Pojęcie i miejsce kryzysu w cyklu koniunkturalnym

W każdej gospodarce obserwować można okresowe zmiany aktywności gospodarczej. Wielkości takie jak np.: zatrudnienie, produkcja, konsumpcja czy dochód narodowy podlegają wahaniom. Zmiany te w ekonomii określa się jako cykl koniunkturalny, co wskazuje na regularny przebieg procesu wahań koniunkturalnych. Współcześnie rzadko jednak fluktuacje charakteryzują się cyklicznością i regularnością.

W literaturze przedmiotu wskazać można wiele koncepcji periodyzacji cyklu koniunkturalnego. Jednym z popularnych kryteriów oznaczania faz cyklu koniunkturalnego jest, ich liczba. W kontekście tym wyróżnić można np. cykle składające się z czterech , trzech lub dwóch faz. Niezależnie od liczby faz w każdym cyklu wyróżnić można okres zniżkowego

61

i zwyżkowego ruchu koniunkturalnego124. Zniżkowy ruch koniunkturalny oznacza obniżoną aktywność gospodarki a, zwyżkowy – rosnącą aktywność gospodarki.

Jedną z koncepcji czterofazowego cyklu koniunkturalnego jest podział zaproponowany przez L. Mendelsona, który wyróżnia:

− kryzys, w którym dochodzi do spadku poszczególnych wielkości ekonomicznych;

− depresję, oznaczająca względną stabilizację gospodarki na obniżonym poziomie, prowadząca w pewnym momencie do osiągnięcia najniższego poziomu wzrostu i utrzymującego się przez pewien czas;

− ożywienie prowadzące do poprawy stanu aktywności gospodarczej;

− rozkwit, rozpoczynający się od osiągnięcia lepszych poziomów wskaźników aktywności gospodarczej w porównaniu z poprzednim cyklem. Pomimo, że w fazie tej mam miejsce wzrost aktywności gospodarczej, to dynamika tego wzrostu zmienia się w zwolnionym tempie i jest zróżnicowana dla poszczególnych wskaźników ekonomicznych125.

Rysunek 2.1 Przebieg cyklu koniunkturalnego

Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Jabłońska, Fluktuacje gospodarcze i kryzysy [w:] Elementarne zagadnienia ekonomii, R. Milewski (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2007, s. 373-374.

Przykładowy przebieg czterofazowego cyklu koniunkturalnego przedstawia rysunek 2.1. Wynika z niego, że nowy cykl koniunkturalny rozpoczyna się wraz z kryzysem, przechodząc po pewnym czasie w depresję prowadzącą do osiągnięcia tzw. dolnego punktu zwrotnego, w którym gospodarka osiąga najniższe wskaźniki aktywności gospodarczej. Faza spadkowa kończy się wraz z pojawieniem się ożywienia gospodarczego. Stan gospodarki ulega wtedy stopniowej poprawie, aż do rozkwitu, w czasie którego aktywność gospodarcza osiąga tzw. górny punkt zwrotny. Jest to moment, gdy notuje się najwyższy poziom

124A. Maksimczuk, Makroekonomiczna teoria cykli koniunkturalnych [w:] Teoria ekonomii. Makroekonomia, K. Meredyk (red.), t. II, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009, s. 216-218.

125 A. Jabłońska, Fluktuacje gospodarcze i kryzysy [w:] Elementarne zagadnienia ekonomii, R. Milewski (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2007, s. 373-374.

KRYZYS DOLNY PUNKT ZWROTNY OZYWIENIE DEPRESJA ROZKWIT GÓRNY PUNKT ZWROTNY Faza spadkowa Faza wzrostowa

62

aktywności gospodarczej od poziomu aktywności podczas poprzedniego szczytu. Po tym następuje kryzys i zaczyna się nowy cykl koniunkturalny.

W przebiegu cyklu koniunkturalnego trudno jest dokładnie określić ile czasu będą trwały poszczególne jego fazy. Pomimo, że w czterofazowym cyklu wahania koniunkturalne powtarzają się w określonym rytmie, to mogą być one zarówno mniej lub bardziej regularne.

Modyfikacja czterofazowych w trzyfazowe cykle koniunkturalne wynika przede wszystkim za zmian zachodzących w otoczeniu. W cyklu trzyfazowym wyróżnić można takie fazy jak np.: recesję, ożywienie i stabilizację. Jedną z koncepcji takiego cyklu jest trójfazowa koncepcja podziału M.K. Ewansa. Autor koncepcji do periodyzacji cyklu użył „…kryterium relacji rzeczywistego tempa wzrostu do trendu”, czyli wygładzonej ścieżki przedstawiającej rozwój produkcji w długim okresie po wyeliminowaniu krótkookresowych wahań” 126.

Trójfazowe oznaczenie cyklu koniunkturalnego przedstawia rysunek 2.2. Z analizy rysunku 1.9 wynika, że rzeczywiste tempo wzrostu na początku cyklu jest wyższe od trendu (faza I), następnie tempo to staje się zbliżone do trendu (faza II), a na końcu, zaznacza się tendencja spadkowa tempa wzrostu, które jest niższe od trendu (faza III).

Dwufazowe cykle koniunkturalne często utożsamia się ze współczesnymi cyklami koniunkturalnymi, w których zazwyczaj wyróżnia się dwie fazy: wzrostową i spadkową. Faza wzrostowa nazywana także fazą ekspansji, łączy w sobie ożywienie i rozkwit. To okres wysokiej aktywności gospodarki. Faza spadkowa natomiast, nazywana również recesją, łączy w sobie kryzys i depresję. To okres niskiej aktywności gospodarki, w której niekoniecznie musi dojść do spadku poszczególnych wielkości ekonomicznych. Objawami recesji może być brak wzrostu lub jego zwolnienie. Fluktuacje w takim oznaczeniu faz cyklu koniunkturalnego, obserwowane są w okresie rozpoczynającym się np. o drugiej wojnie światowej. Wtedy też coraz bardziej zaczęły zaznaczać się nieregularności w skali i czasie trwania wahań gospodarczych. Wahania gospodarcze w klasycznych cyklach koniunkturalnych, w których zachowany jest prosty regularny lub cykliczny charakter wahań, występowały w okresie przed drugą wojną światową127. W kontekście tym powiedzieć można zatem, że wahania koniunkturalne w okresie przed i po drugiej wojnie światowej zasadniczo różnią się od siebie. Postępujące we współczesnym świecie zmiany społeczno- gospodarcze sprawiają, że współczesne cykle koniunkturalne, ulęgają dalszym modyfikacjom, w czym dużą rolę odgrywa także globalizacja.

126 A. Maksimczuk, Makroekonomiczna teoria cykli …, op. cit., s. 213 i 217.

127 P. Skrzypczyński, Metody spektralne w analizie cyklu koniunkturalnego gospodarki polskiej [w:] Materiały i Studia, Zeszyt nr 252, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2010, s. 5 i 12.; dokument elektroniczny na http://www.nbp.pl/publikacje/materialy_i_studia/ms252.pdf (dostęp dnia 15.03.2013).

63

Rysunek 2.2 Trójfazowa periodyzacja cyklu koniunkturalnego

Źródło: A. Maksimczuk, Makroekonomiczna teoria cykli koniunkturalnych [w:] Teoria ekonomii. Makroekonomia, K. Meredyk (red.), t. II, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009, s. 218.

Nie ma gospodarki rynkowej bez periodycznych kryzysów, co w swoich rozważaniach wykazało już wielu badaczy128. Współczesną gospodarkę światowa i tworzące ją gospodarki poszczególnych krajów po roku 2007 dotknęły trudności związane z rozprzestrzenieniem się globalnego kryzysu gospodarczego.

Kilkadziesiąt lat temu L. Mendelson stwierdził, że aby kryzys gospodarczy można uznać było za globalny, „…każdy z głównych krajów kapitalizmu nie tylko musi osiągnąć określony poziom rozwoju gospodarczego, ale kraje te muszą powiązane być ze sobą przez wystarczająco rozwinięte handlowe, kredytowe oraz inne stosunki gospodarcze, przede wszystkim zaś muszą toczyć ze sobą walki konkurencyjne”129. To pokazuje co owym czasie sprzyjało rozwojowi kryzysowi w skali globalnej. Współcześnie powiązania te są bardzo rozwinięte, a ich występowanie nie jest warunkiem tego, że kryzys gospodarczy musi wystąpić i zostanie od razu uznany za globalny.

Niewątpliwie rozwój owych powiązań ułatwiają postępujące na świecie procesy globalizacyjne, które w wyniku ujawnionych na skutek globalnego kryzysu gospodarczego zjawisk, będą podlegały zmianom. W ślad za nimi zmieniać może także się charakter powiązań pomiędzy poszczególnymi państwami w sferach, których dotyka globalizacja. Warto przytoczyć na tym gruncie przekroje globalizacji o których pisze A.F. Bocian. Są to: - globalizacja ekonomiczna dotycząca przepływów na duże odległości dóbr, kapitałów i usług oraz informacji,

- globalizacja społeczna dokonująca się poprzez rozprzestrzeniania się idei, informacji i wyobrażeń oraz przemieszczanie sie ludzi,

128 N. Roubini, S. Mihm, Ekonomia kryzysu, Oficyna a Wolters Kluwers business, Warszawa 2011, s. 11.

129 L. Mendelson, Teoria I historia kryzysów i cykli ekonomicznych, PWN, t.1, Warszawa 1959, s. 159.

P (produkcja)

t (czas) 1

2

3

1-tempo wyższe od trendu 2- tempo zbliżone do trendu 3- tempo niższe od trendu

64

- globalizacja polityczna związana za rozpraszaniem się polityki rządowej130.

W literaturze przedmiotu znaleźć można wiele pojęć na określenie kryzysu, takich jak m.in.: załamanie, recesja, krach zapaść, osłabienie czy spowolnianie gospodarcze. W ogólnym ujęciu kryzys gospodarczy zdefiniować można jako okres, w którym dochodzi do załamania wzrostu gospodarczego, wyrazem czego są takie zjawiska jak np.: spadek PKB, wzrost bezrobocia, spadek zatrudnienia czy wzrost inflacji. Według Eurostatu kryzysem objęte jest państwo, które w kolejnych dwóch kwartałach odnotowuje spadek PKB.

Istnienie wielu określeń typów kryzys sprawia, że w wielu przypadkach nie odróżnia się pojęcia kryzysu gospodarczego od kryzysu finansowego, który często poprzedza gospodarczy. W efekcie spotkać można zamienne stosowanie owych pojęć. W tym kontekście warto przytoczyć pojęcie kryzysu finansowego, który według Raportu Banku Rozliczeń Międzynarodowych pt. „Financial Crises and Economic Activity” jest wydarzeniem, w wyniku którego korporacyjne i finansowe sektory poszczególnych krajów na skutek niekompetentnego działania instytucji finansowych i korporacji, doświadczają wielu trudności prowadzących do kłopotów z wywiązywaniem się na czas zawartych umów131. Doświadczając owych trudności podmioty rynkowe nie funkcjonują sprawnie. Dochodzi do obniżenia ich aktywności, co zaburza równowagę gospodarczą, wywołując tym samym wahania koniunkturalne.

Według Keynesa przejście tendencji zwyżkowej w tendencję zniżkową, zazwyczaj następuje nagle i gwałtownie. Jak stwierdza jednak wielu badaczy w przypadku kryzysu, który rozpoczął się formalnie po koniec 2008 roku było inaczej. Na początku pojawiły się łagodne sygnały ostrzegawcze, które z czasem zaczęły przybierać na sile. Na początku zmiany dokonywały się w sposób niezauważalny i widoczne były dopiero już w stadium zaawansowanym¹³².

W związku z tym stwierdzić można, że początkowo objawy aktualnego kryzysu traktowano jako drobne trudności, które nie będą miały znaczącego wpływu na stan gospodarki światowej i tworzących ją gospodarek krajowych. Szybko jednak zweryfikowano pomyłkę. Ostatni kryzys na świecie okazał bowiem się być rozległy i głęboki w swoich negatywnych konsekwencjach. Jak podkreśla R. Michalski kryzys objął zarówno sferę gospodarki realnej, czego przejawem byłą recesja w 2009 roku i w latach 2012-2013 obserwowana w strefie euro oraz sferę regulacyjną dotyczącą mechanizmu podejmowania

130 A.F. Bocian, Procesy globalizacji a kryzys światowy [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego do wielkiego kryzysu finansowego. Perturbacje w gospodarce światowej w latach 1929-2009, J. Kaliński, M. Zalesko (red., )Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009, s. 401 i 407.

131 S. G. Cecchetti, M. Kohler, Ch Upper, Financial Crises and Economic Activity, August 2009, dokument elektroniczny na http://www.bis.org/publ/othp05.pdf (dnia 06.09.2012 r.).

132 A. Małkiewicz, Kryzys. Polityczne, ekologiczne ekonomiczne uwarunkowania, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010, s. 83.

65

decyzji, czego przejawem było m.in. podjęcie zbyt ostrożnych, nadmiernie rozciągniętych w czasie i mało skutecznych działań antykryzysowych133.

2.1.2. Źródła kryzysu

Według A.F. Bociana, trwające od lat procesy globalizacyjne, w przypadku wystąpienia kryzysu, mogą wydłużać czas jego trwania. Nie wiadomo, jak długo trwać może zapaść ekonomiczna w poszczególnych gospodarkach. Można, jednak wskazać, że mniej wyrafinowane systemy finansowe państw, dają lepsze rokowania na czas kryzysu134 i mogą uchronić je przed poważniejszymi turbulencjami gospodarczymi. W tym kontekście warto wskazać, że jak podkreśla R. Michalski, polski system finansowy w okresie po globalnym kryzysie gospodarczym i problemach gospodarczych w strefie euro najbardziej zagrożony jest nie przez czynniki wewnętrzne, ale przez wciąż niestabilną sytuację gospodarczą poza krajem¹³⁵. Niezwykłość ostatniego kryzysu gospodarczego na świecie w tej sytuacji polega a tym, że dotknął on przede wszystkim „kraje rozwinięte gospodarczo”, w których okazało się, że ich system finansowy nie jest zupełnie przygotowany do radzenia sobie z problemem niewypłacalności136, która w okresie kryzysu nabrała większego znaczenia w kontekście ograniczenia możliwości podejmowania działań antykryzysowych.

W tym względzie szczególną rolę w rozprzestrzenianiu się kryzysu, który rozpoczął się pod koniec 2008 roku, odgrywał właśnie globalny system finansowy. Aczkolwiek podkreślić trzeba, że zapewniając „…środki niezbędne do akumulacji kapitału oraz dyfuzji postępu technologicznego i organizacyjnego”, wpływa korzystnie na wzrost gospodarczy na świecie137, to jednak tworząc przez to powiązane wzajemnie ze sobą systemy finansowe poszczególnych krajów, ułatwia przenikanie turbulencji finansowych z jednych krajów do drugich. Najprostszą drogą zrozumienia kryzysu gospodarczego jest odwołanie się do tzw. kanałów transmisyjnych, przez które system finansowy oddziaływane na realną gospodarkę138. Podłączenie systemu finansowego do realnej gospodarki prezentuje rysunek 2.3.

133 R. Michalski, Przyszłość finansowo-gospodarcza, i polityczna Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe Uczelni Vistula. Ekonomia VI, nr 36/2014, s. 61-62.

134 A.F. Bocian, Procesy globalizacji a kryzys … op. cit., s. 417.

135 R. Michalski, Polska polityka pieniężna w roku 2014 - déjà vue, Zeszyty Naukowe Uczelni Vistula. Raport o stanie finansowym państwa 2014-2015. Ekonomia VIII, 43 (5)/ 2015 , s. 45.

136 R. Michalski, Przyszłość finansowo-gospodarcza, i polityczna Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe Uczelni Vistula. Ekonomia VI, nr 36/2014, s. 64.

137 J. Grabowiecki, Stagnacja gospodarcza i reformy strukturalne w Japonii [w:] Od wielkiego kryzysu

gospodarczego do wielkiego kryzysu finansowego. Perturbacje w gospodarce światowej w latach 1929-2009, J. Kaliński, M. Zalesko (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009, s.277.

138 S. G. Cecchetti, M. Kohler, Ch Upper, Financial Crises and Economic Activity, August 2009, s. 4., dokument elektroniczny na http://www.bis.org/publ/othp05.pdf (dostęp dnia 06.09.2012 r.).

66

Rysunek 2.3 Podłączenie systemu finansowego do realnej gospodarki

Źródło: opracowanie własne na podstawie S. G. Cecchetti, M. Kohler, Ch Upper, Financial Crises and Economic Activity, August 2009, s. 5., dokument elektroniczny na http://www.bis.org/publ/othp05.pdf (dostęp dnia 06.09.2012 r.).

Identyfikacja kanałów, poprzez które system finansowy powiązany jest z gospodarką, jest konieczna przede wszystkim z uwagi na to, że pomiędzy system finansowym, a stanem gospodarki doszukać się można wielu wzajemnych zależności poprzez wiążące je elementy. Chodzi o takie elementy jak: koszty finansowania, dostępność kredytów, awersja do ryzyka, wartość netto firm i gospodarstw domowych, kursy walut i zaufanie (rysunek 2.3), które w zróżnicowany sposób wpływają na rzeczywisty stan gospodarki. I tak rosnące koszty finansowania, prowadzą do wzrostu stóp procentowych i spadku cen akcji, a to do spadku inwestycji. Powstające wskutek tego zaburzenia w systemie finansowym, sprawiają, że instytucje znacznie zaostrzają warunki uzyskania kredytów, co obserwować można w przypadku ostatniego kryzysu.

Rosnące koszty kredytów i ograniczenie ich dostępności pośrednio zmniejszają dochody gospodarstw, co negatywnie rzutuje na poziom popytu konsumpcyjnego. Wskutek niekorzystnych uwarunkowań ekonomicznych popyt ten maleje, a u konsumentów obserwować można rosnąca awersję do ryzyka. W związku z tym konsumenci są bardziej racjonalni w podejmowaniu swoich decyzji zakupowych. Jeżeli już zdecydują się dokonać zakupu, z którym związane jest określone ryzyko, to oczekują w zamian wielu dodatkowych korzyści lub odkładają ten zakup na później. Znaczenia nabiera nie tylko cena, ale i wysoka jakość dobra. Generalnie jednak w warunkach kryzysu konsumenci starają się unikać nabywania aktywów obarczonych jakimkolwiek ryzykiem.

Wskutek spadających cen akcji na całym świecie i cen nieruchomości oraz mniejszej dostępności kredytów, w niektórych krajach obserwować można drastyczny spadek wartości

System finansowy

Koszty finansowania

Dostępność kredytów

Awersja do ryzyka Wartość netto firm

Wartość netto gospodarstw domowych Kursy walut

Zaufanie

Realna gospodarka

67

netto dochodów gospodarstw domowych i firm139. W przypadku gospodarstw domowych oznacza to spadek ich zamożności, a co za tym idzie zmiany w poziomie oszczędzania oraz poziomie i strukturze wydatków konsumpcyjnych. Natomiast w przypadku przedsiębiorstw, zwykle sygnalizuje to pogorszającą się rentowność. Obie te zmiany niewątpliwie wpływają na realny stan gospodarki, który w wyniku interakcji przynajmniej kilku elementów ulega pogorszeniu.

Niemniej ważne od omówionych już kanałów, poprzez które z systemu finansów kryzys dociera do gospodarki, są kursy walut oraz aspekt zaufania. W dobie obecnego kryzysu, każdy podmiot rynkowy dąży do minimalizacji ryzyka związanego z alokacją własnego kapitału. Osłabienie kursu walut poszczególnych państw powoduje odpływ kapitału oraz obniża ich wiarygodność, a tym samym i zaufanie do ich aktywów, które uważane za mniej bezpieczne, nie chętnie są nabywane. Podobnie rzecz wygląda w firmach i gospodarstwach domowych, gdy na skutek spadku ich rentowności, spada ich wiarygodność, a tym samym i zaufanie. Dlatego też wraz ze wzrostem niepewności i ryzyka, każdy inwestor i konsument, dokładniej weryfikuje podejmowane decyzje. Staje się bardziej ostrożny. Jego zaufanie spada. Sytuację tą oddają poziomy wskaźników zaufania przedsiębiorców i konsumentów, które od momentu rozpoczęcia się obecnego kryzysu nie są zadawalające.

Pisząc o ostatnim kryzysie często wielu badaczy porównuje go z kryzysem lat trzydziestych XX wieku. Jak zaznacza J. Borowski, takie porównanie poprzez pryzmat na przykład wskaźników ilustrujących spadek produkcji, dochodu narodowego, zatrudnienia, eksportu czy importu, jest absurdalne¹⁴⁰. Również A.F. Bocian, stwierdza, że takie porównania mają małą siłę predykcyjną. Gospodarka lat trzydziestych XX wieku, zdecydowanie bowiem różni się od współczesnej gospodarki141.

Prowadząc na tej płaszczyźnie studia literaturowe, nasuwa się konkluzja, że kryzysy nie są wyjątkiem, lecz regułą. Nie oznacza to oczywiście, że każdy kryzys jest taki sam i wypływa z tych samych źródeł. Konkretne okoliczności kryzysu mogą zmieniać się, a jego źródłem mogą być rozmaite problemy występujące w różnych dziedzinach gospodarki. Jeżeli zapytać by się ekonomistów, dlaczego kryzysy występują i co jest ich źródłem, udzieliliby najrozmaitszych odpowiedzi. „Część powiedziałaby, że kryzysy są nieodłącznym skutkiem ingerencji państwa w gospodarkę, inni zaś, że dochodzi do nich dlatego, że państwo za mało wtrąca się. Jeszcze inni uznaliby, że nie ma czegoś takiego jak załamanie koniunktury

139 Wartości netto gospodarstwa domowego/ firmy zdefiniować można jako wartości netto aktywów gospodarstwa domowego/ firmy pomniejszone o zobowiązania, co wartościowo odpowiada kapitałowi własnemu.

140 J. Borowski, Korporacje transnarodowe wobec kryzysu hipotecznego [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego do wielkiego kryzysu finansowego. Perturbacje w gospodarce światowej w latach 1929-2009, J. Kaliński, M. Zalesko (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009, s. 439.

141 A. F. Bocian, Ekonomia. Globalizacja a etyka [w:] Ekonomia- Polityka- Etyka, A.F. Bocian (red.) t. III, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2012, s. 284.

68

gospodarczej czy pęknięcie bańki spekulacyjnej, bo rynki są samowystarczalne, więc jeśli ceny domów wzrastają, dwa, trzy razy w ciągu kilku lat, a potem nagle gwałtownie spadają, by sięgnąć dna, to należy się z tym pogodzić: tak rynek reaguje na nowe informacje”142. Coraz częściej pojawiają się także odpowiedzi, że kryzysy biorą się głownie z psychiki człowieka. To czynniki psychologiczny popycha ludzi do nieracjonalnych zachowań i podejmowania irracjonalnych decyzji¹⁴³.

Ekonomiści różnią się, zatem przy wyjaśnianiu źródeł powstawania kryzysów. Jedni upatrują ich w czynnikach losowych, czynnikach psychologicznych, błędnej polityce pieniężnej, a inni w niedoskonałościach mechanizmu rynkowego, zawodności państwa czy zmianach po stronie popytu i podaży. Na przykład według R. Bootle`a przyczyn obecnego kryzysu należy upatrywać w interakcji kilku czynników. Są to:

− bańki inwestycyjne objawiające się nadmiernym wzrostem cen w jednej branży w oderwaniu od realiów gospodarczych. Wskazuje się zwłaszcza na bańki na rynkach nieruchomości w Stanach Zjednoczonych jako zasadnicze źródło obecnego kryzysu.;

− błędna polityki finansowa, w której zrezygnowano z restrykcji narzucających instytucjom finansowym rozdział funkcji, co przyczyniło się do ujawnienia się słabości finansowej banków;

− błędna polityka pieniężna, której analizą zajmował się m.in. John B. Taylor. W swoich opracowaniach wskazał, jak nadmierne obniżenie stóp procentowych przez bank centralny w Stanach Zjednoczonych, po roku 2001 wywołało przyspieszony wzrost kredytów, który z kolei przyczynił się do powstania bańki mieszkaniowej w USA., a w roku 2007 wywołał kryzys finansowy. To z kolei powodowało nadmierne presje na banki centralne w innych krajach, w tym w strefie euro, gdzie też nadmiernie zaczęto obniżać koszty kredytów144;

− wydatki przewyższające dochody budżetowe pociągające za sobą nadmierne zadłużanie się państw.

− rosnące ryzyko i niepewność działalności inwestycyjnej połączone z niewydolną wyceną przez różne instytucje ryzyka inwestycyjnego;

− niekompetencja instytucjonalna przejawiająca się np. w słabym systemie nadzoru korporacyjnego, niepełnym egzekwowaniu przepisów prawa w zakresie konkurencji, krótkowzroczność decyzyjna, uległość i inne;

142 N . Roubini, S. Mihm, op. cit., s. 33 i 59.

143 B. Poskrobko, Cykle I trendy [w:] Od wielkiego kryzysu gospodarczego do wielkiego kryzysu finansowego. Perturbacje w gospodarce światowej w latach 1929-2009, J. Kaliński, M. Zalesko (red.) , Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009, s.25.

144 L. Balcerowicz, Przedmowa do wydania polskiego [w: ] Zrozumieć kryzys finansowy, J. B. Taylor, Wydanie I, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 13-14.

69 − nadmierne skłonności do oszczędzania w wielu krajach świata prowadzące do zamrożenia środków pieniężnych, które z kolei powoduje zakłócenia w przepływie dochodu i spowolnienia w ruchu okrężnym145.

Mówiąc o możliwych źródłach kryzysu gospodarczego, warto wspomnieć o austriackiej teorii koniunktury, sformułowanej przez Misesa i rozwiniętej przez Hayeka, która źródeł fluktuacji gospodarczych upatruje w nadmiernej ekspansji kredytowej. Zgodnie z tym podejściem zbyt duża ilość udzielanych kredytów, prowadzi do sztucznego obniżenia rynkowej stopy procentowej poniżej poziomu, który skłania podmioty do dobrowolnego oszczędzania. Ograniczony w wyniku tego dostęp do środków produkcji, utrudnia przedsiębiorcom realizację inwestycji, czego objawem w skali makro jest zmniejszenie tempa wzrostu gospodarczego146.

Inne podejście w tej sprawie, prezentuje J.M. Keynes, który głównego źródła kryzysów upatruje w niedostatecznym popycie na dobra konsumpcyjne i inwestycyjne. Wysoka stopa procentowa jego zdaniem nie służy koniunkturze gospodarczej, gdyż ogranicza inwestycje, a nawet może prowadzić do inwestowania w zapasy. Lepsza jest niska stopa procentowa, która może pobudzić wzrost gospodarczy. Mając na celu zwiększenie skłonności