Etos prawnika i jego odmiany

Jako pierwszą koncepcję etyki prawniczej należy wskazać ujęcie od-wołujące się do kategorii etosu. Według najprostszej defi nicji obejmuje ona „ogół uznanych i przyswojonych w grupie społecznej norm, duch jakieś kultury, wzór typowych dla grupy procesów i zachowań emo-cjonalnych”². Już tylko na podstawie tego ogólnego określenia można wskazać użyteczność omawianej kategorii w opisie etyki prawniczej w różnych czasach i miejscach. Można dzięki niej wyróżnić na przy-kład etos francuskich adwokatów XVII i XVIII wieku albo etos polskich sędziów okresu stanu wojennego, co nie będzie oczywiście obejmować wszelkich kontekstów, w których mówi się o etyce prawniczej, czy to w postaci tradycji użycia tego pojęcia, czy też współczesnych ich przemian. Istnienie uznanych i przyswojonych norm i wzorów nie jest bowiem warunkiem koniecznym używania pojęcia etyki prawniczej³. Wydaje się więc, że sama możliwość normatywnej koncepcji etyki prawniczej musi prowadzić do odrzucenia etosowego ujęcia jako zbyt wąskiego.

Bliższa analiza koncepcji etyki prawniczej jako etosu pozwoli wyka-zać, że jej nieadekwatność nie wyklucza jednak użycia samego pojęcia w ramach szerszych ujęć. Może być ono bowiem stosowane jako środek do teoretycznego połączenia dwóch sfer, w których etyka prawnicza może być doniosła, tj. sfer praktyki moralnej oraz teorii etycznej. Jest to możliwe, ponieważ według określenia encyklopedycznego etos to

„obowiązujące i realizowane w danej zbiorowości lub grupie społecznej ideały, wzory zachowania, które są dobrze określone i jednoznaczne.

2 K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Toruń 1997, s. 57, hasło „ethos”.

3 Por. R. Sobański, Uwagi o etyce zawodów prawniczych, „Palestra” 2003, nr 7–8, s. 45–46.

Wyróżnikiem i zaletą pojęcia etosu jest to, że odnosi się ono do norm i wartości oraz obejmuje zasady ich konkretnego i stosunkowo jedno-znacznego odniesienia do zachowań społecznych [...] Etos oznacza za-tem zaangażowanie w określone wzory zachowań społecznych. War-tości przejawiają się w owych wzorach, kształtując w ten sposób życie codzienne”⁴. W związku z tym należy poczynić kilka uwag.

Po pierwsze, w określeniu tym zawiera się nie tylko to, że istnienie konkretnego etosu jest kwestią empiryczną i wymaga szczegółowych badań, ale też to, że jego istnienie ma charakter przygodny. Nie jest więc tak, że w każdej grupie, na przykład zawodowej grupie prawni-ków, zawsze musi funkcjonować jakiś etos, bywają bowiem okresy, w których taki fakt ma miejsce, oraz takie, w których nie ma. Etosy mogą więc powstawać i rozpadać się nawet w stosunkowo krótkim czasie obejmującym na przykład jedno pokolenie. Nie oznacza to jed-nak, że wraz z rozpadem etosu z użycia wychodzą związane z nim po-jęcia czy normy, lecz że zmienia się ich związek z praktyką moralną, która w danej grupie przestaje być na przykład jednolita lub zaczyna być negatywnie oceniana. Dlatego też, gdy jeden z autorów, rozważa-jąc zróżnicowany poziom aktywizmu politycznego sądów w różnych państwach, zauważa, iż „wydaje się, że [...] istnieje coś takiego jak etos sędziowski, który w powiązaniu z konkretną sytuacją polityczną i spo-łeczną kraju skłania lub powstrzymuje sądy i trybunały od podejmo-wania wysiłków na rzecz aktywnego kształtopodejmo-wania prawa i polityki”⁵, czyni założenie kontrfaktyczne.

Po drugie, istnieje tendencja do używania pojęcia etosu tylko w zna-czeniu pozytywnym⁶ i odrzucenia takich koncepcji, w których ozna-czałoby ono negatywne wzorce w danej grupie. Dlatego nie mówi się raczej o „etosie złodziejskim” czy „etosie chuligańskim” i z tych samych względów trudno mówić o „etosie sędziego nazistowskiego” czy „eto-sie stalinowskiego prokuratora”, mimo iż wszystkie one związane są z funkcjonowaniem pewnych wzorców. Nie wyklucza to jednak rozpa-trywania problemów występujących w tych grupach i czasach z punk-tu widzenia etyki prawniczej, przynajmniej w kategoriach znanych

4 T. Szawiel, Etos, w: Encyklopedia socjologii, Warszawa 1998, t. I, s. 202.

5 L. Morawski, Czy sądy mogą się angażować politycznie?, „Państwo i Prawo” 2006, nr 3, s. 10.

6 Tak np. W. Świerzawski, Etos prawnika, Sandomierz 1996.

z jej tradycji i nowoczesnych przemian, a więc na przykład cnót albo obowiązków. Dzięki temu można poddać badaniu zarówno konkretne przypadki zachowań prawników, jak i uogólnione wzorce postępowa-nia, niezależnie od tego, czy składają się one na etos, czy nie. Mimo więc, iż pojęcie to cechuje użyteczność, pozostaje ono ograniczone i wiąże się z potrzebą budowania bardziej adekwatnych koncepcji.

Po trzecie, w związku z przemianami tradycji etyki prawniczej, po-wstaje pytanie o relację między etosem czy poszczególnymi etosami a procesami zmian społecznych. W tym zakresie istnieją dwie moż-liwości odwołujące się do szerszych ujęć fi lozofi cznych i socjologicz-nych. Z jednej strony, podążając za Arystotelesowskim użyciem tego pojęcia, można go rozumieć jako element trwałego i zakorzenionego sposobu życia. Etos jest więc czynnikiem statycznym. Z drugiej stro-ny, odwołując się do ujęcia Weberowskiego, etos może być rozumia-ny jako czynnik zmiarozumia-ny społecznej, a więc jako czynnik dynamicz-ny. Klasycznym przykładem jest wpływ protestanckiego etosu pracy na kształtowanie się kapitalistycznych stosunków gospodarczych.

W przypadku tradycji i przemian etyki prawniczej żadne z tych po-dejść nie jest w stanie wyjaśnić relacji etosu do zmian społecznych, zdaje się bowiem, że istnieje w tym zakresie specyfi czna zależność.

Polega ona na tym, że zarówno podlegające współczesnym przemia-nom tradycje etyki prawniczej, jak i wskazane charakterystyki poję-cia etosu opierają się na podobnych perspektywach: etyki opartej na cnotach w jednym i ról zawodowych opartych na strukturze społecz-nej w drugim. Oznacza to więc, że koncepcja etyki prawniczej jako etosu może spełniać swoje zadania tylko w ramach danej tradycji etyki prawniczej i nie jest w stanie zachować neutralności w opisie relacji między nimi oraz ich przemianami.

Po czwarte, centralnym pojęciem koncepcji etyki prawniczej jako eto-su jest wzorzec czy wzór. Oczywiście powstaje pytanie, co przez to pojęcie należy rozumieć. Z jednej strony, może chodzić o pewną re-gularność zachowania, a więc pojęcie czysto deskryptywne, z drugiej natomiast – o pewne oczekiwania bądź żądania społeczne, a więc o pojęcie postulatywne. Należy jednak zaznaczyć, że w każdym przypadku, gdy mowa o wzorcu jako elemencie etosu, jest on zwią-zany z konkretną jednostką. Według powszechnie znanego podejścia

„wzorem osobowym dla danej jednostki czy danej grupy jest postać

ludzka, która powinna być lub jest faktycznie dla tej jednostki lub tej grupy przedmiotem aspiracji”⁷. Według innego ujęcia wzorzec roli to

„człowiek będący dla jednostki wzorem, na podstawie którego kształ-tuje ona własne zachowanie związane z konkretną rolą społeczną, co obejmuje przyjmowanie odpowiednich, charakterystycznych dla tego wzorca postaw. Jednostka nie musi znać osobiście człowieka, który jest dla niej wzorcem roli; niektórzy ludzie wzorują swoje zachowa-nie na postaciach historycznych, zarówno istzachowa-niejących realzachowa-nie, jak i mitycznych”⁸.

To oczywiście rodzi wiele pytań, na które koncepcja etyki prawniczej jako etosu nie jest w stanie odpowiedzieć. Powstaje m.in. problem me-chanizmów, dzięki którym wzorce etyki prawniczej mogłyby funkcjo-nować. Podstawowym pojęciem w tym zakresie jest naśladownictwo, czyli „tendencja do upodabniania się, kierowana uświadomionym lub nieuświadomionym przekonaniem o jakiejś dodatniej wartości osoby naśladowanej”⁹. Nie mówi jednak ono nic o przyczynach lub racjach naśladownictwa i ogranicza się tylko do tautologicznego stwierdzenia, że jest ono konieczne dla istnienia wzoru, tak samo jak istnienie wzoru jest konieczne dla naśladownictwa. Bardziej rozwinięte koncepcje ety-ki prawniczej posługują się więc zazwyczaj tymi pojęciami, poszuku-jąc jednak różnych sposobów ich operacjonalizacji, ale także zupełnie innych sposobów konceptualizacji etyki prawniczej.