Odwrócenie europejskiej piramidy demograficznej stanowi ważkie wyzwa-nie wobec polityki społecznej, obywatelskości, integracji międzypokoleniowej i spójności socjalnej współczesnych społeczeństw. Rozwiązanie problemów to-warzyszących zmianom generacyjnym, z czasem bowiem może być postrzega-ne jako najbardziej czytelna miara europejskiej demokracji XXI wieku.
Za 15–20 lat co czwarty Polak będzie w wieku 65+; w roku 2050 – już co trzeci; według wyliczeń ZUS już w 2021 roku populacja w wieku produkcyj-nym zmniejszy się o 750 tys. w stosunku do roku 2015; natomiast ilość ludzi w wieku poprodukcyjnym wzrośnie o ponad pół miliona osób 35. Symulacje dotyczą obowiązującego wieku emerytalnego i niespotykanej wcześniej sytu-acji. W systemie przybywa potencjalnych świadczeniobiorców niewypełniają-cych warunków uzyskania prawa do emerytury minimalnej, a ubywa płatni-ków składek ubezpieczeniowych, w tym głównie w grupie wiekowej 30–40 lat.
Młodzi – wchodzący na rynek pracy, zabiegający o ekonomiczną samodziel-ność – nie mają po prostu zaufania do państwa i jego instytucji finansowych.
Mając świadomość, że nawet najwyższe składki świadczone na ZUS w okre-sie aktywności zawodowej nie przełożą się w przyszłości na świadczenia o sile nabywczej równej obecnie obowiązującej, szukają takich form zatrudnienia, które zwalniają z obciążeń fiskalnych. Pojawiają się zatem przynajmniej dwa istotne pytania, na które warto szukać odpowiedzi w poszukiwaniu optymal-nych metod rozwiązywania diagnozowaoptymal-nych problemów:
– czy nieuprawnionym do minimalnych świadczeń emerytalnych gwaran-tować ustawowo emerytury obywatelskie, czy też pozostawiać ich proble-my w gestii pomocy społecznej?
– czy można „naprawiać” system emerytalny w oparciu o model obowiąz-kowych składek ze strony pracodawców i pracowników w sytuacji, kiedy nie dla wszystkich są one obowiązkowe?
34 Polacy chcą pracować do osiągnięcia wieku emerytalnego, a nawet dłużej. Wyniki badań Millward Brown z 30.08.2016 roku, http://www.tygodniksolidarnosc.com/ [data dostępu 11.09.2016].
35 Za: M. StaŃczyk: Czekają nas głodowe emerytury…, s. 7.
Każde z alternatywnych rozwiązań ostatecznie i tak obciąży budżet pań-stwa, ale drugie przynajmniej wzmocni motywację do indywidualnego oszczę-dzania, zachęci do przedsiębiorczości, wzmocni przekonanie, że bardziej opłaca się pracować niż nie pracować. Odwoływanie się do solidaryzmu społeczne-go, spójności pokoleniowej, czy odpowiedzialności tylko wtedy ma rację bytu i szanse na społeczną akceptację, gdy znajduje umocowanie w dobrych wzo-rach oszczędzania, we wzmacnianiu powszechnego przekonania, że w parze z równymi prawami obywatelskimi, społecznymi, socjalnymi zawsze idą jed-nakowe obowiązki – bez przywilejów, odstępstw od reguł, zwolnień, lepsze-go i lepsze-gorszelepsze-go traktowania w zależności od koniunktury politycznej.
Kosztowny w obsłudze, niesamodzielny finansowo system emerytalny, funkcjonujący w obecnej formule, może nie wytrzymać coraz to nowych ob-ciążeń gwarantowanymi wypłatami świadczeń. Narastającego ryzyka utra-ty płynności, bezpośrednio związanego z zapaścią finansów publicznych nie zredukują ani zbożne cele zawarte w programie długofalowej polityki senio-ralnej, ani niezbyt czytelne fundusze celowe, ani też tak cenne inicjatywy spo-łeczne jak zbiórki funduszy na leczenie seniorów, od 3 lat organizowane przez Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy.
Trudno oczekiwać, że głównym podmiotem odpowiedzialnym za gwa-rancje bezpieczeństwa socjalnego polskich emerytów będzie ZUS. Nawet naj-lepsza organizacja pracy i kompetentne zarządzanie tą instytucją nie zmieni faktu, że funkcjonuje ona w oparciu o przestarzałe prawo o ubezpieczeniach społecznych z 1934 roku i, następne, z 1998 roku. Nie ma wpływu na rozbu-dowywany katalog nowych obowiązków płatniczych, a dysponuje określony-mi środkaokreślony-mi pochodzącyokreślony-mi ze składek i dotacji budżetowych. W ramach nie-zbędnego obecnie oszczędzania, redukowania kosztów obsługi, usprawniania przepływu informacji – jednostka powinna weryfikować, ograniczać wydatki na cele własne, ale nie można też zapominać, że instytucja egzekwująca prawo powinna mieć prawo współuczestniczenia w jego tworzeniu. Tym bardziej, że obowiązujące przepisy i regulacje prawne, wielokroć modyfikowane i zmienia-ne aktami pozaustawowymi, tworzą ryzyko zróżnicowazmienia-nej ich interpretacji.
W reformowaniu systemu emerytalnego, obok dążenia do optymalizacji bezpie-czeństwa socjalnego, materialnego, należy także brać pod uwagę takie stymu-latory skuteczności zmian, jak sprawność organizacyjna podmiotów odpowie-dzialnych za realizację zadań ustawowych oraz stabilizacja prawna. Czytelny zapis praw i obowiązków ze zredukowanymi do absolutnego minimum przy-wilejami dla określonych grup społecznych, terytorialnych czy zawodowych.
Przyszłość to potrzeba oszczędzania, indywidualnej przezorności, ale i od-powiedzialności – jednostkowej, społecznej, ustawodawczej. To racjonalne kształtowanie redystrybucji środków, skuteczne, aktywizujące, a nie uzależ-niające od instrumentów socjalnych, pozbawiające motywacji do pracy, do wy-pełniania obywatelskich obowiązków. To także potrzeba edukacji
gerontolo-gicznej, przygotowywania do samodzielnej starości przedstawicieli kolejnych pokoleń. To rozwój usług społecznych umożliwiających aktywny współudział podmiotów rządowych, samorządowych i pozarządowych w kreowaniu przy-jaznej przestrzeni dla obecnych i przyszłych pokoleń seniorów. To inwesto-wanie w kapitał społeczny i kapitał ludzki, w proces rozwoju i uelastycznia-nia rynku pracy. I, wreszcie, przyszłość to kształtowanie nowej mentalności społecznej, gdzie gwarancje bezpieczeństwa będą traktowane równoważnie z odpowiedzialnością – jednostkową, rodzinną, wspólnotową, pokoleniową, społeczną. To szerokie pojmowanie spójności społecznej – w kategoriach ak-sjologicznych, makro- i mikroekonomicznych, lokalnych i międzygeneracyj-nych. Wszelkie zmiany wymagają czasu, determinacji, utrzymywania przyję-tych priorytetów, wymagają konsekwencji, kompetencji i współdziałania tak resortowego, jak społecznego. Warto tu przywołać analizy irlandzkiego filo-zofa i polityka Edmunda Burke’a, który pod koniec XVIII wieku, podkreśla-jąc rangę związków generacyjnych w społeczeństwie, wszelkim zmianom re-wolucyjnym, burzącym istniejący porządek, przeciwstawiał konserwatyzm ewolucyjny, czyli skuteczne wdrażanie przemyślanych zmian w określonym czasie. Przestrzegał przed zrywaniem kontynuacji pokoleniowej, ciągłości przekazu, głosząc, że naród jest dziełem wielu pokoleń: przeszłych, obecnych i przyszłych, i nikt nie ma prawa podejmować decyzji za inne pokolenia, ani też działać w ich imieniu, a tym bardziej na ich szkodę 36. To ponadczasowa refleksją, o której warto pamiętać w trakcie regulowania wieku emerytalne-go w imię deklaracji składanych w okresach przedwyborczych. Jeśli pokole-nie ludzi młodych kolejne, pokole-nieskuteczne rekonstrukcje systemu emerytalne-go (w Niemczech, Wielkiej Brytanii utożsamiane z renesansem gerontokracji) zacznie postrzegać w kategoriach niespłaconego długu pozostawianego im w spadku, nie tylko więź generacyjna, ale i cały dorobek aksjologiczny, oby-watelski, solidarnościowy, demokratyczny przełomu XX i XXI wieku stanie pod wielkim znakiem zapytania.
Wykaz cytowanej literatury Opracowania zwarte
Burke E.: Reflections on the Revolution in France. London, Printed for Dodsley in Pall--Mall, 1790.
Czarny R.M.: Skandynawski model solidarności społecznej. Społeczeństwo zmiany czy przy-szłości?. W: Innowacje dla bezpiecznego i zintegrowanego rozwoju. Aktywna polityka
36 E. Burke: Reflections on the Revolution in France. London, Printed for Dodsley in Pall-Mall, 1790, passim.
łeczna – ekonomia – bezpieczeństwo społeczne w przestrzeni europejskiej. Red. E. Trafia-Łek. Kielce, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, 2016.
Opracowania czasopiśmiennicze
Janik R.: Rola interwencjonizmu państwowego w powstaniu welfare state w XX wieku. „Stu-dia Politicae Universitatis Silesiensis”. T. 9. Red. J. Iwanek, M. Stolarczyk, M. Mi-tręga. Katowice 2012.
KŁos B.: Ubezpieczenie społeczne rolników a rozwój obszarów wiejskich. „Studia BAS” 2010, nr 4(24).
Kostrzewski L., MiączyŃski P.: Emerytalna rewolucja. „Gazeta Wyborcza”, 29.09.2016, nr 228(8835).
Rosochacka-Gmitrzak M., RacŁaw M.: Wprowadzenie. „Polityka Senioralna” 2015, nr 1.
Urbaniak B.: W kierunku „srebrnej gospodarki” – konieczność, czy szansa na rozwój. „Stu-dia Prawno-Ekonomiczne” 2016, T. 48.
Wiktorow A.: Emerytury i renty. Lawinowy wzrost „bieda” emerytur. „Dziennik Gazeta Prawna”, 30.08.2016, nr 166.
WÓjcik Ł.: Kolonizatorzy przyszłości. „Polityka”, 24–30.8.2016, nr 35(3074).
Adresy stron internetowych
http://pulsbiznesu.pl/.
Paxman J.: Older people. „Financial Times”, http://www.theguardian.com/Opinion/older people/.
Polacy chcą pracować do osiągnięcia wieku emerytalnego, a nawet dłużej. Wyniki badań Mil-lward Brown z 30.08.2016 r., http://www.tygodniksolidarnosc.com/.
Rudnicka M.: Senior polski, http://www.polskieradio.pl/.
StaŃczyk M.: Czekają nas głodowe emerytury. Nie ma wyjścia, trzeba oszczędzać, http://biznes.
onet.pl/emerytury/.
StaŃczyk M.: Obniżenie wieku emerytalnego. Ile to będzie kosztować i kto może stracić?, http://
biznes.onet.pl/emerytury/.
WiŚniewski P.: Jak poprzedni rząd dbał o seniorów, http://www.zdaniemseniora.pl/.
Materiały źródłowe
Analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej w 2015 roku. Warszawa, Raport Najwyższej Izby Kontroli, 2016.
Długofalowa polityka senioralna w Polsce na lata 2014–2020 w zarysie. Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014–2020. Warszawa, Mi-nisterstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2014.
Informacja o wynikach kontroli NIK z 18.11.2014 roku. Warszawa, Najwyższa Izba Kon-troli, 2014, https://www.nik.gov.pl/kontrole.
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2016. Warszawa, Główny Urząd Statystyczny, 2016.
Sprawozdanie krajowe – Polska 2015. Dokument roboczy służb Komisji z 26.02.2015 r., SWD(2015) 40 final. Bruksela, Komisja Europejska, 2015.
The 2015 Ageing Report: Economic and budgetary projections for the 28 EU Member States (2013–2060). Luxembourg, European Commission, Publications Office of the Eu-ropean Union, 2015, http://www.parlament.gv.at/PAKT/EU/.
Wykaz aktów prawnych
Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników [Dz.U.
z 2013 r., poz. 1403 z późn. zm.].
Ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych [Dz.U.
z 2013 r., poz. 1442 z późn. zm.].
Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 roku o emeryturach pomostowych [Dz.U. nr 237, poz.
1656].
Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady nr 940/2011/WE z dnia 14 września 2011 roku w sprawie Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej [Dz.Urz. UE L.246 z 23 września 2011 r.].
•
Streszczenie: W tekście omówiono główne kierunki działań podejmowanych w Polsce od 2012 roku w ramach polityki senioralnej. Podkreślając zależność efektywności za-łożeń z makro- i mikroekonomicznymi uwarunkowaniami systemowymi, wskazano w nim kontrowersje nagromadzone w trakcie kolejnych prób wdrażania reform i inno-wacji. Przywołano kilka europejskich przykładów wykorzystywania działań pozornie prospołecznych dla celów politycznych, wywód opierając na tezie, że sukces „srebrnej gospodarki” wymaga umocowania jej na stabilnych filarach dwóch społecznych war-tości: bezpieczeństwa i odpowiedzialności.
Słowa klucze: polityka senioralna, system emerytalny, bezpieczeństwo, odpowie-dzialność