Wbrew pozorom i obiegowym opiniom, liczne problemy, z jakimi boryka się obecnie Unia Europejska i Europa, nie powinny zwalniać środowiska aka-demickiego z obowiązku studiów i kształcenia w tym zakresie. Poniższy głos w dyskusji jest wyrazem poparcia dla tegoż poglądu.
Kształcenie w zakresie europejskiego obszaru społecznego 1 można prowa-dzić poprzez tradycyjnie ujmowaną politykę społeczną czy unijną/europejską perspektywę bezpieczeństwa społecznego. Niezależnie od tego, ciągle mamy do czynienia z polityką społeczną, nawet jeśli stanowi ona bazę na poziomie dyscypliny. Pozwala to optymistycznie patrzeć na jej przyszłość w kontek-ście większej liczby kierunków studiów. Utwierdza także pogląd o jej inter-dyscyplinarnym charakterze, dowodzi nieustannego dojrzewania w konfron-tacji z rozwojem społecznym, skalą wyzwań i złożoności świata. Także zakres przedmiotowy polityki społecznej stale oscyluje wokół ludzkich potrzeb, re-lacji i stosunków społecznych, systemów społecznych i gospodarczych oraz ich uwarunkowań. Perspektywa europejska, a silniej unijna, akcentuje kom-ponent międzynarodowy, regionalny czy instytucjonalny. W okresie po kry-zysie finansowym 2008 roku musi także zmagać się z partykularnie pojętym interesem narodowym i, co wydaje się niezwykle ważne w kontekście
1 T. Geisen: Państwo socjalne w okresie modernizmu. O powstaniu systemów zabezpieczenia społeczne-go w Europie. W: Państwo socjalne w Europie. Historia – Rozwój – Perspektywy. Red. nauk. K. Kraus, T. Geisen, K. Piątek. Toruń, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2005, s. 31–57.
czasowych osiągnięć, musi walczyć o utrzymanie własnych zdobyczy, zarów-no na poziomie unijnym, jak i narodowym 2.
Kwestia społeczna nie straciła na swej aktualności, nadal doświadczamy szeregu problemów o „szczególnie wysokim stopniu dotkliwości”. O ile nie powstają one obecnie w toku uprzemysłowienia, ale wskutek deindustriali-zacji i globalnych zmian, to i tak przejawiają się pod postacią napięć i konflik-tów, ruchów oburzonych obywateli, inicjatyw oddolnych. W latach minionych kwestie społeczne 3 instytucjonalizowano poprzez wprowadzanie ich do pra-wa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz do działalności instytucji państpra-wa, obecnie dodatkowo patrzy się na nie z perspektywy polityk publicznych i no-wego publicznego zarządzania, ujmuje w optykę bezpieczeństwa społeczne-go i ekonomicznespołeczne-go. Źródła kwestii społecznych nieustannie tkwią w struk-turze i organizacji gospodarki, państwa, społeczeństwa, są wyrazem nie tylko asymetrycznych przekształceń, ale i (trwałej) niespójności społecznej, regional-nej, międzynarodowej. Warto pamiętać, że podejście do kwestii społecznych korespondowało z modelem państwa (minimalne, bezpieczeństwa społeczne-go, dobrobytu itp.). Czy mimo upływu czasu, spektakularnego rozwoju i po-stępu społecznego, zaszła zasadnicza zmiana w istocie kwestii społecznych?
W wieku XIX kwestia robotnicza wyrażała się konfliktem pomiędzy robotni-kami a właścicielami fabryk; dochodziła do głosu w sporach o tygodniowy wymiar czasu pracy w przemyśle, o niewystarczające dochody robotnika (ojca
2 D. Geppert: Ein Europa, das es nicht gibt. Die fatale Sprengkraft des Euro. Wien, Europa Verlag, 2013, s. 48–66. A. Giddens: Europa. Burzliwy i potężny kontynent. Przeł. O. Siara. Warszawa, Wy-dawnictwo Naukowe PWN, 2014, s. 107 i następne. A. Giddens zastanawia się nad przyszło-ścią europejskiego modelu społecznego. Uważa, że jeśli sprowadzimy EMS do zabezpieczenia społecznego i edukacji, to nie wyraża niczego specyficznego, gdyż standard ten jest powszech-nie przyjęty w świecie. Pisze dalej, że EMS „powszech-nie może być do końca »społeczny« popowszech-nieważ jest w fundamentalny sposób uzależniony od koniunktury gospodarczej i redystrybucji dochodów od osób zamożnych do osób biednych. Nie stanowi pojedynczego modelu, gdyż między poszcze-gólnymi krajami członkowskimi Unii istnieją ogromne różnice w zakresie funkcjonowania syste-mów opieki społecznej, poziomu nierówności społecznych i wielu innych czynników. Ponadto podziały nadal są obecne, biegną na linii Północ-Południe. EMS jest „mieszaniną różnorodnych wartości, osiągnięć i aspiracji…”. Wartości te obejmują podział ryzyka, ograniczenie nierówno-ści, promowanie praw pracowniczych, krzewienie wzajemnej odpowiedzialności lub solidarno-ści w całym społeczeństwie.
3 Aspekty współczesnych najważniejszych kwestii społecznych: 1) przedmiotowy: mieszka-niowa, zdrowotna, pracownicza, kobieca, demograficzna; 2) etyczny: systemy wartości i normy społeczne, równość i sprawiedliwość społeczna; 3) ekonomiczny: współzależność procesów eko-nomicznych i społecznych; 4) antropologiczny: trwałość i ciągłość form życia społecznego, szcze-gólnie rodzin, spójność kulturowa; 5) techniczny: relacja techniki do człowieka w miejscu pracy i życiu codziennym; 6) ekologiczny: wpływ warunków życia i żywności na zdrowie; 7) biolo-giczny: np. inżynieria genetyczna; 8) polityczny: rola państwa i jego stosunek do gospodarki oraz jego odpowiedzialność za diagnozę społeczną oraz rozwiązywanie kwestii społecznych. L. Dzie-więcka-Bokun: Systemowe determinanty polityki społecznej. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersyte-tu Wrocławskiego, 1999, s. 52–79.
rodziny, niepozwalające mu jej utrzymać). Wychodząc poza perspektywę ści-śle ekonomiczną można dodać jeszcze brak instytucji powszechnego zabez-pieczenia społecznego oraz ochrony zdrowia, a także niedobory bazy miesz-kaniowej. Ciśnie się na usta pytanie o to, czy coś udało się osiągnąć w sferze polityki społecznej od czasu Verein für Sozialpolitik i Fabian Society, czy roz-winęliśmy tylko nasze metody i narzędzia diagnostyczne 4, sugerujące coraz większy katalog zależności i bogatsze instrumentarium zaspakajania potrzeb ludności, zasad redystrybucji środków finansowych, rozdziału świadczeń oraz dostępu do dóbr i usług. Postępujący za tym rozrost agencji publicznych nie pozostaje bez związku ze wzrostem poziomu fiskalizmu państwa, mającym przecież fundamentalne znaczenie dla odczucia swobód obywatelskich, wol-ności ekonomicznej, solidaryzmu społecznego i zasad subsydiarwol-ności. Cechą współczesności stała się wielosektorowość polityki społecznej i jej finansowa-nia, dostarczania świadczeń oraz usług; mając korelować z postępującym róż-nicowaniem przejawów życia społecznego, wcale nie okazuje się remedium na społeczne bolączki.
Narodowe polityki społeczne nieustannie testują warunki wsparcia, lawi-rując pomiędzy kryterium człowieczeństwa, obywatelstwa i zasług. W Europie za słabnącą zmienną, określającą zakres pomocy, można uznać religię i domi-nującą ideologię (na rzecz poziomu PKB, zmian struktur społecznych, proce-sów ponadnarodowych). Szczególnie silnie oddziałuje otwarta globalna prze-strzeń ekonomii i polityki. Najczęściej kojarzona z presją w dół, dumpingiem socjalnym, ograniczaniem czy wręcz demontażem zdobyczy socjalnych Europy, nie jest lubiana przez polityków społecznych. Politycy społeczni patrzą szerzej:
dostrzegając niebezpieczeństwa obciążeń gospodarki i przedsiębiorstw nakła-dami państwa na cele społeczne, chcieliby w nich widzieć również inwesty-cje w kapitał ludzki, wyprowadzenie z biedy gospodarstw domowych. Warto także pamiętać, że wydatki publiczne przyczyniają się do zmniejszenia ryzyk socjalnego i społecznego, skali marginalizacji, ekskluzji, deprywacji. Pozwa-lają także wyrównać szanse życiowe i warunki poziomu życia, chociażby po-przez pobudzenie popytu wewnętrznego na dobra i usługi społeczne. Jest to perspektywa zdecydowanie szersza niż „z poziomu” przedsiębiorstwa, ale
4 Szerzej o Verein für Sozialpolitik: K. Szewior: Kształtowanie ładu społecznego w Niemczech w latach 1945–1949. Wrocław, Oficyna Wydawnicza Arboretum, 2001, s. 47–48. Podstawowe informacje o Fabian Society w: D. Grinberg: Myśl polityczna wczesnych Fabian. „Archiwum Historii Filozo-fii i Myśli Społecznej” 1979, T. 25. cyt. za http://encyklopedia.pwn.pl/ [data dostępu: 09.09.2016].
Wskaźniki popularne i wykorzystywane w polityce społecznej: np. Human Development, Gen-der-related Development Index – GDI; Gender Empowerment Measure – GEM; indeks trwania życia; indeks skolaryzacji; indeks osiągnięć edukacyjnych; udział w PKB z tytułu pracy zarob-kowej; wskaźnik ubóstwa HPI; cała gama wskaźników zawartych w Deklaracji Milenijnej ONZ.
Szerzej na temat wskaźników: A. Kurowska: Wskaźniki społeczne w polityce społecznej. Historia, teo-ria i zastosowanie w praktyce. Warszawa, Difin, 2011.
leży ją podkreślić – konsensualna wersja reżimów demokratycznych zobowią-zuje do inkluzji społecznej, która powinna zredukować groźbę wybuchu kon-fliktu społecznego, gdyż mógłby on przerodzić się w polityczny. Oczywiście, jest to miecz obusieczny, nowe zasady redystrybucji 5 mogą prowadzić do za-ostrzenia konfliktów na tle podziału dochodu narodowego, a państwo może stać się nie tylko areną, ale i stroną, przetargów socjoekonomicznych.
Państwo opiekuńcze nie jest bytem samym w sobie, lecz – nawiązując do poglądu o zwrocie kulturowym – czymś konstruowanym przez znaczenie i in-terpretację dokonywaną przez grupy i ruchy społeczne. „Polityka różnicy”, pro-wadzona poprzez dyskurs osadzony na władzy i wiedzy, mieści się w optyce postmodernizmu, proponującego w polityce społecznej decentralizację, par-tykularyzm, jednostkowe podejście. Ale ta perspektywa dla polityki społecz-nej jest bardziej przydatna na poziomie interpretacji zmian społecznych niż funkcjonalnych propozycji działań w ramach spójnego aksjologicznie syste-mu 6. Śledząc genezę i ewolucję europejskiej polityki społecznej należy uznać, że wskazywane w literaturze przedmiotu czynniki determinujące praktycz-ną politykę społeczpraktycz-ną – tzn. rozwój gospodarki, demokracji, państwa prawa, praw (człowieka, obywatela, socjalnych) – nie są uformowane definitywnie.
Ponadto czynniki te uznane w polityce społecznej za katalizatory powyższych zmian, podlegają obecnie szczególnie silnym przeobrażeniom. Wśród determi-nantów tych wskazać należy: procesy urbanizacji, migracyjne, związki i zrze-szenia pracowników, konsumentów; rewolucje (post-)przemysłowe; konflikt pomiędzy pracą i kapitałem, rywalizacja na rynku pracy oraz presja na sferę ludzkiej pracy, status państwa i ustrój społeczno-gospodarczy. To wszystko czyni aktualną fazę polityki społecznej, nazwaną etapem modernizacji i globa-lizacji, czymś nieustannie otwartym o bliżej nieokreślonej przyszłości.
Co różni czasy obecne od minionych? Czy jest to zależność ekonomiczna osób biednych od zamożnych, współczesne frumentacje, podział na patronów i klientów, ubóstwo jako problem społeczny? Inaczej niż na etapie wielkie-go eksperymentu rozwoju polityki społecznej, wielkie-gospodarka nie tyle wyprze-dza zmiany świadomości elit politycznych i społecznych, co je współkształtu-je i, współkształtu-jednocześnie, ignoruwspółkształtu-je. Specyfika procesów społecznych XIX wieku była
5 Patrz szerzej T. Piketty: Ekonomia nierówności. Przeł. A. Bilik. Warszawa, Wydawnictwo Kry-tyki Politycznej, 2015, s. 92–138, s. 139–169.
6 Z. Pisz: Perspektywy polityki społecznej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej. W: Wy-miary polityki społecznej. Red. O. Kowalczyk, S. KamiŃski. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersyte-tu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2009, s. 207–218; B. Widdowson: Zwrot kulUniwersyte-turowy, poststruk-turalizm i polityka społeczna. W: Polityka społeczna. Teorie, pojęcia, problemy. Red. M. Lavalette, A. Pratt. Przeł. P. Jaworski. Warszawa, Difin, 2010, s. 217– 240; I. Ferguson: Życie w świecie mate-rialnym: postmodernizm a polityka społeczna. W: Polityka społeczna. Teorie, pojęcia, problemy…, s. 197–
216; H. Kaelble: Społeczna historia Europy. Od 1945 do współczesności. Przeł. J. Antkowiak. War-szawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010, s. 249–268.
asumptem do rozciągania kompetencji oraz działań państwa na całość teryto-rium i wszystkich obywateli. Inicjatywy te, zachodzące jednocześnie z rozwojem i wzmacnianiem państw narodowych, pozwalały przechodzić od fazy chaosu do celowanego i ukierunkowanego rozwoju społeczno-gospodarczego. Mimo iż tej epoce polityki społecznej można przypisać wiele sukcesów 7, to dopiero w okresie konsolidacji polityki społecznej utwierdził się pogląd o obowiązku państwa w zakresie ustanawiania podstawowych gwarancji bezpieczeństwa ekonomicznego, świadczeń, poziomu (nie)równości, warunków życia obywateli.
Wyzwaniem dla polityki społecznej pozostawały sfery: zatrudnienia, usług socjalnych, zdrowotnych i oświatowych. Lata po II wojnie światowej były nie tylko złotym wiekiem socjaldemokracji, były także korzystne dla polity-ki społecznej. Bez wątpienia ogół doświadczeń wojennych, budowanie w Eu-ropie nowych modeli społecznych i gospodarczych (np. społeczna gospodar-ka rynkowa), pozwoliły polityce społecznej uzysgospodar-kać lepszy status od polityki ekonomicznej. Polityka społeczna pozostawiła ślad w podziale dochodu na-rodowego, w promocji grup społecznych, w wyrównywaniu szans i budowa-niu społeczeństwa egalitarnego. Będąc środkiem i instrumentem oddziały-wania politycznego, została włączona do gry politycznej, stając się miejscem
„walki” o sprawiedliwość, o awans społeczny i zawodowy. Dlaczego, jak pi-szą historycy, pod koniec minionego wieku polityka społeczna utraciła swój impet zmian? Stając się coraz droższą, osłabiała potencjał i konkurencyjność gospodarczą, pogarszała także swą efektywność. Zachodnioeuropejskie go-spodarki kapitalistyczne okazały się zwycięskie w konfrontacji z socjalistycz-ną Europą Wschodnią. Dlaczego jednak zwycięzcą okazał się zindywiduali-zowany kapitalizm, a nie społeczna gospodarka rynkowa? Przecież wygrała także demokracja zachodnioeuropejska, tamtejszy standard życia i „kapita-lizm o ludzkiej twarzy”! Jednoczesny upadek socja„kapita-lizmu i procesy globaliza-cyjne były początkiem zmian w sferze polityki społecznej, poczynając od ko-rekt, redukcji, a skończywszy na poszukiwaniu nowego modelu relacji sfery socjalnej względem prawa, ekonomii, państwa, struktur unijnych, korporacji ponadnarodowych. Możemy obserwować interesujące procesy w zakresie sta-tusu obywatela, europejskiego państwa narodowego, standardów wewnętrz-nych w przedsiębiorstwach, w rozbudowie sektora usług. Czy społeczna od-powiedzialność biznesu zastąpi zakładową politykę społeczną, a sektor usług i rozrastające się państwo – rzeczywistość industrialną?
Bez wątpienia procesy globalizacyjne przyczyniły się do zmiany zakresu od-powiedzialności za realizację zadań polityki społecznej, za zmianę zobowiązań
7 Do sukcesów rozwoju polityki społecznej w wieku XIX można zaliczyć: zmiany czasu pra-cy, ochronę dzieci i kobiet ciężarnych, budowę mieszkań zakładowych, zapoczątkowanie dzia-łalności inspekcji pracy, zasiłki dla osób pozostających bez pracy i, w końcu, system ubezpieczeń społecznych.
wewnętrznych pomiędzy państwem a obywatelem, wyrażanych umową spo-łeczną, pomiędzy generacjami, grupami i warstwami społecznymi. Dowodem na zakwestionowanie dotychczasowego układu jest problem demograficzny, rozwarstwienie społeczne, ucieczka rodzimego kapitału poza granice państwa i gospodarki narodowej. Stan osierocenia państwa potęguje ponadto mała sku-teczność zinstytucjonalizowanego dialogu społecznego – z jednej strony zorga-nizowana w związki zawodowe siła robocza rozpierzchła się w małej i średniej przedsiębiorczości, w różnych sektorach zatrudnienia o nietożsamych intere-sach grupowych. Z drugiej strony globalny kapitał nie jest tak łatwo podatny na wprzęgnięcie go w realizację celów narodowo-społecznych. Napięcie pomiędzy gospodarczą logiką globalizacji a logiką wspólnoty narodowej i polityki demo-kratycznej rodzi więcej niż dotychczas płaszczyzn konfliktów 8. O ile zapowiedź demontażu państwa socjalnego na razie wydaje się przedwczesna, to widocz-ne są procesy konwergencji, pozostającej pod wpływem uwarunkowań ekono-micznych, demograficznych, nowego paradygmatu publicznego zarządzania.
Dla polityki społecznej zasadnicze pozostają ustalenia o scalaniu się regional-nych systemów społeczno-socjalregional-nych i w ten sposób ograniczaniu presji „wyści-gu na dno”, a także o pewnym ożywieniu się państw narodowych w wyrażaniu swoich interesów (wskutek kryzysu procesu integracji europejskiej). Nieste-ty, drugą stroną medalu jest niewydolność w łagodzeniu zaleceń neoliberal-nych strategii rynku pracy 9, w sferze nierówności społecznych, regionalnych 10. Szereg tych wyzwań na poziomie najbardziej podstawowym swą genezą sięga zdecydowanie wcześniej. W kolejnych etapach rozwoju unijnej polityki społecznej 11 uwidaczniają się wyzwania wynikające ze zróżnicowania społecz-no-gospodarczego państw europejskich, z braku spójności w ramach państw narodowych, będące skutkiem wchodzenia w fazę postindustrialną. Funda-mentalne znaczenie tych wyzwań wynikało z budowania nowej przestrzeni
8 Płaszczyzny konfliktu: pomiędzy pracą i kapitałem, pomiędzy pracą płatną i niepłatną, po-między zatrudnieniem pełnoetatowym i niepełnoetatowym, popo-między pracą stałą i tymczaso-wą, pomiędzy zatrudnieniem w różnych sektorach, pomiędzy pracownikiem krajowym i migru-jącym, pomiędzy kobietą i mężczyzną.
9 G. Standing: Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa. Przeł. P. Kaczmarski. Warszawa, Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014, s. 75 i nast. G. Standing stwierdza, opisując specyfi-kę i oddziaływanie globalnych procesów, iż podstawowym słowem i aspektem globalizacji jest
„utowarowienie”, oznaczające uznanie wszystkiego za towar przeznaczony na sprzedaż, pod-legający siłom rynku, posiadający cenę ustaloną poprzez popyt i podaż. Stwierdza dalej, że to
„utowarowienie” rozciągnięto na każdy aspekt życia, na rodzinę, edukację, instytucję pracy, na politykę społeczną, wspólnoty zawodowe i życie społeczne.
10 M. Hill: Polityka społeczna we współczesnym świecie. Analiza porównawcza. Przeł. P. Sadura.
Warszawa, Difin, 2010, s. 56–80, s. 300–324. M. Lavalette: Globalizacja a polityka społeczna. W: Po-lityka społeczna. Teorie, pojęcia, problemy…, s. 369–388. M. Kubiak: Perspektywy europejskiej polity-ki społecznej. W: Europejska polityka społeczna. Red. R. Gabryszak, D. Magierka. Warszawa, Difin, 2011, s. 231–251.
11 Etapy rozwoju polityki społecznej: faza 1950–1971, 1972–1992, 1993–1997.
gospodarczej i społecznej, harmonizacji narodowych polityk socjalnych i róż-nych systemów, i – w ostateczności – z konstruowania jednolitego europej-skiego obszaru społecznego.
W pierwszych dekadach budowania zrębów wspólnot europejskich efek-tywność wspólnotowej polityki społecznej była niewielka. Nie mogło być ina-czej, gdyż za brakiem zgody w kwestii dróg jej rozwoju podążały deficyty koncepcji, narzędzi i środków. Wskutek kryzysów gospodarczych mających miejsce w drugiej fazie rozwoju unijnej polityki społecznej, kryzysy gospodar-cze spychały ją na dalszy plan. Ponadto przyjęcie nowych biednych państw poszerzało przestrzeń dysproporcji i unijnej niespójności. Wobec fiaska unifi-kacji przepisów zaczęto szukać nowych strategii integracyjnych. W latach 90.
– w ramach budowania czegoś na wzór państwa opiekuńczego na poziomie ponadnarodowym – zaczęto godzić sferę zawodową i prywatną (małżeństwa i rodziny), zadbano o pełne zatrudnienie oraz spójność i solidaryzm pomię-dzy generacjami 12. Wyzwaniami wówczas okazały się: problemy populacyj-ne, wszelaka niespójność i nierówności, wieloetniczność, należyte skojarzenie postępu społecznego i gospodarczego szczególnie na rynku pracy, dialog spo-łeczny i demokratyzacja przemian spospo-łecznych 13.
Wyzwania te wielokrotnie stawały się treścią dokumentów 14. Mimo iż Trak-tat amsterdamski (z 1997 roku) potwierdził zasady socjalne obowiązujące w UE, pochylił się, jak nigdy dotąd tak silnie, nad zatrudnieniem oraz poszerzeniem katalogu metod realizacji polityki społecznej o metodę koordynacji, nie uda-ło się odczarować rzeczywistości 15. Europejski model społeczny w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej nieustannie pozostawał punktem doce-lowym, nie tylko z uwagi na nierozwiązane kwestie społeczne, ale i stawiane wyzwania. Czasami budziły one wrażenie, że UE chce poradzić sobie ze stary-mi kwestiastary-mi społecznystary-mi poprzez „ucieczkę do przodu”. Lektura tych doku-mentów obrazuje ambitne plany zakrojone na szeroką zmianę ustroju społecz-no-gospodarczego. Pokazuje to lektura Programu na lata 1998–2000 16, strategia
12 K. Szewior: Kryzys społeczny w Europie w dobie przemian modelu i rzeczywistości. W: Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężania. Red. K.A. Wojtaszczyk, J. Nadolska.
Warszawa, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, 2015, s. 161–188.
13 Wyzwania te stały się treścią ksiąg polityki społecznej, np. zielona księga europejskiej poli-tyki społecznej (1993 rok), biała księga europejskiej polipoli-tyki socjalnej (1994 rok).
14 Rezolucja z Essen o współpracy międzyrządowej, Essen, grudzień 1994 roku; Wspólnotowy program działania w sferze socjalnej na lata 1995–1997 przyjęty przez Komisję Europejską; zre-widowana Europejska Karta Społeczna z 1996 roku.
15 Traktat amsterdamski – 1997 rok. Zadaniem Wspólnoty uczyniono: ustanowienie wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej, równość pomiędzy kobietami i mężczyznami, trwały i nieinflacyjny wzrost, podnoszenie standardu i jakości życia, spójność gospodarczą i społeczną, solidarność pomiędzy państwami członkowskimi.
16 Program na lata 1998–2000: Wyzwania – bezrobocie, przemiany środowiska pracy, ubóstwo.
Cele: tworzenie miejsc pracy, podniesienie kwalifikacji i zwiększenie mobilności siły roboczej;
lizbońska 17, założenia europejskiej agendy społecznej 18 (na lata 2000–2005).
Nowe akty (odnowiona strategia lizbońska, 2004) potwierdzały jednocześnie wagę wcześniejszych ustaleń i trud ich realizacji. Rynek pracy stale determi-nował optykę postrzegania polityki społecznej i bezpieczeństwa społecznego (europejska strategia zatrudnienia, Plan działania na rzecz równości kobiet i mężczyzn 2006–2010 19). Także warunki wyjściowe Programu UE 2020 dowo-dzą trwałości tych samych problemów: kryzys demograficzny, ekonomiczny i finansowy, zmiany klimatu, konkurencyjność. Priorytetem nadal pozostawał inteligentny i zrównoważony rozwój, sprzyjający społecznemu włączeniu, ba-zujący na wiedzy i innowacjach oraz na wykorzystaniu zasobów gospodar-czych (w tym kapitału ludzkiego). Społeczne włączenie miało nastąpić wskutek wysokiego poziomu zatrudnienia. Niestety, jednym ze sposobów uelastycz-nienia rynku pracy miały być niestandardowe formy zatruduelastycz-nienia, elastyczne kształtowanie wieku emerytalnego, zmiany w prawie podatkowym podążają-ce za zmianą modelu małżeństwa. Planowane działania miały być realizowa-ne na poziomie unijnym i krajowym, ale pozostawały ze sobą ściśle zintegro-wane i „fokusowały” na tych samych wartościach (zatrudnienie, kształcenie, mobilność, przedsiębiorczość, łączenie edukacji i zatrudnienia) 20.
Dziś, podobnie jak przed wieloma laty, europejska polityka społeczna oraz narodowe polityki społeczne podlegają zbliżonym czynnikom, ujawniającym się na styku ekonomii, społeczeństwa oraz państwa. Nadal poruszamy się po-między wolnością jednostki i jej indywidualizmem, własnością prywatną (z jej
Dziś, podobnie jak przed wieloma laty, europejska polityka społeczna oraz narodowe polityki społeczne podlegają zbliżonym czynnikom, ujawniającym się na styku ekonomii, społeczeństwa oraz państwa. Nadal poruszamy się po-między wolnością jednostki i jej indywidualizmem, własnością prywatną (z jej