Zmiany cen produktów i usług konsumpcyjnych a wydatki konsumpcyjne gospodarstw

W teorii ekonomii zmiany cen nabywanych dóbr i usług są ważnym egzogenicznym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Na wydatki gospodarstw domowych wpływają nie tylko ceny bieżące, lecz także ich dynamiczne zmiany będące wynikiem prowadzonej przez państwo polityki

cenowo-191

dochodowej275. Na ogół wzrostowi cen towarzyszy spadek zakupów, czyli wydatki konsumpcyjne maleją. Natomiast spadkowi cen towarzyszy wzrost zakupów, tym samym wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych rosną. Wynika to z faktu, że wzrost cen powoduje spadek realnej wartości dochodów konsumentów i odwrotnie. Aczkolwiek przyjmuje się, że na zmiany cen mniej wrażliwe są wydatki konsumpcyjne gospodarstw wysoko zamożnych, a bardziej wrażliwe są wydatki konsumpcyjne gospodarstw nisko zamożnych, to należy pamiętać, że na rynku obserwować można także występowanie paradoksów, takich jak wspomniane już wcześniej, paradoks Giffena czy Veblena. O ile w przypadku gospodarstw dysponujących niższymi dochodami to cena przede wszystkim decyduje o koszyku nabywanych dóbr i usług, to w przypadku gospodarstw uzyskujących wyższe dochody cena ta jest ważna, ale nie najważniejsza. Przywiązywanie uwagi do ceny w odniesieniu do gospodarstw wysoko zamożnych ujawnia się przede wszystkim w dążeniu do nabywania koszyka dóbr i usług o określonej jakości po jak najniższych cenach276.

W powyższym kontekście należy zatem przyjąć, że ceny przekładają się na poziom i strukturę wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych, tym że siła relacji tej może być diametralnie różna w przyjmowanych okresach badawczych. Kształtowanie się dynamiki wydatków konsumpcyjnych ogółem w gospodarstwach domowych na tle zmian cen dóbr i usług konsumpcyjnych w Polsce w latach 2005-2012 przedstawia wykres 5.3.

Wykres 5.3 Dynamika wydatków konsumpcyjnych ogółem w gospodarstwach domowych na tle dynamiki cen dóbr i usług konsumpcyjnych

w Polsce w latach 2005-2012 (rok poprzedni =100%).

Źródło: opracowanie własne na podstawie Budżety gospodarstw domowych 2012 r……, s. 203.; Ceny w gospodarce narodowej w 2012 r……, s. 37.; Ceny w gospodarce narodowej w 2008 r……, s. 69.; Mały Rocznik Statystyczny 2012……, s. 195.; Mały Rocznik Statystyczny 2011……, s. 193.; Mały Rocznik Statystyczny 2009……, s. 189.; Mały Rocznik Statystyczny 2008….., s. 192.; Mały Rocznik Statystyczny 2007….., s. 194.; Mały Rocznik Statystyczny 2006…., s. 190.

275 U. Grzega, Czynniki ekonomiczne determinujące zachowania konsumentów [w:] Konsument i jego zachowania …, op. cit. s. 115.

276 U. Grzega, Cena jako determinanta poziomu życia. Zmiany cen dóbr i usług konsumpcyjnych w Polsce i UE w latach 2004-2014, Studia i Prace WNEiZ US, nr 43/2, 2016, s. 74-75.

90 100 110 120

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Dynamika cen towarów i usług konsumpcyjnych

Dynamika przeciętnych miesięcznych wydatków konsumpcyjnych ogółem na osobę w gospodarstwach domowych w ujęciu nominalnym

Dynamika przeciętnych miesięcznych wydatków konsumpcyjnych ogółem na osobę w gospodarstwach domowych w ujęciu realnym

192

Z wykresu 5.3 wynika, że przed rozpoczęciem się kryzysu gospodarczego na świecie tj. od 2005 roku, wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych zarówno w ujęciu nominalnym, jaki realnym rosły szybciej aniżeli ceny dóbr i usług konsumpcyjnych w Polsce. Natomiast po roku 2008, czyli już po rozpoczęciu się globalnego kryzysu gospodarczego, obserwować można zmianę tej tendencji. O ile w latach 2009-2010 tempo wzrostu cen było nieznacznie mniejsze od tempa wzrostu nominalnych wydatków konsumpcyjnych, o tyle w latach 2011-2012 tempo wzrostu cen było nieznacznie większe od tempa wzrostu wydatków konsumpcyjnych. W odniesieniu natomiast do tempa zmian realnych wydatków konsumpcyjnych ogółem zauważyć można, że było ono mniejsze od nominalnych wydatków konsumpcyjnych. Obok innych czynników, tempo zmian inflacji mogło przyczynić się więc w pewnym stopniu do ograniczenia wydatków konsumpcyjnych ogółem gospodarstw domowych, których realne tempo zmian było zauważalnie bardziej niekorzystne w porównaniu z nominalnym. W tym kontekście badaniu z wykorzystaniem analizy korelacji został poddany związek tempa zmian wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych z tempem zmian cen dóbr i usług konsumpcyjnych w Polsce w okresie przedkryzysowym tj. w latach 2005-2007 i kryzysowym tj. w latach 2008-2012 (tabela 26A).

Jak wynika z analizy korelacji w badanym okresie kryzysowym na świecie tj. w latach 2008-2012, tempo zmian cen produktów dóbr i usług konsumpcyjnych w Polsce było dodatnio w sposób słaby skorelowane ze tempem zmian wydatków konsumpcyjnych polskich gospodarstw domowych. Współczynnik Pearsona wyniósł r=0,289 i byłby istotny statystycznie (p<0,01) gdyby badane zmienne miały dwuwymiarowy rozkład normalny. Aczkolwiek w tej sytuacji wartość współczynnika Spearmana (rs=0,268) jest nieco mniejszy od współczynnika Persona, to pokazuje, że relacja tempa zmian cen dóbr i usług konsumpcyjnych z tempa zmian wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych jest istotna statystycznie (p<0,01). Oznacza to, że rosnącemu tempu zmian cen dóbr i usług konsumpcyjnych towarzyszył w słabym stopniu wzrost tempa zmian wydatków gospodarstw domowych i odwrotnie (tabela 26A).

Przed globalnym kryzysem tj. w latach 2005-2007, na podstawie wartości współczynnika korelacji Pearsona wynoszącego r=0,058, można powiedzieć, że związek pomiędzy tempem zmian cen dóbr i usług konsumpcyjnych a tempem zmian wydatków konsumpcyjnych ogółem gospodarstw domowych praktycznie nie istniał w tym czasie w Polsce. Współczynnik Spearmana wyniósł natomiast rs=0,004, a jego poziom istotności (p=0,490) potwierdza, że brak związku pomiędzy zmiennymi nie jest istotny statystycznie. Gdyby badane zmienne miały rozkład normalny takie same stwierdzenie wysunąć można także w przypadku otrzymanej wartości współczynnika Pearsona (tabela 26A). Równie dobrze taki stan rzeczy uznać można w tej sytuacji za dzieło przypadku.

193

Na podstawie wartości współczynników korelacji powiedzieć można także stwierdzić, że po rozpoczęciu się kryzysu globalnego na świecie, w latach 2008-2012 w Polsce, związki tempa zmian cen dóbr i usług konsumpcyjnych oraz znacznej części tempa zmian kategorii wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych były bardzo słabe i w bardzo nikły sposób skorelowane ze sobą (tabela 26A). Do wydatków tych należą wydatki na napoje alkoholowe i tytoń (r=0,128), odzież i obuwie (r=-0,073), użytkowanie mieszkania i nośniki energii (r=0,034), wyposażenie i prowadzenie gospodarstwa domowego (0,047), łączność (r=0,136), edukacja (r=-0,032), restauracje i hotele (r=0,008) oraz inne towary i usługi konsumpcyjne (r=0,189). Podobne wyniki otrzymano w analizie korelacji Spearmana, gdzie poziom istności (p>0,05), wskazuje na bark istności statystyczne badanych relacji związków. W tej sytuacji gdyby badane zmienne miały rozkład normalny analogiczny wniosek można sformułować w analizie korelacji Pearsona .

W okresie kryzysowym o istnieniu widocznego związku można mówić jedynie w przypadku zmian inflacji i takich kategorii wydatków jak wydatki na zdrowie, transport oraz rekreację i kulturę. Współczynnik r w tej sytuacji wyniósł odpowiednio: 0,338; 0,247 i 0,293. Wartości współczynnika Spearmana były zbliżone do Pearsona, a poziom istotności (p<0,01) wskazywał na istotność statystyczną obserwowanych związków zmiennych (tabela 26A). Gdyby zmienne te miały rozkład normalny wyniki analizy korelacji Pearsona także można byłoby uznać za istotne statystycznie (p<0,01). Oznacza to, że wraz ze rosnącym tempem zmian cen, w umiarkowanym stopniu rosło tempo zmian wydatków na zdrowie i odwrotnie - oraz w słabym stopniu rosło tempo zmian wydatków na transport, rekreacje i kulturę i odwrotnie.

Z kolei w okresie przedkryzysowym w Polsce tj. w latach 2005-2007 najmocniejszy związek obserwowano pomiędzy tempem zmian cen i tempem zmian wydatków na wyposażenie i prowadzenie gospodarstwa domowego. Zmienne te były ujemnie i wysoko skorelowane (r=-0,536; rs=-0,506). Wraz ze wzrostem tempa zmian cen, malało więc tempo zmian wydatków na wyposażenie i prowadzenie gospodarstwa domowego i odwrotnie (tabela 26A).

Związki o umiarkowanej sile wystąpiły natomiast w przypadku tempa zmian inflacji oraz wydatków na rekreację i kulturę (r=0,330; rs=0,340), a także wydatków na restauracje i hotele (r=-0,320; rs=-0,307). Wraz ze wzrostem tempa zmian inflacji, rosło zatem tempo zmian wydatków na rekreację i kulturę i odwrotnie. Natomiast wzrostowi tempa zmian inflacji towarzyszyło malejące tempo zmian wydatków na restauracje i hotele i odwrotnie. Jako, że wyniki korelacji Pearsona i Spearmana oraz poziom istotności są zbieżne, a korelacja Spearmana potwierdza istotność statystyczną badanych w tej sytuacji związków, można przypuszczać, że wyniki korelacji Persona są istotne statystycznie, pomimo braku posiadania przez zmienne dwuwymiarowego rozkładu normalnego (tabela 26A).

194

W odniesieniu do relacji pomiędzy tempem zmian inflacji i tempem zmian pozostałych rodzajów wydatków gospodarstw domowych obserwowano zaś bardzo nikłe i bardzo słabe zależności liniowe. Wyniki analiz korelacji Persona i Spearmana są porównywalne i wskazują na brak istotności statystycznej związków pomiędzy tymi zmiennymi (tabela 26A). O ile brak istności statystycznej wyników w analizie Spearmana jest możliwy do potwierdzenia, o tyle w analizie Persona byłby możliwy, jeżeli zmienne posiadałyby dwuwymiarowy rozkład normalny. Przy bardzo niskich wartościach współczynników korelacji zbliżonych mocno do zera, należy zauważyć, że w praktyce związki te w tym czasie mogły nie istnieć.

Badając związek zmian wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych i zmian cen w Polsce, stwierdzić można, że w okresie kryzysowym tj. w latach 2008-2012, zmianom cen nie towarzyszyły aż tak bardzo głębokie zmiany wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Niemniej jednak zauważyć można, że o ile w okresie przedkryzysowym tj. w latach 2005-2007, nie stwierdzono praktycznie zależności pomiędzy zmianami cen i zmianami wydatków konsumpcyjnych, o tyle w okresie kryzysowym taka zależność, aczkolwiek słaba wystąpiła. Może to wskazywać na fakt, że wraz z rozpoczęciem się kryzysu gospodarczego na świecie zmiany wydatków konsumpcyjnych polskich gospodarstw domowych stały się bardziej wrażliwe na zmiany cen w Polsce. Zmiany cen, nie odegrały jednak prawdopodobnie znaczącej roli w kształtowaniu się wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych w Polsce po rozpoczęciu się kryzysu gospodarczego na świecie.

W powyższym kontekście należy mieć na uwadze, że wzrost cen dóbr i usług konsumpcyjnych, nawet niewielki, zmusza konsumentów, jeżeli chcą oni utrzymać dotychczasowy poziom konsumpcji, do ponoszenia dodatkowych wydatków. Dynamiczny wzrost cen powoduje bowiem, że wartość realna siły nabywczej konsumenta zmniejsza się przy słabo rosnącym dochodzie.

Korzystniejsza dla konsumenta jest oczywiście sytuacja, kiedy tempo wzrostu cen jest niewielkie i wykazuje tendencję spadkową. Wtedy rośnie siła nabywcza konsumenta i wydawać może on więcej, a wydatki realne zbliżone są bardziej do nominalnych. Sytuację taką obserwować można było w Polsce kilka lat przed rozpoczęciem się kryzysu gospodarczego na świecie tj. w latach 2005-2007.