PRZEMIANY W KONSUMPCJI GOSPODARSTW DOMOWYCH Zaspokojenie potrzeb ludzkich nierozerwalnie zwi ązane jest z ponoszeniem
4.3 Województwa o podobnej strukturze wydatków konsumpcyjnych
4.3.2 Wyniki analizy skupień
Analizę skupień w rozprawie przeprowadzono na dwa sposoby, co pozwoliło na uzyskanie pełniejszego obrazu klasyfikacji badanych obiektów. W pierwszym podejściu skonstruowano trzy zbiory obiektów klasyfikacji w postaci zbioru województw dla każdego badanego podokresu ( 2005, 2009, 2012), które porównano ze sobą pod względem zmian zachodzących w skupieniach województw. W każdym okresie badawczym zbiór liczy 16 obiektów. W związku z tym dla każdego badanego okresu zbiór ma postać:
− w roku 2005 Ω = {k105 , k205 ,… k1605 ), gdzie kj05 oznacza strukturę wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję w danym województwie z roku 2005;
− w roku 2009 Ω = {k109 , k209 ,… k1609 ), gdzie kj09 oznacza strukturę wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję w danym województwie z roku 2009;
− w roku 2012 Ω = {k112 , k212 ,… k1612 ), gdzie kj12 oznacza strukturę wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję w danym województwie z roku 2012.
W drugim podejściu skonstruowano natomiast jeden zbiór obiektów klasyfikacji w postaci połączonych zbiorów województw z roku 2005, 2009 i 2012. Ponieważ ostateczny zbiór badanych obiektów liczył w tym przypadku 48, to uwzględniając zamieszczoną wcześniej interpretację oznaczeń kj05, kj09 i kj12 , formalnie można go zapisać w postaci Ω = {k105 , k205 ,… k1605 }U{k109 , k209 ,… k1609 } U {k112 , k212 ,… k1612).
W przeprowadzonym badaniu autora dysertacji interesowały przede wszystkim zmiany w strukturze wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych w pojedynczych województwach Polski, jakie miały miejsce na przestrzeni 8 lat, tj. od roku 2005 do roku 2012. Poszukiwane były odpowiedzi na następujące pytania:
− Jakie zmiany zaszły w skupieniach województw opisanych przez strukturę wydatków konsumpcyjnych w roku 2009 i 2012 w stosunku do roku 2005?
− Czy w roku 2005 struktura wydatków konsumpcyjnych w danym województwie jest podobna do tej z roku 2009 i 2012?
− Jak duży jest stopień podobieństwa?
− Czy struktura wydatków konsumpcyjnych w danym województwie uległa zmianie i w roku 2009 i 2012 jest podobna do struktury wydatków konsumpcyjnych charakterystycznej dla innego województwa?
Wynikiem przeprowadzenia grupowania województw Polski, w pierwszym podejściu są dendrogramy przedstawiające skupienia zbioru województw dla każdego badanego roku oddzielnie. tj. 2005 (rysunek 4.1), 2009 (rysunek 4.2) i 2012 (rysunek 4.3). Na podstawie analizy odległości aglomeracyjnych pomiędzy badanymi obiektami, w pierwszyzn podejściu w każdym badanym okresie wyróżniono trzy grupy województw A, B i C o zbliżonej strukturze wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych. W celu określania okresu
169
badawczego, do każdego wyodrębnionego skupienia dodano oznaczenia: 05 dla roku 2005, 09 dla roku 2009 i 12 dla roku 2012. Otrzymane wyniki grupowania dla każdego badanego okresu zaprezentowano także w postaci macierzy odległości (tabela 4.9, tabela 4.10 i tabela 4.11).
Z wykresu rysunku 4.1 odczytać można, że w roku 2005 skupienia utworzyły województwa:
− skupienie A05 – lubuskie, wielkopolskie, dolnośląskie, łódzkie, opolskie, mazowieckie i pomorskie;
− skupienie B05 – kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie, śląskie i zachodnio-pomorskie;
− skupienie C05 – małopolskie, podkarpackie, lubelskie, podlaskie i świętokrzyskie. Rysunek 4.1. Skupienia województw Polski według struktury wydatków
konsumpcyjnych gospodarstw domowych w roku 2005.
Źródło: obliczenia programu SPPS na podstawie danych GUS
Z analizy tabeli 4.10 przedstawiającej macierz odległości województw według struktury wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję w roku 2005 wynika, że najbardziej podobne struktury wydatków konsumpcyjnych miały gospodarstwa domowe z woj. wielkopolskiego i lubuskiego (odległość 2,569), podkarpackiego i małopolskiego (odległość 2,716), wielkopolskiego i małopolskiego (odległość 2,787), warmińsko-mazurskiego i kujawsko-pomorskiego (2,843). Najbardziej różniły się w tym zakresie natomiast gospodarstwa domowe z woj. opolskiego i świętokrzyskiego (odległość 7,710),
170
świętokrzyskiego i mazowieckiego (odległość 7,536), warmińsko-mazurskiego i opolskiego (odległość 7,320), mazowieckiego i kujawsko-pomorskiego (odległość 7,159) oraz świętokrzyskiego i mazowieckiego (odległość 7,068).
Z rysunku 4.2 odczytać z kolei można, że w roku 2009 skupienia reprezentowane były przez województwa:
− skupienie A09 –lubelskie, podlaskie, małopolskie, podkarpackie i świętokrzyskie;
− skupienie B09 – lubuskie, łódzkie i mazowieckie;
− skupienie C09 –kujawsko – pomorskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie, zachodnio-pomorskie, śląskie, dolnośląskie i opolskie.
Rysunek 4.2 Skupienia województw Polski według struktury wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych w 2009 roku.
Źródło: obliczenia w programie SPPS na podstawie danych GUS.
Analizując macierz odległości według struktury wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych w roku 2009 (tabela 4.11) zauważyć można, że najbardziej podobne pod względem struktury wydatków konsumpcyjnych w tym okresie były tylko gospodarstwa domowe z woj. podlaskiego i lubelskiego (odległość 1,953). Najbardziej różniły się w tym obszarze zaś gospodarstwa domowe z woj. świętokrzyskiego i mazowieckiego (odległość 8,787), świętokrzyskiego i opolskiego (odległość 8,125), oraz zachodnio-pomorskiego i mazowieckiego (odległość 8,044).
171
Tabela 4.10 Macierz odległości euklidesowych województw według struktury wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję w 2005 roku.
Źródło: obliczenia w programie SPSS na podstawie danych GUS . Obserwacja
Użyto - Odległość euklidesowa 1:Dolno-śląskie 2:Kujawsko-pomorskie 3:Lubel-skie 4:Lubu-skie 5:Łódz-kie 6:Małopol -skie 7:Mazo-wieckie 8:Opol-skie 9:Podkar-packie 10:Podla-skie 11:Pomr-orskie 12:Ślą-skie 13:Święto-krzyskie 14:Warmińsko-mazurskie 15:Wielko-polskie 16:Zachodnio-pomorskie 1:Dolnośląskie ,000 5,111 5,941 4,362 2,756 3,717 4,964 5,078 5,953 5,686 4,009 3,649 6,611 5,688 3,836 4,387 2:Kujawsko-pomorskie 5,111 ,000 6,024 5,691 5,731 4,915 7,159 6,415 5,631 4,259 4,490 3,040 6,035 2,843 4,456 4,515 3:Lubelskie 5,941 6,024 ,000 5,183 5,148 3,467 6,071 5,076 3,020 4,539 4,193 6,033 5,140 5,939 4,594 6,366 4:Lubuskie 4,362 5,691 5,183 ,000 3,779 3,910 6,139 5,270 5,366 5,427 4,788 4,116 7,068 6,531 2,569 5,654 5:Łódzkie 2,756 5,731 5,148 3,779 ,000 3,436 4,872 4,470 5,733 5,412 3,660 4,288 6,133 6,201 3,786 4,788 6:Małopolskie 3,717 4,915 3,467 3,910 3,436 ,000 5,423 4,223 2,716 4,375 3,446 3,872 4,710 5,067 2,787 4,555 7:Mazowieckie 4,964 7,159 6,071 6,139 4,872 5,423 ,000 6,709 6,814 6,248 3,429 6,091 7,536 6,172 5,036 5,657 8:Opolskie 5,078 6,415 5,076 5,270 4,470 4,223 6,709 ,000 5,552 7,080 5,110 5,875 7,710 7,320 4,455 5,582 9:Podkarpackie 5,953 5,631 3,020 5,366 5,733 2,716 6,814 5,552 ,000 4,731 4,691 5,483 4,140 5,454 4,281 6,000 10:Podlaskie 5,686 4,259 4,539 5,427 5,412 4,375 6,248 7,080 4,731 ,000 4,147 4,331 4,608 4,061 4,901 5,668 11:Pomorskie 4,009 4,490 4,193 4,788 3,660 3,446 3,429 5,110 4,691 4,147 ,000 3,825 5,214 3,913 3,446 4,348 12:Śląskie 3,649 3,040 6,033 4,116 4,288 3,872 6,091 5,875 5,483 4,331 3,825 ,000 6,041 3,944 3,201 4,640 13:Świętokrzyskie 6,611 6,035 5,140 7,068 6,133 4,710 7,536 7,710 4,140 4,608 5,214 6,041 ,000 5,048 6,227 6,493 14:Warmińsko-mazurskie 5,688 2,843 5,939 6,531 6,201 5,067 6,172 7,320 5,454 4,061 3,913 3,944 5,048 ,000 4,764 4,325 15:Wielkopolskie 3,836 4,456 4,594 2,569 3,786 2,787 5,036 4,455 4,281 4,901 3,446 3,201 6,227 4,764 ,000 4,129 16:Zachodnio-pomorskie 4,387 4,515 6,366 5,654 4,788 4,555 5,657 5,582 6,000 5,668 4,348 4,640 6,493 4,325 4,129 ,000
172
Tabela 4.11 Macierz odległości euklidesowych województw według struktury wydatków gospodarstw domowych na konsumpcji w 2009 roku.
Obserwacja
Użyto - Odległość euklidesowa 1:Dolnoślą-skie 2:Kujawsko-pomorskie 3:Lubel -skie 4:Lubu -skie 5:Łódz -kie 6:Małopol -skie 7:Mazowie -ckie 8:Opol -skie 9:Podkar -packie 10:Podla -skie 11:Pomor -skie 12:Ślą -skie 13:Święto -krzyskie 14:Warmińsk o-mazurskie 15:Wielko -polskie 16:Zachodni o-pomorskie 1:Dolnośląskie ,000 4,844 5,174 5,218 3,422 3,655 5,474 4,683 5,644 5,783 4,242 4,628 7,514 5,510 4,211 4,377 2:Kujawsko-pomorskie 4,844 ,000 3,647 3,881 4,169 3,458 5,853 4,377 3,832 3,849 3,069 4,046 4,567 4,243 3,462 4,505 3:Lubelskie 5,174 3,647 ,000 4,805 5,039 3,788 5,814 6,341 3,365 1,953 3,816 6,123 4,602 4,356 4,158 5,973 4:Lubuskie 5,218 3,881 4,805 ,000 2,828 3,861 5,628 5,429 5,200 5,212 4,802 5,801 6,001 4,459 4,337 4,329 5:Łódzkie 3,422 4,169l 5,039 2,828 ,000 3,448 4,227 4,735 5,485 5,565 4,729 5,245 7,051 5,201 4,030 4,479 6:Małopolskie 3,655 3,458 3,788 3,861 3,448 ,000 6,008 5,472 3,513 4,059 3,952 4,172 4,696 4,517 3,275 3,797 7:Mazowieckie 5,474 5,853 5,814 5,628 4,227 6,008 ,000 7,082 7,281 6,839 5,475 7,796 8,787 7,467 6,958 8,044 8:Opolskie 4,683 4,377 6,341 5,429 4,735 5,472 7,082 ,000 5,700 6,753 4,661 5,554 8,125 5,926 4,617 5,000 9:Podkarpackie 5,644 3,832 3,365 5,200 5,485 3,513 7,281 5,700 ,000 3,714 4,692 6,332 5,014 5,588 4,560 5,776 10:Podlaskie 5,783 3,849 1,953 5,212 5,565 4,059 6,839 6,753 3,714 ,000 4,846 5,852 3,939 4,452 4,277 5,973 11:Pomorskie 4,242 3,069 3,816 4,802 4,729 3,952 5,475 4,661 4,692 4,846 ,000 5,203 6,003 4,205 4,303 5,218 12:Śląskie 4,628 4,046 6,123 5,801 5,245 4,172 7,796 5,554 6,332 5,852 5,203 ,000 5,468 5,268 3,811 3,435 13:Świętokrzyskie 7,514 4,567 4,602 6,001 7,051 4,696 8,787 8,125 5,014 3,939 6,003 5,468 ,000 5,319 5,178 6,117 14:Warmińsko-mazurskie 5,510 4,243 4,356 4,459 5,201 4,517 7,467 5,926 5,588 4,452 4,205 5,268 5,319 ,000 3,760 4,220 15:Wielkopolskie 4,211 3,462 4,158 4,337 4,030 3,275 6,958 4,617 4,560 4,277 4,303 3,811 5,178 3,760 ,000 3,003 16:Zachodnio-pomorskie 4,377 4,505 5,973 4,329 4,479 3,797 8,044 5,000 5,776 5,973 5,218 3,435 6,117 4,220 3,003 ,000 Źródło: obliczenia w programie SPSS na podstawie danych GUS.
173
Analiza Rysunek 4.3 wskazuje natomiast, że w roku 2012 skupienia reprezentowane były przez województwa:
− skupienie A12 – lubelskie, podlaskie, podkarpackie i świętokrzyskie;
− skupienie B12 – opolskie, zachodnio-pomorskie, kujawsko-pomorskie, śląskie, lubuskie, małopolskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie;
− skupienie C12 – dolnośląskie, pomorskie, łódzkie i mazowieckie.
Rysunek 4.3 Skupienia województw Polski według struktury wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych w 2012 roku.
Źródło: obliczenia w programie SPPS
Z analizy macierzy odległości województw według struktury wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję w roku 2012 (tabela 4.12) wynika natomiast, że najbardziej podobne do siebie pod względem struktury wydatków konsumpcyjnych był gospodarstwa domowe z woj. podlaskiego i lubelskiego (odległość 2,302), śląskiego i kujawsko-pomorskiego (odległość 2,561) oraz podkarpackiego i kujawsko-pomorskiego (odległość 2,594). Największe różnice w tym zakresie wystąpiły w gospodarstwach domowych z woj. mazowieckiego i warmińsko- mazurskiego (odległość 8,704) oraz mazowieckiego i wielkopolskiego (odległość 8,034).
174
Tabela 4.12 Macierz odległości euklidesowych województw według struktury wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję w 2012 roku.
Obserwacja
Użyto - Odległość euklidesowa 1:Dolnoślą-skie 2:Kujawsko-pomorskie 3:Lubel-skie 4:Lubu-skie 5:Łódz-kie 6:Małopol-skie 7:Mazowie-ckie 8:Opol-skie 9:Podkar-packie 10:Podla-skie 11:Pomor-skie 12:Ślą-skie 13:Święto-krzyskie 14:Warmińsko-mazurskie 15:Wielko-polskie 16:Zachodnio-pomorskie 1:Dolnośląskie ,000 4,642 5,928 3,722 4,101 3,724 5,270 5,226 5,581 5,396 3,538 4,414 6,863 5,866 5,385 4,971 2:Kujawsko-pomorskie 4,642 ,000 4,215 3,080 4,863 2,734 7,537 4,641 2,594 4,193 4,341 2,561 4,653 4,367 3,228 3,300 3:Lubelskie 5,928 4,215 ,000 5,893 4,813 4,700 6,606 5,993 2,923 2,302 4,305 5,180 4,961 4,692 5,310 5,748 4:Lubuskie 3,722 3,080 5,893 ,000 5,225 2,808 7,780 4,432 4,267 4,941 4,610 3,595 5,535 4,769 4,153 3,729 5:Łódzkie 4,101 4,863 4,813 5,225 ,000 3,858 4,409 4,922 4,562 5,130 3,781 5,628 6,398 6,610 5,211 4,752 6:Małopolskie 3,724 2,734 4,700 2,808 3,858 ,000 6,599 5,061 3,181 3,947 3,843 2,974 3,966 4,288 3,809 3,731 7:Mazowieckie 5,270 7,537 6,606 7,780 4,409 6,599 ,000 6,752 7,482 7,232 4,286 7,458 9,251 8,704 8,034 7,224 8:Opolskie 5,226 4,641 5,993 4,432 4,922 5,061 6,752 ,000 5,284 6,221 4,580 5,749 7,942 7,054 4,717 3,729 9:Podkarpackie 5,581 2,594 2,923 4,267 4,562 3,181 7,482 5,284 ,000 2,803 4,754 4,461 3,550 4,393 3,950 4,341 10:Podlaskie 5,396 4,193 2,302 4,941 5,130 3,947 7,232 6,221 2,803 ,000 4,546 4,879 4,041 3,509 5,099 5,944 11:Pomorskie 3,538 4,341 4,305 4,610 3,781 3,843 4,286 4,580 4,754 4,546 ,000 4,303 6,570 5,290 5,066 5,160 12:Śląskie 4,414 2,561 5,180 3,595 5,628 2,974 7,458 5,749 4,461 4,879 4,303 ,000 5,391 4,221 4,189 4,390 13:Świętokrzyskie 6,863 4,653 4,961 5,535 6,398 3,966 9,251 7,942 3,550 4,041 6,570 5,391 ,000 4,538 5,925 6,252 14:Warmińsko-mazurskie 5,866 4,367 4,692 4,769 6,610 4,288 8,704 7,054 4,393 3,509 5,290 4,221 4,538 ,000 4,281 6,067 15:Wielkopolskie 5,385 3,228 5,310 4,153 5,211 3,809 8,034 4,717 3,950 5,099 5,066 4,189 5,925 4,281 ,000 3,891 16:Zachodnio-pomorskie 4,971 3,300 5,748 3,729 4,752 3,731 7,224 3,729 4,341 5,944 5,160 4,390 6,252 6,067 3,891 ,000 Źródło: obliczenia w programie SPSS na podstawie danych GUS.
175
Rezultatem grupowania województw w drugim podejściu jest dendrogram prezentujący połączone zbiory województw z 2005, 2009 i 2012 roku (rysunek 4.4). Liczba badanych obiektów w tym przypadku wyniosła 48. Na podstawie analizy dendrogramu wyodrębniono cztery skupienia, w których wyróżniono dodatkowo po dwie podgrupy. Zestawienie wyników grupowania przedstawia tabela 4.13.
Tabela 4.13 Wyniki grupowania województw Polski według struktury wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych w 2005, 2009 i 2012 roku.
SKUPIENIA A B C D A 1 Lubelskie 09 Lubelskie 12 Małopolskie 05 Małopolskie 09 Podlaskie 09 Podlaskie 12 Podkarpackie 05 Podkarpackie 09 B 1 Podlaskie 05 Kujawsko-pomorskie 05 Warmińsko-mazurskie 05 Zachodnio-pomorskie 05 C 1 Śląskie 05 Śląskie 09 Śląskie 12 Warmińsko-mazurskie 12 D 1 Mazowieckie 09 Mazowieckie 12 A 2 Dolnośląskie 05 Lubuskie 05 Lubelskie 05 Łódzkie 05 Kujawsko-pomorskie 09 Mazowieckie 05 Opolskie 05 Pomorskie 05 Pomorskie 09 Warmińsko-mazurskie 09 Wielkopolskie 05 Wielkopolskie 09 B 2 Świętokrzyskie 05 Świętokrzyskie 09 Świętokrzyskie 12 C 2 Lubuskie 12 Kujawsko-pomorskie 12 Małopolskie 12 Podkarpackie 12 Wielkopolskie 12 Zachodnio-pomorskie 09 Zachodnio-pomorskie 12 D 2 Dolnośląskie 09 Dolnosląskie12 Lubuskie 09 Łódzkie 09 Łódzkie 12 Opolskie 09 Opolskie 12 Pomorskie 12
Źródło: opracowanie własne na podstawie obliczeń w programie SPSS
Wyniki klasyfikacji zaprezentowane w tabeli 4.13 i na rysunku 4.4 pokazują, że na przestrzeni badanych okresów tj. od roku 2005 do roku 2012, najmniejsze zmiany w strukturze wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję wystąpiły w województwie świętokrzyskim. Na drzewie hierarchicznym są to obiekty , które sklasyfikowano w trójkę: świętokrzyskie 12 - świętokrzyskie 09- świętokrzyskie 05. Województwa, w których struktura wydatków uległa większym zmianom, (zwłaszcza od roku 2005 do 2009), to obiekty, które na drzewie hierarchicznym sklasyfikowane zostały w pary. Są to: śląskie 09 – śląskie 12, zachodnio-pomorskie 09 – zachodnio –pomorskie 12, mazowieckie 09 – mazowieckie 12, opolskie 09 – opolskie 12, łódzkie 09 – łódzkie 12. Największe zmiany w strukturze wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję zanotowano natomiast w województwach dolnośląskim, kujawsko- pomorskim, lubelskim, lubuskim, małopolskim podkarpackim, podlaskim, pomorskim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim. Na podstawie wyników
176
analizy tej wysunąć można wniosek, że być może w badanym okresie (2005-2012) stopień zmian w konsumpcji gospodarstw domowych pochodzących z poszczególnych województw, nie był uzależniony od poziomu rozwoju gospodarczego województwa, a tym samym od dochodów, którymi dysponują w tych województwach gospodarstwa domowe.
Rysunek 4.4 Dendrogram połączonych województw Polski według struktury wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych w 2005, 2009 i 2012 roku.
177
Uzyskane wyniki analizy skupień zarówno w pierwszym, jak i w drugim podejściu wykazują, że w badanych okresach w poszczególnych województwach w strukturze wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych zaszły zmiany. Podczas gdy w jednych województwach struktura wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję upodobniła się do innych, to w drugich zmieniła na tyle, że różnice pod tym względem powiększyły się. Świadczy o tym m.in. wzrost odległości aglomeracyjnych pomiędzy województwami w roku 2009 i 2012 w porównaniu z rokiem 2005, wskazujący na pogłębienie się różnic w strukturze wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję pomiędzy województwami Polski.
Rozkład struktury wydatków konsumpcyjnych w województwach tworzących poszczególne skupienia pozwala wnioskować, że w najlepszej sytuacji pod względem możliwości zaspokojenia swoich potrzeb konsumpcyjnych w roku 2005 były województwa należące do skupienia A05, w roku 2009 województwa należące do skupienia B09, a w roku 2012 województwa należące do skupienia C12. Województwa tworzące wskazane skupienia, charakteryzuje przeważnie niższy udział wydatków na żywność i użytkowanie mieszkania oraz często wyższy udział wydatków na transport, rekreację i kulturę oraz hotele i restauracje. W mniejszym stopniu swoje potrzeby konsumpcyjne zaspokajały gospodarstwa domowe ze skupienia B05 w roku 2005, ze skupienia C09 w roku 2009 i ze skupienia B12 w roku 2012. W najgorszej sytuacji w zakresie poziomu zaspokajania swoich potrzeb były gospodarstwa domowe zamieszkujące województwa ze skupienia C05 w roku 2005, skupienia A09 w roku 2009 i skupienia A12 w roku 2012. Województwa te charakteryzuje przeważnie wyższy udział wydatków na żywność i użytkowanie mieszkania oraz niższy udział wydatków na transport, rekreację i kulturę oraz hotele i restauracje.
W tym kontekście należy podkreślić, że dystans pomiędzy skrajnymi województwami, w których gospodarstwa domowe wydają na konsumpcje najwięcej i najmniej w roku 2009 i 2012 był większy aniżeli w 2005 roku. Wydłużyć to może w przyszłości proces wyrównania nierówności w możliwościach zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych wśród gospodarstw domowych zamieszkujących poszczególne województwa.
Prezentowany stan rzeczy wynika zwłaszcza z poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w danym województwie. Jako, że poszczególne województwa różnią się między sobą posiadanymi zasobami, gospodarstwa domowe je zamieszkujące mają zróżnicowane możliwości zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych. Z jednej strony występują zatem województwa, w których gospodarstwa maja korzystniejszą strukturę dochodów, co przekłada się na korzystniejszą strukturę wydatków, a tym samym i lepsze warunki do zaspokojenia potrzeb. Z drugiej natomiast strony występują województwa, w których ze względu na niski potencjał rozwojowy, gospodarstwa domowe dysponując ograniczonymi środkami, mogą pozwolić sobie na zaspokojenie potrzeb jedynie na niskim poziomie. Sprzyja
178
to pogłębieniu się różnic strukturalnych między województwami, a tym samym prowadzi do zwiększania dysproporcji w konsumpcji gospodarstw domowych263.
4.4 Wnioski
Analiza przemian konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych w latach 2005-2012 wykazała, że realne wydatki konsumpcyjne gospodarstw na koniec okresu badawczego zostały ograniczone. O ile jeszcze do roku 2010 ich poziom wzrastał, to już w 2011 i 2012 roku był wyraźnie niższy. Wyhamowanie realnej dynamiki wzrostu wydatków konsumpcyjnych było zauważalne natomiast wcześniej, bo już w 2009 roku. W 2011 i 2012 dynamika ta była już ujemna.
Zmiany w konsumpcji gospodarstw domowych były wyraźnie zróżnicowane w ujęciu grup społeczno-ekonomicznych i według województw.
W układzie grup społeczno-ekonomicznych największe nominalne kwoty na konsumpcję wydatkowały gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek, potem pracowników i emerytów, a najmniejsze natomiast gospodarstwa domowe rolników i rencistów. W badanym okresie pierwszy i największy realny spadek dynamiki najwcześniej pojawił się w gospodarstwach pracujących na własny rachunek (2009 r.), a najpóźniej w gospodarstwach rencistów (2012 r.). Ostatecznie jednak dynamika wydatków konsumpcyjnych w 2012 roku w porównaniu do roku 2008, kiedy obserwowano już pierwsze niekorzystne tendencje w tym zakresie, najmniej wyhamowała w gospodarstwach pracujących na własny rachunek, a najbardziej w gospodarstwach pracowników. W gospodarstwach rolników i rencistów zmiana ta była zbliżona i nieznacznie wyższa od tej która nastąpiła w gospodarstwach pracujących na własny rachunek.
W przekroju województw natomiast poczynając od 2009 aż do końca okresu badawczego tj. 2012 r. obserwować można było wzrost liczby województw, w których nastąpił spadek dynamiki wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Na koniec okresu badawczego tj. 2012 r. w porównaniu do 2008 r. w poszczególnych województwach, zarówno w tych lepiej, jak i gorzej uposażonych, obserwowano spadek i wzrost dynamiki wydatków. Bez znaczenia w tym kontekście wydaje się być zatem dochód, którym dysponowały gospodarstwa domowe zamieszkujące dane województwa. Generalnie jednak najmniejsze przeobrażenia w wydatkach konsumpcyjnych gospodarstw domowych obserwowano w województwach, gdzie gospodarstwa wydają na konsumpcję najwięcej i najmniej, a więc w tzw. skrajnych województwach.
263 Por. U. Grzega, Dochód i konsumpcja gospodarstw domowych w Polsce I Unii Europejskiej w latach 2004-2012, Handel Wewnętrzny, (4)357/ 2015, s. 124.
179
Na przestrzeni badanych lat, w strukturze wydatków konsumpcyjnych zauważalne zmiany w wydatkach konsumpcyjnych gospodarstw domowych odnotowano już w latach 2007-2008 (lata 2005-2006 to okres mało widocznych zmian w strukturze wydatków). Od tego momentu zauważyć można było zwłaszcza malejący udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe, które stanowią największy procentowy udział w wydatkach gospodarstw domowych ogółem. Spadał również udział wydatków na odzież i obuwie oraz wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego. Ponadto obserwować można było zmniejszenie się udziału wydatków na łączność i edukację. Gospodarstwa domowe przeznaczały także mniej pieniędzy na transport i edukację. rekreacje i kulturę. Należy jednak przy tym zauważyć że na koniec okresu badawczego tj. w 2011 i 2012 roku, kiedy wystąpił realny spadek poziomu dochodów gospodarstw domowych, nastąpił nieznaczny wzrost udziału wydatków na żywność i napoje alkoholowe, użytkowanie mieszkania i nośniki energii oraz transport, rekreację i kulturę. W pozostałych grupach wydatków tj. wydatkach na użytkowanie mieszkania i nośniki energii, zdrowie, rekreacje i kulturę, restauracje i hotele oraz kieszonkowe wystąpił natomiast spadek ich udziału w wydatkach gospodarstw domowych ogółem.
Biorąc pod uwagę udział wydatków sztywnych (wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe oraz na użytkowanie mieszkania i nośniki energii) w wydatkach ogółem gospodarstw domowych, to należy podkreślić że generalnie od 2009 r. aż do końca okresu badawczego obserwowano wzrost ich udziału. Tendencja ta wystąpiła we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstwach domowych oraz w przeważającej części województw zamieszkiwanych przez te gospodarstwa. Należy przy tym zaznaczyć, że wzrost udziału wydatków sztywnych obserwowano zwłaszcza w gospodarstwach domowych zamieszkujących województwa charakteryzujące się gorszą sytuacją gospodarczą. W województwach lepiej usytuowanych pod tym względem, na koniec okresu odnotowano natomiast brak lub tylko nieznaczny wzrost udziału wydatków sztywnych w wydatkach ogółem gospodarstw domowych.
Konkludując na przestrzeni badanych lat najmniejsze zmiany w wydatkach konsumpcyjnych gospodarstw domowych nastąpiły w woj. świętokrzyskim. Województwa, w których struktura wydatków uległa większym zmianom to woj. śląskie, zachodnio-pomorskie, mazowieckie, opolskie, i łódzkie. Największe zmiany w strukturze wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję zanotowano natomiast w województwach dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, lubelskie, lubuskim, małopolskim podkarpackim, podlaskim, pomorskim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim. Oznaczać to może, że struktura wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych zamieszkujących tereny o słabszym stopniu rozwoju gospodarczego są bardziej podatne na zawirowania gospodarcze w kraju obserwowane w warunkach kryzysu gospodarczego na świecie. Natomiast struktura
180
wydatków gospodarstw domowych pochodzących z województw lepiej sytuowanych gospodarczo jest mniej wrażliwa na niekorzystne tendencje w sytuacji gospodarczej kraju.
W związku z powyższym stwierdzić można, że w najlepszej sytuacji pod względem zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych są województwa charakteryzujące się przeważnie niższym udziałem wydatków na żywność i użytkowanie mieszkania oraz często wyższym udział wydatków na transport, rekreację i kulturę oraz hotele i restauracje. W najgorszej sytuacji w zakresie poziomu zaspokajania swoich potrzeb są natomiast województwa charakteryzujące się przeważnie wyższym udziałem wydatków na żywność i użytkowanie mieszkania oraz niższym udziałem wydatków na transport, rekreację i kulturę oraz hotele i restauracje.
Podobne tendencje w konsumpcji gospodarstw domowych na koniec okresu badawczego tj. w 2012 roku obserwować można było w kilku grupach województw. Pierwszą stanowiły województwa odznaczające się lepszą sytuacja gospodarczą oraz posiadające korzystniejsze struktury wydatków (woj. dolnośląskie, pomorskie, łódzkie i mazowieckie). W strukturach tych dominuje przeważnie niższy udział wydatków na żywność i użytkowanie mieszkania oraz często wyższy udział wydatków na transport, rekreację i kulturę oraz hotele i restauracje. W drugiej grupie znalazły się województwa o nieco gorszej pozycji jeżeli chodzi o poziom rozwoju gospodarczego (woj. opolskie, zachodnio-pomorskie, kujawsko-pomorskie, śląskie, lubuskie, małopolskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie). Gospodarstwa domowe zamieszkujące te województwa posiadały nieco mniej korzystne struktury wydatków konsumpcyjnych. W trzeciej grupie znalazły się natomiast województwa odznaczające się relatywnie najniższym poziome rozwoju gospodarczego (woj. lubelskie, podlaskie, podkarpackie i świętokrzyskie). W strukturze wydatków gospodarstw domowych zamieszkujących tą grupę województw dominuje przeważnie wyższy udział wydatków na żywność i użytkowanie mieszkania oraz niższy udział wydatków na transport, rekreację i kulturę oraz hotele i restauracje. Oznacza to, że gospodarstwa domowe należące do pierwszej grupy województw mają stosunkowo najlepsze możliwości zaspokojenia potrzeb, z drugiej grupy nieco gorsze możliwości, a w trzeciej grupie sytuacja pod tym względem jest najtrudniejsza. W tym względzie stwierdzić można, że porównując grupy województw o podobnych tendencjach w konsumpcji w roku 2008 i 2012, poprawie uległa struktura wydatków w woj. małopolskim (przejście z trzeciej grupy województw w 2008 r. do drugiej w 2012 r.), dolnośląskim i pomorskim (przejście z drugiej grupy województw w 2008 r. do pierwszej w 2012 r.). Mniej korzystna struktura wydatków stała się natomiast w woj. lubuskim (przejście z pierwszej grupy woj. w 2008 r. do drugiej w 2012 r.).
181
Rozdział 5
WERYFIKACJA ZACHOWAŃ KONSUMPCYJNYCH