Tendencje demograficzne na Śląsku niosą nowe wyzwania, którym powin-na sprostać stale transformująca się gospodarka, dotyczące przede wszystkim stworzenia warunków rozwoju rodziny i zapewnienia jej warunków pracy, edukacji, zdrowia, więzi międzypokoleniowych w procesie starzenia się lud-ności. Zarysowujący się kryzys demograficzny Śląska nosi już bowiem trwały charakter, a zjawisko zawężonej zastępowalności pokoleń jest tego wyrazem.
Już w 2000 roku ogólny współczynnik dzietności obniżył się do poziomu 1,2, co – przy założeniu jego niezmienności – oznacza, że następne pokolenie dzie-ci będzie mniejsze o ponad 30% od pokolenia rodziców. Przyrost naturalny ludności Śląska jest ujemny. Tendencje do spadku urodzeń występują mimo powiększania się liczby osób w wieku matrymonialnym z wyżu demograficz-nego z lat osiemdziesiątych.
Wymienione niekorzystne procesy demograficzne są pogłębione postę-pującym procesem starzenia się ludności, który jest rezultatem między inny-mi szybkiego obniżania się dzietności kobiet. Starzenie się ludności ma swój wymiar osobowy i społeczny. Z wielu badań wynika, że jego konsekwencje mogą być związane z brakiem solidarności międzypokoleniowej, co prowa-dzi niejednokrotnie do ostrych konfliktów o poprowa-dział środków ekonomicznych.
Problemy wokół pracy mogą też rodzić nowe, nieprzewidywalne konflikty, choćby praca, zamiast łączyć ludzi, wyraźnie ich dzieli. Do węzłowych kwe-stii procesu starzenia się ludności należy system ubezpieczeń emerytalnych, który może nie sprostać przyszłym potrzebom. Stan zdrowia społeczeństwa śląskiego jest zły, a przedwczesna umieralność – na skutek chorób układu krą-żenia, nowotworów złośliwych, a także zatruć i wypadków – jest zjawiskiem o dużym natężeniu. Od wielu lat te choroby są przyczyną około 70% zgonów.
Przedwczesna umieralność przyczyniła się do powstania rodzin niepełnych z dziećmi, i sieroctwa. Dotkliwym problemem demograficznym jest niepełno-sprawność oraz choroby przewlekłe.
Rozwój Śląska uzależniony jest od nowoczesnego wykształcenia i ustawicz-nego kształcenia. Pilnym zagadnieniem jest przełamywanie barier dostępu do edukacji na poziomie wyższym, zwłaszcza młodzieży zamieszkującej na wsi i w małych miastach. Rozwój gospodarki opartej na wiedzy stanowi główny warunek konkurencyjności województw śląskich. Kwestia pracy i bezpieczeń-stwa materialnego mieszkańców Śląska wymaga kompleksowego działania.
Problem pracy może być rozwiązany tylko w długim okresie. Tworzenie no-wych miejsc pracy i zwiększenie elastyczności rynku pracy w świetle proce-sów demograficznych jest sprawą węzłową.
Konkluzje
Sytuacja demograficzna Śląska kształtuje się aktualnie niekorzystnie. Wska-zuje ona na spadek ludności i dużą zmienność struktur demograficznych.
Zmiana sytuacji demograficznej wpłynie wyraźnie na szeroko rozumiane wa-runki zdrowia, sytuację mieszkaniową, bezrobocie, sytuację rodzin. Główne procesy demograficzne to proces starzenia się ludności i spadek udziału dzie-ci i młodzieży w strukturze demograficznej ludnośdzie-ci. Zmieniająca się sytuacja demograficzna wymaga nowego podejścia do oceny rozwoju Śląska i
strate-gii jego dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego, gdyż rola kapitału ludz-kiego i społecznego staje się czynnikiem decydującym w rozwoju. W latach 1980–2015 na Śląsku miał miejsce bardzo wysoki spadek poziomu rozrodczo-ści w stosunku do pozostałych województw. Poziom dzietnorozrodczo-ści za ostatnie 20 lat uległ poważnemu ograniczeniu – o 47,4%. Dla Śląska lata 2005–2015 to jeszcze znaczący przyrost zasobów pracy.
Sytuacja demograficzna i zdrowotna ludności jest ściśle związana z sytu-acją ekonomiczną rodzin, wykluczeniem społecznym i szeroko rozumianą pa-tologią. I tak: przedwczesna umieralność przyczyniła się do powstania rodzin niepełnych z dziećmi oraz sieroctwa; wysokie bezrobocie tworzy ubóstwo, nadmierne migracje zagraniczne wpływają negatywnie na sytuację rodzinną;
rośnie liczba osób niepełnosprawnych.
Rozwój Śląska uzależniony jest od nowoczesnego wykształcenia i usta-wicznego kształcenia, a punktem wyjścia są inwestycje w kapitał ludzki, który będzie zdolny do tworzenia nowej struktury gospodarczej i społecznej. Przy-szłość demograficzną Śląska należy wiązać z jakością kapitału ludzkiego, jako-ścią kształcenia, jakojako-ścią struktur zdrowia, jakojako-ścią życia seniorów i długojako-ścią życia. Generalny wniosek, jaki nasuwa się z analizy skutków społeczno-eko-nomicznych sytuacji demograficznej i bezrobocia, sprowadza się do potrze-by tworzenia nowej struktury gospodarczej. Istniejące struktury gospodarcze oraz proste formy aktywizacji gospodarczej nie są bowiem w stanie zwalczyć narastających problemów w sposób efektywny.
Społeczeństwo Śląska w okresie transformacji uległo głębokim zmianom demograficznym, społecznym i ekonomicznym. Zmiany te wskazują na kryzys społeczno-demograficzny. Ma on swój wyraz w dysproporcjach przestrzen-nych. Do głównych negatywnych procesów należy zaliczyć:
– zarysowujący się kryzys demograficzny miast i gmin, wynikający z gwał-townego spadku urodzeń oraz liczby młodzieży w wieku przedproduk-cyjnym,
– masowe migracje młodzieży za pracą do innych państw, – drenaż wysoko kwalifikowanych kadr,
– narastanie frustracji wśród młodzieży wyżu demograficznego z uwagi na brak pracy, mieszkań, ograniczone możliwości zakładania rodzin.
Inwestycje w kapitał ludzki są podstawą rozwoju Śląska. We wszelkich roz-ważaniach prognostycznych człowiek powinien być traktowany jako podmiot rozważań. W praktyce dotyczy to celów społecznych: edukacji, pracy, zdrowia, mieszkania. Osiąganie celów gospodarczych jest niemożliwe bez aktywnej re-gionalnej polityki społecznej. Rozwój każdego regionu jest uwarunkowany nie tylko poziomem inwestycji przemysłowych, ale głównie liczbą i jakością kadr o najwyższych kwalifikacjach.
Przedstawione w pracy rozważania pozwalają na szereg ustaleń i warun-ków. Zaliczam do nich następujące konkluzje:
1. społeczność Śląska przechodziła w okresie 1946–2014 skomplikowane pro-cesy demograficzne. Jest to społeczeństwo o zróżnicowanym pochodzeniu regionalnym i etnicznym, odmiennych doświadczeniach historycznych, aspiracjach i postawach. Powojenne społeczeństwo województw opolskie-go i dolnośląskieopolskie-go, tworzyło się głównie z trzech grup ludności: ludności miejscowej, repatriantów z dawnych kresów i ludności imigracyjnej z in-nych obszarów;
2. struktura społeczno-demograficzna ludności Śląska według wieku, płci, wykształcenia, aktywności zawodowej, struktury zatrudnienia ukształto-wała się pod wpływem masowych migracji, odbudowy biologicznej, wyso-kiej aktywności zawodowej, zasiedlenia i rewolucji edukacyjnej i – w ostat-nich latach – zarysowującego się kryzysu demograficznego, wyrażającego się spadkiem urodzeń, liczby zawieranych małżeństw, obniżeniem dziet-ności, wzrostem rozwodów;
3. prognoza demograficzna Śląska przedstawia obraz przyszłego kształto-wania się stanu i struktury ludności, a więc określa wielkość krystalizu-jących się potrzeb społecznych w czasie i układach przestrzennych, m.in.
w zakresie edukacji, rynku pracy, zdrowia, potrzeb mieszkaniowych oraz infrastruktury społecznej;
4. prognoza demograficzna Śląska wskazuje na dużą zmienność sytuacji de-mograficznej i niekorzystną sytuację demograficzną. Zapowiada brak za-stępowalności pokoleń, osłabienie jakości kapitału ludzkiego poprzez ujem-ne procesy emigracyjujem-ne, wyludnianie się licznych miast, powiatów i gmin, proces starzenia się ludności, spadek ludności i przyrostu naturalnego, uro-dzeń i zawieranych małżeństw;
5. kluczowym problemem przy budowie prognozy demograficznej Śląska jest prognoza migracji. Śląsk staje się regionem odpływu demograficznego;
6. rynek pracy wymaga nowej strategii inwestowania w rozwój kształcenia wyższego, średniego i ustawicznego. Pomnożenie jakości kapitału ludz-kiego nie może być już traktowane jako koszty ekonomiczne, lecz aktywa, które pomnażają wartość kapitału ludzkiego. Aktualnie bowiem regional-ne inwestycje edukacyjregional-ne charakteryzują się: niedoinwestowaniem, nie-dostatecznym przygotowaniem kadr do nowych treści i metod nauczania, niepełnym dostępem do internetu, zbyt dużą liczbą studentów na jednego pracownika dydaktycznego, ubogim wyposażeniem bibliotek, niskimi pła-cami nauczycieli, wadliwą współpracą szkół wyższych, brakiem łączenia wiedzy teoretycznej z praktyczną, brakiem współpracy szkół z praktyką, słabą orientacją rynkową, ograniczonym dostępem do edukacji;
7. wielostronna analiza sytuacji w zakresie edukacji i poziomu wykształce-nia społeczeństwa Śląska potwierdzona jest potrzebą wprowadzewykształce-nia nowej regionalnej polityki edukacyjnej, dostosowanej do społecznych uwarun-kowań demograficznych, społeczno-gospodarczych oraz przestrzennych.
Potrzebna jest też ścisła współpraca szkół wyższych w regionie w zakre-sie pełnego wykorzystania nauki w praktyce;
8. zmieniająca się sytuacja demograficzna wymaga nowego podejścia do oce-ny rozwoju regionu i strategii edukacji, gdyż rola kapitału ludzkiego staje się czynnikiem decydującym w rozwoju. Słaby potencjał kapitału ludzkie-go nie jest zdolny do tworzenia konkurencyjnej ludzkie-gospodarki. Rola czynnika ludzkiego w rozwoju regionu jest większa niż ekonomicznego.
Wykaz cytowanej literatury Opracowania zwarte
Demografia: metody analizy i prognozowania. Red. M. CieŚlak. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992.
Holzer J.Z.: Demografia. Warszawa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, 2003.
Mitręga M.: Demografia społeczna. Katowice, Wydawnictwo „Śląsk”, 1995.
OkÓlski M.: Demografia zmiany społecznej. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scho-lar, 2004.
Perspektywy demograficzne Śląska do 2030 roku. Red. A. ZagÓrowska. Opole, Oficyna Wy-dawnicza Politechniki Opolskiej, 2008.
Procesy demograficzne w byłych województwach dolnośląskich w latach 1975–1997. Red.
M. CieŚlak. Wrocław, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Lange-go we Wrocławiu, 1999.
Adresy stron internetowych
Bank Danych Lokalnych, https://bdl.stat.gov.pl/BDL/.
Materiały źródłowe
Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna – NSP 2002. Warszawa, GUS, 2003, http://stat.gov.pl/spisy-powszechne/narodowe-spisy-powszechne/narodowy-spis -powszechny-2002/ludnosc-stan-i-struktura-demograficzno-spoleczna-nsp-2002,4,1.
html/.
Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Warszawa, GUS, 2013.
Migracje zagraniczne ludności. Narodowy Spis Ludności i Mieszkań 2011. Warszawa, GUS, 2013.
Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Raport z wyników. Warszawa, GUS, 2012.
Prognoza ludności na lata 2008–2035. Warszawa, GUS, 2009.
Rocznik Demograficzny 2012. Warszawa, GUS, 2012.