Oznaki kryzysu gospodarczego i ich wpływ na konsumenta

Oznaki kryzysu gospodarczego, które z punktu widzenia poszczególnych grup podmiotów odznaczają się zróżnicowanym stopniem istotności ujawniają się z różną siłą w poszczególnych krajach. Ich prawdziwą skalę, ujawnić może dopiero przeprowadzona analiza w oparciu o wskaźniki ekonomiczne. Zaznaczyć przy tym należy, że zmiany tylko jednego wskaźnika aktywności ekonomicznej nie świadczą od razu o tym, że mamy odczyniania z fluktuacjami koniunkturalnym. Dopiero obserwacja i zmiany kilku wskaźników, może dać odpowiedź na pytanie, czy takie wahania rzeczywiście wystąpią.

Najbardziej niepokojącym objawem ostatniego kryzysu, jest jego globalny wymiar166. Kryzys gospodarczy w większym lub mniejszym stopniu dotyka nie tylko państwa, ale również każdy funkcjonujący w gospodarce podmiot, z tym, że dla każdego z nich określone oznaki kryzysu gospodarczego mają zróżnicowany wymiar istotności. Co dla jednego podmiotu jest ważne i w istotny sposób zmienia jego sytuację, nie koniecznie musi w jednakowy sposób oddziaływać na sytuację drugiego podmiotu. Postrzeganie określonych oznak kryzysu zależy przede wszystkim od wyjściowej sytuacji, w jakiej znajduje się dany podmiot.

Kryzys gospodarczy ma charakter makrouwarunkowania, które wywiera stosunkowo znaczący wpływ na zachowania gospodarstw domowych, a jego postrzegane uzależnione jest od stopniu w jakim dotknął on dane gospodarstwo domowe. Nie ma jednak znaczenia bezpośredniego. Oddziaływuje w sposób pośredni i obiektywny, poprzez prowadzenie do niekorzystnych zmian w sytuacji gospodarczej kraju. Najczęściej wpływ ten odroczony jest w czasie¹⁶⁷. W zależności od stopnia, w jakim globalny kryzys dotknął dany kraj, zmiany te są zróżnicowane przestrzennie. Uwzględniając również czas trwania globalnego kryzysu gospodarczego, należy zaznaczyć, że zmiany te zróżnicowane są także w ujęciu czasowym.

Pierwsze oznaki kryzysu zwykle nie są widoczne od razu, ale dopiero po pewnym czasie. Zazwyczaj początkowo sytuacja, w której znajdują się gospodarstwa domowe w

164 R. Michalski, Polityka gospodarcza Polski w okresie zaburzeń finansowych I przemian strukturalnych w ….., op. cit., s. 20.

165 R. Michalski, J. Sawicki, D.J. Błaszczuk, K. Prandecki, W stronę zrównoważonego ….., op. cit., s. 9.

166 A. Touraine, Po kryzysie, Oficyna Naukowa, Warszawa 2013, s. 23.

167 U. Grzega, Poziom życia w Polsce i Unii Europejskiej w warunkach kryzysu gospodarczego, Przegląd Zachodniopomorski. Rozprawy i Studia, Tom XXVIII (LVIII), Zeszyt 3 Vol. 2, 2013, s. 124.

78

warunkach kryzysu, jest efektem sytuacji z okresu poprzedniego168. Dopiero później może, ale nie musi nastąpić dostosowanie się gospodarstw domowych do sytuacji w jakiej się znalazły. Zgodnie z teoria konsumpcji gospodarstwa domowe starają się utrzymać jak najdłużej dotychczasowy poziom konsumpcji.

W ocenie stanu gospodarki powszechnie wykorzystywanymi zmiennymi są: PKB, spożycie, oszczędności, inwestycje, import i eksport, produkcja, poziom cen oraz sytuacja na rynku pracy¹⁶⁹. Z uwagi na występujące zależności pomiędzy poszczególnymi elementami gospodarki o charakterze sprzężeń zwrotnych170, zmiany w wyniku kryzysu jednego elementu pociągają za sobą zmiany w innych elementach gospodarki. Dlatego spadek tempa wzrostu gospodarczego przekłada się negatywnie na inne obszary gospodarki.

Podstawową zależność pomiędzy globalnym kryzysem gospodarczym, a zachowaniem konsumentów sprowadzić można do tego, że światowy kryzys przekładając się na spadek tempa wzrostu gospodarczego danego kraju, pogarsza sytuację na rynku na rynku pracy i sytuację dochodową gospodarstw domowych, co w efekcie wywołuje zmiany w poziomie i strukturze wydatków konsumpcyjnych. W tym kontekście na zachowanie konsumentów mierzone wydatkami konsumpcyjnymi, największy wpływ o charakterze bezpośrednim mają dochody, a pośrednio wpływają także poziom i tempo wzrostu gospodarczego mierzone PKB, sytuacja na rynku pracy oraz kształtowanie się cen dóbr i usług konsumpcyjnych.

Jak podkreśla w swoich opracowaniach wielu badaczy oraz wiele instytucji badawczych krajowych i międzynarodowych, PKB stanowi podstawową miarę stanu gospodarki krajowej. Pojęcie PKB odnosi się do produkcji w określonym czasie, najczęściej w ciągu roku lub kwartału171. Przedstawia strumień nowych produktów wytworzonych przez czynniki produkcji ulokowane w danym kraju. Jeżeli strumień ten zostanie skorygowany o dochody netto z własności za granicą powstaje produkt narodowy brutto (PNB) ukazujący strumień łącznego produktu całej gospodarki narodowej172. W kontekście tym PNB rozumieć można jako sumę dochodów z czynników produkcji osiągniętych przez mieszkańców danego kraju lub jako sumę sprzedaży finalnej netto (bez sprzedaży przez zagranicznych właścicieli czynników produkcji) zrealizowanej przez mieszkańców danego kraju173. Jako, że maszyny i urządzenia w gospodarce nieustanie się zużywają, należy uwzględnić zjawisko amortyzacji. Odejmując wtedy od PNB wyrażonego w cenach czynników produkcji, wartość amortyzacji,

168 U. Grzega, Poziom życia ludności w Polsce – determinanty i zróżnicowania. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Warszawa 2012, s. 117.

169 R. E. Hall, J. B. Taylor, Makroekonomia, Wydanie 3, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 43-67.

170 U. Grzega, Oznaki kryzysu gospodarczego w świetle wskaźników makroekonomicznych [w:] Zachowania polskich konsumentów w warunkach kryzysu gospodarczego, E. Kieżel, S. Smyczka (red.), Wydanie !, Warszawa 2011, s. 21.

171 R. E. Hall, J. B. Taylor, op. cit., s. 43.

172 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Makroekonomia, PWE Warszawa 2007, s. 46.

173 M. Burda, Ch. Wyplosz, Makroekonomia. Podręcznik europejski, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1995, s. 39.

79

czyli zużycie posiadanego kapitału trwałego w danym okresie otrzymujemy produkt narodowy netto (PNN)174, określany inaczej jako dochód narodowy175. Dochód narodowy to ilość pieniędzy, jaką dysponuje gospodarka na dobra i usługi, po odłożeniu odpowiedniej ilości pieniędzy na sfinansowanie amortyzacji i utrzymanie istniejącego zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie¹⁷⁶.

W ocenie stanu gospodarki ważną rolę odgrywa tempo zmian PKB.177. Od momentu rozpoczęcia się globalnego kryzysu gospodarczego obserwować można było w poszczególnych krajach spowolnione tempa wzrostu gospodarczego. W efekcie zagrożony zostaje dotychczasowy poziom życia ludności, o czym mówi wielkość PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca (tzw. PKB per capita). Aczkolwiek miara ta jest powszechnie wykorzystywana do określenia poziomu stopy życiowej ludności, należy zaznaczyć, że nie jest ona w pełni poprawnym miernikiem dobrobytu. Literatura przedmiotu podaje kilka argumentów za tym przemawiającym. Po pierwsze, wskaźnik ten nie uwzględnia nierejestrowanej produkcji, która wpływa na poziom dobrobytu ludności. Po drugie, wskaźnik PKB nie uwzględnia wypoczynku, który także ma istotne znaczenie dla dobrobytu jednostek. I po trzecie, PKB, nie uwzględnia tzw. efektów zewnętrznych produkcji, które dotyczą zwłaszcza ubocznych skutków wzrostu produkcji np. dla środowiska naturalnego, które wpływają na wzrost uciążliwości życia ludzi178.

Inna oznaką kryzysu była pogarszająca się sytuacja na rynku pracy. Jak wynika z literatury, zwalnianie ludzi z pracy i stawanie się przez nich bezrobotnymi, obok spowolnionej dynamiki PKB, są jedną z najbardziej znamiennych cech kryzysu gospodarczego¹⁷⁹. W warunkach kryzysu gospodarczego obserwować można nagły wzrost bezrobocia. Jednak nawet w warunkach dobrej koniunktury pewna grupa osób zawsze może pozostawać bez pracy. W związku z tym istnienie zjawiska bezrobocia jest nieuniknione.

Bezrobotnym jest osoba, która poszukuje pracy i jest gotowa ją podjąć, ale z określonych przyczyn nie może znaleźć zatrudnienia. Istotnym warunkiem uznania takiej osoby za bezrobotną jest rejestracja w urzędzie pracy oraz nie pobieranie nauki w systemie dziennym. Pomimo, że w urzędach pracy, wciąż przybywa osób rejestrujących się jako bezrobotne, odsetek osób tych w rzeczywistości może być o wiele większy. Osoby bezrobotne i osoby zatrudnione, które ukończyły 16 rok życia tworzą w gospodarce

174 T. Obrębski, Dochód narodowy i wzrost gospodarczy [w:] Makro- i mikroekonomia. Podstawowe problemy, S. Marciniak (red.) Wydawnictwo Naukowe PWN, Wydanie II, Warszawa 1999, s. 295.

175 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, op. cit., s. 38.

176 S. Duda, J. Kuśpit, H. Mamcarz, A. Pakuła, H. Żukowska, M. Żukowski, Zarys Ekonomii, Wydawnictwo UMCS, Łódź 2003, s. 154.

177 A. Raczko, Podstawowe kategorie i problemy wzrostu gospodarczego [w:] Ekonomia. Elementarne zagadnienia, R. Milewski (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 211.

178 E. Kwiatkowski, Podstawowe kategorie i czynniki wzrostu gospodarczego [w:] Elementarne zagadnienia ekonomii, R. Milewski (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2007, s. 251-252.

80

narodowej tzw. siłę roboczą, w której w zależności od fazy cyklu koniunkturalnego, mogą dominować osoby bezrobotne lub osoby pracujące wykonujące pracę przynoszącą im dochody. Siła robocza stanowiąca zasoby pracy nie uwzględnia osób młodych nie pracujących, osób starszych będących emerytami i rencistami oraz tych, którzy nie chcą pracować180. Pracującym jest natomiast osoba, która w wyniku podjęcia pracy, uzyskuje wynagrodzenie stanowiące jej źródło zarobku i dochodu.

Bezrobocie jako bardzo ważna zmienna w makroekonomii wymaga stałego pomiaru i analizy uzyskanych z tego tytułu wyników. Od wielu lat jest ono cechą charakterystyczną wielu gospodarek narodowych, która stanowi poważny problem. Niezależnie od rozmiarów bezrobocia, należy je postrzegać jako zjawisko negatywne, które hamuje wzrost gospodarczy. Dlatego tak istotnym aspektem jest prowadzenie przez państwo aktywnej polityki mającej na celu przeciwdziałanie bezrobociu.

Jednymi ze wskaźników charakteryzujących sytuację na rynku pracy są stopa bezrobocia i poziom przeciętnego wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej. Stopa bezrobocia jest to stosunek liczby osób bezrobotnych do zasobów siły roboczej. Przeciętne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej zdefiniować można natomiast jako przeciętną cenę pracy (płacę) płaconą przez pracodawcę dla pracobiorcy w gospodarce narodowej. Współcześnie płaca ta podlega nieustannym modyfikacjom poprzez oddziaływanie na nią szeregu czynników. Wśród nich wymienić można m.in.:

− ceny produktów i usług,

− kategoria płacy minimalnej,

− skala zaangażowania nakładów pracy,

− poziom konkurencji,

− działalność związków zawodowych,

− dodatkowe korzyści niepieniężne osiągane przez pracowników,

− pozycja zakładu pracy na rynku,

− samodzielne decyzje zatrudnionych osób przy uwzględnieniu warunków pracy i oceny własnej sytuacji¹⁸¹.

Wysokie bezrobocie i słaba dynamika wzrostu płacy, pogarszają sytuację dochodową konsumentów. Dodatkowo np. jeżeli rosną przy ograniczonym dochodzie ceny dóbr i usług konsumpcyjnych, możliwości nabywcze konsumentów zmniejszają się. Zarówno konsumenci o niższych, jak i wyższych dochodach, zastanawiają się co, gdzie i w jakich ilościach kupować, a czego nie kupować. Zakup dóbr, które do nie dawna zajmowały ważne miejsce w strukturze wydatków konsumpcyjnych gospodarstwa domowego ustępuje miejsca dobrom

180 M. Burda, Ch. Wyplosz, op. cit., s. 20-21.

181 J. Paszkowski, Rynek pracy. Bezrobocie [w:] Teoria ekonomii. Makroekonomia, t. II, K. Meredyk (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2000, s. 154.

81

relatywnie tańszym. W rezultacie malejący popyt na niektóre grupy dóbr wymusza na przedsiębiorstwach ograniczenie ich podaży, z czym wiąże się spadek ich produkcji w gospodarce. Może jednak również wystąpić i odwrotna sytuacja, w której pomimo wzrostu ceny, popyt na niektóre dobra konsumpcyjne będzie rósł. Istotnego znaczenia w tym przypadku nabiera skłonność konsumenta do płacenia. Każde dobro czy usługa konsumpcyjna posiada górną granicę kwoty, którą konsument jest skłonny zapłacić. Jeżeli rosnąca cena dobra przekroczy tą granicę, konsument nie dokona zakupu kolejnej jednostki tego dobra. Jeżeli natomiast cena będzie równa jego skłonności do płacenia, będzie się zastanawiał, czy dokonać zakupu. Takie zachowanie konsumenta powodowane może być obawą o naruszenie swojego dobrobytu i stratami jakie mogą z tego tytuły wyniknąć.

W ogólnym ujęciu zależność pomiędzy cenami a dobrobytem konsumenta, wyjaśnić można w następujący sposób: wzrost ceny dobra, które konsument będzie chciał nabywać w tej samej ilości, co przed wzrostem ceny, będzie prowadził do pogorszenia się dobrobytu konsumenta, bo teraz płaci więcej. Odwrotnością tego jest sytuacja, w której ceny spadają. W sytuacji gdy konsument będzie nabywał dobro w tej samej ilości, co przed spadkiem jego ceny, ale będzie płacił za nie niższą cenę, jego dobrobyt będzie się zwiększał182. Jako, że konsument będzie chciał jak najdłużej zachować swój dobrobyt, z reguły będzie rezygnował z zakupu dobra, którego cena wzrosła i zastąpi je substytutem. Podobnie może zachować się w przypadku dóbr luksusowych. Dobra luksusowe o wyższej wartości, może zastąpić dobrami luksusowymi o niższej wartości. W działaniach takich ujawnia się wrażliwość konsumenta na cenę, która w poszczególnych grupach produktu jest zróżnicowana.

Wrażliwość konsumenta na cenę najczęściej określa się przez pryzmat elastyczności cenowej, o której wspominano już w rozdziale pierwszym dysertacji. Najczęściej jest ona ujemna, gdyż wzrost ceny prowadzi do spadku sprzedaży. W niektórych jednak okresach, może być dodatnia, gdyż spadek ceny, prowadzi do wzrostu sprzedaży. W przypadku artykułów konsumpcyjnych charakteryzujących się wysoką elastycznością cenową, nawet niewielki przyrost ceny dobra może spowodować duży spadek jego sprzedaży lub niewielkie obniżenie ceny, może znacznie zwiększyć sprzedaż. Inaczej jest w przypadku produktów charakteryzujących się niską elastycznością cenową. Z jednej strony duży wzrost ceny będzie powodował tylko nieznaczny spadek sprzedaży, a z drugiej duża obniżka ceny przyczyni się tylko do niewielkiego wzrostu sprzedaży183.

Popyt na dobra, które posiadają bliskie substytuty jest bardziej elastyczny, aniżeli popyt na dobra nie posiadające zamienników. Jeżeli w gospodarce obserwować można ogólny wzrost cen, konsumenci poszukują substytutów i jeżeli je znajdą, łatwiej rezygnują z dotychczas użytkowanych dóbr. Łatwiej konsumentom zrezygnować jest także z zakupu dóbr

182 N.G.Mankiw, M.P.Taylor, Mikroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 209, s. s 200.

82

luksusowych, których popyt jest bardziej elastyczny, niż w przypadku dóbr podstawowych odznaczających się popytem mniej elastycznym. Nawet jeżeli tendencja wzrostowa cen dóbr podstawowych będzie utrzymywała się, konsumenci nie zmniejszą drastycznie zapotrzebowania na te dobra. Na pewno oszczędniej gospodarować będą środkami zaspokojenia potrzeb podstawowych, ale z nich nie zrezygnują, co mogłoby wydarzyć się w przypadku dóbr luksusowych zaspokajających potrzeby wyższego rzędu.

Z dotychczas przeprowadzonych rozważań, nasuwa się konkluzja, że uzyskanie odpowiedzi na pytanie, jak kształtowały się ceny dóbr i usług konsumpcyjnych w danym okresie, jest istotnym elementem kształtowania się zachowania konsumenta. Aby zmierzyć następujące w czasie zmiany cen, w ekonomii najczęściej posługuje tzw. indeksem cen konsumpcyjnych¹⁸⁴. Oblicza się go badając ceny rynkowe dóbr znajdujących się w tzw. koszyku konsumpcyjnym, który konstruowany jest w taki sposób, aby odzwierciedlić konsumpcję przeciętnego gospodarstwa domowego. Sprawia, to że koszyki różnią się od siebie w poszczególnych krajach. Jeżeli np. w jednych krajach mieszkańcy wydają więcej na żywność, a w drugich więcej wydają na dobra trwałe, to elementy te stanowią główne składowe w koszykach tych państw185.

Generalnie powiedzieć można, że pojawiające się symptomy kryzysu, nie powodują od razu widocznych zmian w strukturze i poziomie wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Zmiana preferencji konsumentów następuje powoli. Na początku konsumpcja gospodarstw domowych nie jest wrażliwa na oznaki kryzysu. Jej poziom rośnie. Z czasem jednak, gdy wśród konsumentów rośnie obawa o ich sytuację ekonomiczną, a zarazem o sytuację gospodarczą w kraju, wydatki konsumpcyjne stają się coraz bardziej wrażliwe na oznaki kryzysu. W efekcie następuje spadek wydatków konsumpcyjnych, których niski poziom może utrzymywać się tak długo, jak konsumenci będą w pesymistycznych nastrojach. Konsument „…nie opiera swoich zachowań tylko na faktach obiektywnych…”, jakimi są oznaki kryzysu, ale także i „…na własnych ich interpretacjach, które powstają zarówno w procesie poznania, jak i w wyniku towarzyszących mu doznań emocjonalnych. Sytuacje obiektywne konsument zamienia w reprezentacje myślowe, a dostępne mu warianty działania wartościuje ze względu na cele, do osiągnięcia których zmierza”186. Efektem jest wybór tych działań, które w warunkach kryzysu pozwalają konsumentowi zaspokoić jego potrzeby, zapewniając jednocześnie maksymalne zadowolenie z użytkowanych dóbr. Siłą oddziaływującą w tej sytuacji obok czynników ekonomicznych, wydają się być również czynniki psychologiczne. Ich wpływ na zachowanie konsumenta w okresie kryzysu

184 Jeżeli np. bazowym okresem rozpatrywanym dla indeksu są lata 2005 – 2007, to oznacza to, że przy obliczeniu indeksu przyjmuje się że, średni poziom cen konsumpcyjnych w okresie 2005-2007 wynosi 100. Patrz: P.Krugman, R.Wells, Makroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 64-68.

185 P.Krugman, R.Wells, Makroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 62 i 64.

186 G. Maciejewski, Ryzyko w decyzjach nabywczych konsumentów, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2010, s. 58.

83

sprowadzić można do dwóch wymiarów. Konsumenci albo wierzą, że będzie lepiej, w związku z czym ich wydatki konsumpcyjne będą rosły, albo nie wierzą w poprawę sytuacji, lub przewidują nawet jej pogorszenie, w związku z czym będą ograniczać swoje zakupy.

Docierające do konsumenta z dużą częstotliwością informacje o rosnącej skali oznak kryzysu, budzą niewątpliwie jego niepokój. Dokonujące się na tym tle negatywne zmiany w gospodarce, wywołują u konsumentów niepewność, którzy podejmując mniej lub bardziej zdywersyfikowania działania, nie są pewni ich skutków. Związane z tym ryzyko będzie wywierało wpływ na zachowanie konsumenta jednak tylko pod warunkiem, gdy będzie ono postrzegane przez niego¹⁸⁷. Naturalną reakcją jest wtedy przyjęcie przez konsumenta postawy obronnej, która przejawiać się będzie w podejmowaniu szeregu zachowań dostosowawczych, mających na celę poprawę pogorszonej na skutek kryzysu sytuacji materialnej, tak aby jak najdłużej utrzymać dotychczasowy poziom i strukturę konsumpcji.