Społeczeństwo Śląska aktualnie jest młode, ponad 80% mieszkańców uro-dziło się po 1945 roku. Są to trzy pokolenia ludności, które w poważnym stop-niu inaczej oceniają regionalne odrębności, wyraźnie występujące w układach przestrzennych Śląska.
Nie oznacza to bynajmniej likwidacji różnic demograficznych czy kultu-rowych. Różnice te występują i odgrywają jeszcze istotną rolę w procesach in-tegracyjnych. Ukazanie tych różnic na płaszczyźnie demograficznej jest waż-ne dla aktualważ-nej i perspektywiczważ-nej polityki społeczważ-nej na Śląsku. Odrębność rozwoju demograficznego badanych województw, analiza i ocena istotnych różnic społeczno-demograficznych w rozwoju powiatów, miast i gmin bada-nego obszaru ukazuje, jak istotną rolę odgrywa czynnik ludzki (kapitał ludz-ki) w rozwoju Śląska (część kartograficzna tekstu).
Procesy demograficzne przebiegały inaczej wśród ludności pochodze-nia miejscowego (ludności rodzimej), a inaczej wśród ludności napływowej.
Na Śląsku ukształtowały się różne typy struktur demograficznych ludności w układach przestrzennych w zależności od pochodzenia regionalnego lud-ności. Zróżnicowanie procesów i struktur demograficznych na Śląsku w ukła-dzie województw jest bardzo wyraźne.
Uzyskany obraz procesów demograficznych na Śląsku, szczególnie roz-kład przestrzenny tych procesów, pozwala na szczegółową analizę struktury wieku, płci, wykształcenia, procesów migracyjnych.
Zmiany struktury wieku ludności miejscowej i napływowej na Śląsku w układzie czasowo-przestrzennym (miasta, gminy, wsie) dokonywały się w różny sposób i były wynikiem szeregu procesów; głębokie przeobrażenia zaszły w latach 1950–2002–2011.
Na Śląsku wystąpiły duże różnice w sytuacji demograficznej w czasie i przestrzeni. Struktura demograficzna ludności wszystkich badanych wo-jewództw charakteryzuje się znacznymi odchyleniami od stanu normalne-go, które są skutkiem ostatniej wojny światowej, procesów migracyjnych, rekompensaty demograficznej lat powojennych, a w latach dziewięćdzie-siątych spadku przyrostu naturalnego. W rezultacie mamy na Śląsku struk-turę demograficzną ludności cechującą się „falowaniem wyżów i niżów de-mograficznych” oraz dużymi różnicami pomiędzy strukturą demograficzną ludności miast i ośrodków przemysłowych a wsią i rolnictwem. Konse-kwencje tego stanu odgrywają i będą odgrywać rolę w polityce społecznej i gospodarczej Śląska.
Charakterystyczną cechą rozwoju miast, ośrodków przemysłowych i okrę-gów przemysłowych na Śląsku jest zróżnicowanie ich wzrostu demograficzne-go, uzależnione od spełnianych przez nie funkcji i lokalizacji w nich nowych zakładów przemysłowych.
W strukturze wieku ludności Śląska w latach 1950–2002–2011 2 dynami-ka przyrostu ludności w miastach była wyższa od przyrostu ludności w wie-ku zdolności do pracy, zaznaczył się także stały wzrost odsetka dzieci i mło-dzieży, wysoki udział ludności w wieku produkcyjnym oraz wzrost odsetka ludzi starych.
Na przebieg procesów demograficznych ma wpływ pochodzenie regional-ne i etniczregional-ne ludności (tab. 1, 2, 3).
Tabela 1. Ludność Śląska (w tys.) według kraju urodzenia oraz województwa zamieszkania w 2002 roku
Województwo Ogółem
Kraj urodzenia
Polska inny kraj
razem Ukraina Białoruś Niemcy Litwa Rosja Dolnośląskie 2 907,2 2 686,9 189,1 108,9 17,8 15,8 11,1 11,0 Opolskie 1 065,1 968,2 59,0 40,2 2,1 10,3 1,2 2,0 Śląskie 4 742,9 4 524,9 62,8 22,6 2,0 13,9 3,0 3,5 Ogółem 8 715,2 8 180,0 310,9 171,7 21,9 40,0 15,3 16,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna – NSP 2002. Warszawa, GUS, 2003, tablica 27 (plik .xls), http://stat.gov.pl/spisy-powszechne/narodowe- -spisy-powszechne/narodowy-spis-powszechny-2002/ludnosc-stan-i-struktura-demograficzno-spoleczna-nsp-2002,4,1.html [data dostępu: 15.11.2016].
Tabela 2. Ludność Śląska według obywatelstwa w 2002 roku
Województwo Ludność ogółem
Obywatelstwo
polskie razem w tym
w tys. w % wyłącznie polskie polskie i inne
w tys. w % w tys. w %
Dolnośląskie 2 907,2 2 863,4 98,5 2 842,3 97,8 21,1 0,7 Opolskie 1 065,1 1 016,3 95,4 858,5 80,6 157,8 14,8 Śląskie 4 742,9 4 653,6 96,2 4 433,0 93,7 220,6 2,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna – NSP 2002…, tablica 29 (plik .xls).
W 1945 roku ludność napływową z kresów II Rzeczypospolitej i autochto-niczną Śląska odróżniała struktura wieku i płci, w 1950 roku zaznaczyły się także różnice na płaszczyźnie społeczno-zawodowej. W całym okresie 1945–
2015 odmiennie kształtowały się też ruchy migracyjne (wewnętrzne i zewnętrz-ne) obu grup.
2 Dane z 2011 roku na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań.
Tabela 3. Ludność Śląska w 2011 roku (w tys.)
niepolska nieustalona polska – razem
Źródło: Rocznik Demograficzny 2012. Warszawa, GUS, 2012, s. 174.
Proces odbudowy biologicznej ludności rodzimej (ruch naturalny) przebie-gał odmiennie niż wśród ludności napływowej, głównie wskutek strat spowo-dowanych II wojną światową oraz falą migracji. W konsekwencji, dynamika przyrostu ludności i zasobów pracy w grupie autochtonów opóźniła się (np.
wyż demograficzny), wpływając równocześnie niekorzystnie na strukturę wie-ku mieszkańców, wyraźnie ograniczając – chociażby ze względu na migracje zewnętrzne – prawidłowy proces reprodukcji ludności. Różnice te występują między województwami oraz w układzie miasto – wieś.
Na współczesną sytuację demograficzną Śląska składa się wiele bardzo złożonych kwestii natury społecznej, gospodarczej i politycznej. Do najważ-niejszych obecnie problemów demograficzno-społecznych, związanych z za-rysowującym się kryzysem demograficznym i na rynku pracy, należy zaliczyć:
– spadek liczby urodzeń,
– spadek przyrostu naturalnego,
– spadek liczby zawieranych małżeństw, – zarysowujący się kryzys rodziny,
– wzrost rodzin niepełnych i gospodarstw jednoosobowych, – wysokie bezrobocie,
– nadmierne migracje zagraniczne, – dezaktywizację zawodową ludności,
– wzrost liczby emerytów i rencistów w efekcie procesu starzenia się, – narastanie ubóstwa (rodziny wielodzietne),
– wzrost zachorowalności i wypadkowości przy pracy, – wysoki przyrost zasobów pracy,
– wzrost liczby niepełnosprawnych i inwalidów prawnych i biologicznych, – wysoki odpływ kadr z wyższym wykształceniem,
– nieodpowiednie dostosowanie kształcenia do potrzeb rynku pracy, – proces polaryzacji rodzin z punktu widzenia dochodów, warunków
miesz-kaniowych, stanu zdrowia w układzie przestrzennym województwa, – wyludnianie się obszarów przygranicznych województwa.
Okres transformacji ustrojowej i związany z nim kryzys społeczno-gospo-darczy wywarły ogromny wpływ na sytuację demograficzną i ruch naturalny ludności. Wyrazem tego jest niski od wielu lat poziom reprodukcji ludności Śląska. Tak kształtująca się sytuacja demograficzna stwarza istotne zagroże-nia dla dalszego rozwoju demograficznego i, oczywiście, dla rozwoju społecz-no-gospodarczego.
W latach transformacji ustrojowej wystąpiło wiele czynników osłabiają-cych demograficzną i społeczno-ekonomiczną kondycję rodziny. Do czynni-ków demograficznych zaliczyć należy:
– zawężoną reprodukcję ludności poniżej prostej zastępowalności pokoleń, wynikającą ze zmniejszającej się liczby nowo zawieranych związków mał-żeńskich,
– obniżenie się poziomu dzietności kobiet, – malejącą liczbę urodzeń,
– bezrobocie,
– dezaktywizację zawodową licznych rodzin,
– wzrost liczby emerytów i rencistów oraz związany z tym proces wzrostu obciążeń ekonomicznych rodzin,
– pogarszającą się dostępność rodzin do świadczeń służby zdrowia, – zwiększenie się liczby rodzin niepełnosprawnych,
– wyraźny wzrost ubóstwa rodzin miejskich i wiejskich oraz spadek poczu-cia bezpieczeństwa społecznego.
Lata 2002–2011 (dane z Narodowych Spisów Powszechnych) przyniosły wyraźny proces wyludniania się trzech województw wchodzących w skład Śląska i osłabienie ich kapitału ludzkiego (tab. 4).
Tabela 4. Ludność na Śląsku w latach 2002–2011 (w tys.)
Województwo Rok Przyrost/ubytek
(w tys.)
Przyrost/ubytek (w %)
2002 2011
Dolnośląskie 2 907,2 2 915,2 +8,0 +0,3
Opolskie 1 065,0 1 016,2 –48,8 –4,6
Śląskie 4 742,9 4 630,4 –112,5 –2,4
Ogółem 8 715,1 8 561,8 –153,3 –8,5
Źródło: Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników. Warszawa, GUS, 2012, s. 48–49.
Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 roku wykazały, że w trzech województwach śląskich ludność liczyła 8 561,8 tys. osób, zalicza-nej do ludności faktyczzalicza-nej. Od ostatniego spisu ludności (2002 rok) ludność zmniejszyła się o 153,3 tys. osób.
Równocześnie odnotowano spadek liczby ludności miast, w wojewódz-twie dolnośląskim o 1,8%, opolskim o 5%, śląskim o 4% 3.
Zmiany w stanie i strukturze wieku i płci były zróżnicowane w poszcze-gólnych województwach na Śląsku i charakteryzowały się spadkiem udzia-łu młodzieży w wieku do 17 lat i wzrostem grupy w wieku poprodukcyjnym (tab. 5, 6).
Tabela 5. Ludność faktycznie zamieszkała na Śląsku według grup wieku w 2011 roku (w tys.)
Województwo Ogółem Wiek
przedprodukcyjny produkcyjny poprodukcyjny
Dolnośląskie 2 915,2 504,5 1 912,2 498,5
Opolskie 1 016,2 173,0 666,1 177,1
Śląskie 4 630,4 795,1 3 015,4 819,9
Ogółem 8 561,8 1 472,6 5 593,7 1 495,5
Źródło: Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Miesz-kań 2011. Warszawa, GUS, 2013, s. 206.
Zmienność struktur demograficznych miała też istotny wpływ na polity-kę społeczną w czasie i układach przestrzennych nie tylko województw ale również powiatów, miast i gmin. Spadek udziału dzieci i młodzieży nastąpił zarówno w miastach, jak i na obszarach wiejskich. Spadek urodzeń miał pod-stawowy wpływ na systematyczne zmniejszanie się już od 1986 roku udziału dzieci i młodzieży w strukturze ludności miast i wsi.
3 Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport…, s. 49.
Tabela 6. Ludność w regionach śląskich 4 według roczników w 2002 i 2011 roku Wiek 20022011Różnica ludności 2002–2011 regiony śląskie
w tym województwa regiony śląskie w tym województwa regiony śląskie
w tym województwa dolno- śląskieopolskieśląskiedolno- śląskieopolskieśląskiedolno- śląskieopolskieśląskie 12345678910111213 Ogółem8 715 1292 907 2121 065 0434 742 8748 561 8192 915 2411 016 2124 630 366–153 3108 029–48 831–112 508 0 lat72 27324 2138 79739 26380 59127 6678 85644 068–––– 176 34425 5119 35141 48289 34231 0609 65948 623–––– 278 63226 2819 93942 41290 07531 5609 72648 789–––– 379 29826 85710 12242 31984 57429 8639 19945 512–––– 482 16427 55110 54944 06480 03827 8328 82943 377–––– 587 25629 11011 20146 94575 95626 2748 56641 116–––– 690 28330 56611 44748 27073 40825 1948 34839 866–––– 793 32431 33311 72050 27171 77624 3238 26139 192–––– 8100 22533 82412 63953 76270 48423 8198 43238 233–––– 9103 29534 26813 14555 88273 71125 1108 79239 8091 438897–5546 10108 64835 71914 20058 72975 87025 5859 11341 172–47474–238–310 11116 53438 50115 10062 93377 35026 1289 59941 623–1 282–153–340–789 12119 49538 93215 48965 07479 14226 9939 82942 320–156136–2931 13121 94139 43916 14466 35881 87427 73910 19443 941–290188–355–123 14129 11742 04217 02870 04786 35029 12210 80346 425–90612–398–520 15132 47243 25217 27771 94388 62430 42410 95947 241–1 659–142–488–1 029 16143 36147 77118 40577 18594 42032 17611 63250 6121 096843–88341 4 Na potrzeby tekstu kategoria „regiony śląskie” obejmuje zagregowane dane, dotyczące trzech omawianych województw.
c.d. tab. 6. 12345678910111213 17150 23049 75019 26281 21899 06233 64612 20853 208–1 163–178–431–554 18154 61952 17919 34683 094102 36134 21412 71755 430–934–54–428–452 19154 13152 34118 90182 889109 00536 69313 99958 313357974–201–416 20146 50750 96917 32378 215115 46239 51814 52761 417–1 0721 017–573–1 516 21147 81051 06617 31779 427118 40040 02414 82263 554–1 0951 092–667–1 520 22147 48950 98317 28279 224121 47940 84815 35665 275–4621 409–788–1 083 23144 11449 83416 83577 445127 79643 41715 90468 475–1 3211 375–1 124–1 572 24140 20847 98816 46975 751131 23944 43116 20070 608–1 2331 179–1 077–1 335 25139 63147 63916 61275 380138 51448 14116 42873 945–4 847370–1 977–3 240 26136 29746 76016 19273 345144 40350 33417 16176 908–5 827584–2 101–4 310 27131 92845 04716 00270 879150 08852 95517 43779 696–4 531776–1 909–3 398 28126 83242 74815 38268 702148 48451 74117 31779 426–5 647–600–1 584–3 463 29121 70940 74615 02965 934141 71650 19216 18375 341–4 791–777–1 140–2 874 30116 81838 64514 72363 450143 58750 48116 26376 843–4 223–585–1 054–2 584 31114 60337 11414 55062 939142 96750 10216 23676 629–4 522–881–1 046–2 595 32110 55234 85414 54961 149139 24248 98715 77174 484–4 872–847–1 064–2 961 33108 91034 04914 53260 329136 20947 53915 55773 113–3 999–449–912–2 638 34106 81332 67314 27959 861136 25747 99215 58872 677–3 374353–1 024–2 703 35109 15033 01214 86461 274132 93246 64115 33470 957–3 365–119–858–2 388 36112 10734 73515 05262 320127 74844 55114 78868 409–4 180–496–1 214–2 470 37115 18235 41515 44264 325122 86642 41014 53265 924–3 966–338–850–2 778 38116 38435 68015 54165 163118 05740 29614 27063 491–3 652–450–759–2 443 39120 02237 53215 85866 632113 78338 54113 94861 294–3 035–104–775–2 156 40125 58739 64116 48369 463110 88436 36513 72860 791–3 719–749–822–2 148
c.d. tab. 6. 12345678910111213 41130 14242 06916 46871 605107 05434 26513 77459 015–3 498–589–775–2 134 42142 17446 45817 56678 150105 15233 36413 65658 132–3 758–685–876–2 197 43147 49448 86117 37781 256104 57832 70613 62158 251–2 23533–658–1 610 44152 26251 57217 31783 373106 29232 89914 04259 351–2 858–113–822–1 923 45149 67551 17817 03581 462108 85834 36314 17960 316–3 249–372–873–2 004 46152 08152 86617 11982 096110 55234 53014 32761 695–4 630–885–1 115–2 630 47149 86552 35816 64180 866112 77435 52514 71962 530–3 610–155–822–2 633 48147 20151 42416 43579 342114 84136 71114 65363 477–5 181–821–1 205–3 155 49143 90650 86816 16076 878120 75639 53315 43365 790–4 831–108–1 050–3 673 50148 59052 69216 28179 617125 34841 32715 34668 675–4 794–742–1 122–2 930 51141 38449 62915 54576 210135 74545 30216 32674 117–6 429–1 156–1 240–4 033 52133 40047 19715 11371 090141 06347 96416 21876 881–6 431–897–1 159–4 375 53125 79545 48814 16566 142143 96650 00416 03477 928–8 296–1 568–1 283–5 445 54118 92442 17613 19763 551140 41449 11215 62475 678–9 261–2 066–1 411–5 784 55106 19537 53811 56957 088142 47550 61715 83276 026–9 606–2 249–1 287–6 070 5680 43026 8708 50345 057139 24749 48315 33474 430–10 618–2 875–1 307–6 436 5773 84622 3828 08643 378136 32848 62815 02972 671–10 873–2 796–1 406–6 671 5880 13123 1069 10147 924132 78247 87814 71870 186–11 124–2 990–1 442–6 692 5973 16720 2707 96544 932135 07148 76914 60471 698–13 519–3 923–1 677–7 919 6079 43521 9819 60947 845127 05245 28714 06967 696–14 332–4 342–1 476–8 514 6182 57923 71710 02548 837119 32042 95613 35363 011–14 080–4 241–1 760–8 079 6285 96225 21311 33749 412111 84040 96212 51258 366–13 955–4 526–1 653–7 776 6381 78724 66510 54946 573104 45337 72211 43655 295–14 471–4 454–1 761–8 256 6479 65324 61010 55644 48791 37732 7419 90848 728–14 818–4 797–1 661–8 360
c.d. tab. 6. 12345678910111213 6580 54125 64010 72644 17566 92222 1956 95037 777–13 508–4 675–1 553–7 280 6678 03125 4769 98642 56964 02419 4717 02037 533–9 822–2 911–1 066–5 845 6773 97224 4329 70939 83167 54219 7097 56440 269–12 589–3 397–1 537–7 655 6871 12024 0499 04038 03161 93117 4706 67837 783–11 236–2 800–1 287–7 149 6969 39323 8368 85436 70367 51119 0938 20140 217–11 924–2 888–1 408–7 628 7069 70623 6858 67437 34768 27020 0358 27839 957–14 309–3 682–1 747–8 880 7169 87124 0318 55537 28569 00020 5909 01039 400–16 962–4 623–2 327–10 012 7265 05022 9627 73134 35765 13519 9518 46736 717–16 652–4 714–2 082–9 856 7359 45621 7877 24330 42662 65619 6738 21934 764–16 997–4 937–2 337–9 723 7452 44620 0686 29426 08461 85919 9268 07933 854–18 682–5 714–2 647–10 321 7549 01718 9965 74424 27758 66319 4217 50231 740–19 368–6 055–2 484–10 829 7647 51118 3735 30923 82954 05918 0597 03528 965–19 913–6 373–2 674–10 866 7744 90916 9514 96822 99050 99117 5486 43227 011–20 129–6 501–2 608–11 020 7840 75515 5534 59420 60848 49216 7686 08025 644–20 901–7 068–2 774–11 059 7937 09113 9154 16119 01546 96116 1375 68925 135–22 745–7 548–2 985–12 212 8030 29110 7753 61715 89945 27415 7985 45524 021–24 597–8 233–3 100–13 264 8124 8928 8512 88913 15239 53014 3174 65820 555–25 520–8 645–3 073–13 802 8221 8217 7842 51811 51934 80512 9134 25117 641–24 651–8 874–2 992–12 785 8313 3324 7531 4787 10129 31011 2693 47914 562–23 136–8 799–2 815–11 522 8410 3273 3881 1095 83025 91210 1863 00612 720–23 105–8 810–2 738–11 557 85 i więcej65 84819 8797 74738 222109 20841 13612 34155 731350 963124 61240 113186 238 Źródło: obliczenia własne na podstawie Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011…, s. 196–199.