Tradycja niemiecka

Niemiecka tradycja etyki prawniczej wśród omawianych w niniej-szej pracy zdaje się mieć najkrótszą, lecz jednocześnie najbardziej burzliwą i dramatyczną historię. W zakresie struktury zawodowej i podziału zadań między poszczególne zawody nie odbiega ona od rozwiązań spotykanych w innych państwach europejskich. Można więc wyróżnić zarówno zawody pozostające w służbie publicznej, jak sędziowie czy prokuratorzy, jak i wykonywane na zasadach wolnych zawodów, jak adwokaci. W przypadku notariuszy sprawa jest nieco bardziej skomplikowana, ponieważ zawód ten można wykonywać, pozostając w służbie państwowej, samodzielnie lub łącząc go z prak-tyką adwokacką. Charakterystyczne jest jednak, że system kształce-nia niemieckich prawników pozostaje całkowicie w rękach państwa, a wymogi stawiane kandydatom do zawodów prawniczych w ramach dwóch egzaminów państwowych są takie same dla kandydatów do każdego zawodu.

45 R. Sarkowicz, Amerykańska..., s. 12.

Mimo podobnej do innych państw struktury i podziału zadań, za spe-cyfi czne w przypadku niemieckich prawników można uznać samo ro-zumienie tych zadań oraz ich pozycję w stosunku do państwa i spo-łeczeństwa. Historycznie rozumienie to było kształtowane głównie przez dwa czynniki. Pierwszy z nich polegał na rywalizacji między kształtującą się niemiecką biurokracją a wymiarem sprawiedliwości, która odbywała się na różnych poziomach, począwszy od statusu ma-terialnego i społecznego urzędników i zawodów prawniczych, aż po kwestie ich niezależności wobec monarchii. Mimo częściowych sukce-sów wymiar sprawiedliwości z reguły rywalizację tę przegrywał, co powodowało, iż postrzegany był jako miejsce poza głównymi nurtami życia prawnego i dlatego nieatrakcyjne⁴⁶.

Drugim czynnikiem, który miał wpływ na kształtowanie się niemiec-kiej tradycji etyki prawniczej, była nieustannie zmieniająca się sytuacja polityczna, która oznaczała jednocześnie radykalne przewartościo-wania w systemie prawnym. Począwszy od czasów wilhelmiańskich, przez Republikę Weimarską i totalitaryzm narodowosocjalistyczny, po wolnościowy ustrój Republiki Federalnej i totalitaryzm komunistycz-ny, niemieccy prawnicy co kilkanaście lub kilkadziesiąt lat znajdywali się w nowej, drastycznie odmiennej sytuacji ustrojowej. Każda zmiana ustrojowa oznaczała nie tylko kryzys prawny (Rechtskrise), ale także kryzys prawników (Juristenkrise)⁴⁷, stawiając ich przed wyjątkowymi dylematami. Postawy wobec tych dylematów były różnorodne i z jed-nej strony polegały na aktywnym włączaniu się w budowę nowej rze-czywistości politycznej i ustrojowej, a z drugiej – na wycofaniu się z wykonywania zawodu lub bohaterskim obstawaniu przy wyznawa-nych wartościach. Zauważa się jednak, że ta ostatnia postawa, nazy-wana czasem „ofi arą własnej etyki zawodowej”⁴⁸, nie była powszechna oraz że rezygnacja z kariery zawodowej ze względów sumienia była w przypadku prawników o wiele rzadsza niż w administracji⁴⁹.

46 K. Scheider, Der deutsche Jurist als Bürokrat – Zur Beziehung zwischen der sozialen Role des deutschen Juristen und der Entwicklung der staatlichen Bürokratie, w: Soziologi-sche Probleme juristiSoziologi-scher Berufe, red. W. Kaupen, R. Werle, Göttingen 1974, s. 74.

47 B. Rüthers, Recht und Juristen unter dem Sog und Druck wechselnder politicher Systeme, w: 125 Jahre Rechtsanwaltskammer Frankfurt am Main, Oberlandesgericht Frankfurt am Main, Rechtspfl ege, Frankfurt am Main 2004, s. 95–98.

48 Tamże, s. 118.

49 K. Scheider, Der deutsche Jurist..., s. 99–100.

Przyczyną takich postaw prawników jest w dużym stopniu to, że pod-stawowym wymaganiem, jakie im stawiano, było poprawne wypeł-nianie ich ról zawodowych, a zbyt daleko idące zaangażowanie mogło być oceniane jako wykroczenie poza ich granice. Role raz rozpoznane i uznane były niechętnie przez prawników niemieckich zmieniane, trudno więc znaleźć w literaturze do lat sześćdziesiątych XX wieku poważną debatę na temat etyki zawodowej czy chociażby zadań praw-ników w zmieniającym się świecie, która to debata miałaby wartość kulturotwórczą. Dlatego też o prawnikach w Niemczech mówi się jako o zawodach w każdych okolicznościach i w każdych warunkach konserwatywnych⁵⁰.

Efekt ten wzmacniany jest przez sposób ujmowania owych ról spo-łecznych, które w podstawowym zakresie wyznaczane są przez sys-tem czy porządek prawny, a nawet dają się apriorycznie z jego poję-cia wyprowadzić⁵¹. Z jednej strony więc zadaniem prawników jest zawsze ustalanie treści prawa i jego stosowanie, a więc przekłada-nie sądów wartościujących prawodawcy na konkretne efekty w rze-czywistości społecznej i politycznej, i w tym sensie są oni zawsze w „służbie” każdej władzy politycznej⁵². To oczywiście naraża ich na różne niebezpieczeństwa, począwszy od ideologizacji czy indok-trynacji, po najzwyklejsze zagrożenie bytu fi zycznego w przypadku zmian ustrojowych⁵³. Szczególnie trudne dylematy rodzą się na tym tle wśród adwokatów, którym system prawny wyznacza rolę orga-nów wymiaru sprawiedliwości (Organe der Rechtspfl ege), lecz wyko-nujących wolny zawód i zobowiązanych do lojalności wobec swoich klientów⁵⁴. Trudno jednak byłoby powiedzieć o niemieckich adwo-katach, że ich głównym zadaniem była ścisła współpraca z klien-tem w celu najpełniejszej realizacji jego interesów, jak w przypadku amerykańskiej tradycji etyki prawniczej, albo niezależna i godna

50 R. Dahrendorf, Zur Soziologie der juristischen Berufe in Deutschland, „Anwalts-blatt” 1964, nr 14, s. 229.

51 Tamże.

52 B. Rüthers, Recht und Juristen..., s. 103–105.

53 Tamże.

54 M. Lehmann, Ethical Duties of Lawyers – Perspectives from the Continent, XXIII Światowy Kongres Międzynarodowego Stowarzyszenia Filozofi i Prawa i Filozofi i Społecznej, Kraków 2007, warsztat Legal Ethics: Its Horizon and Mandates, materiał po-wielony, s. 14–16. Por. też B. Rüthers, Recht und Juristen..., s. 117–120.

ochrona praw jednostki przeciwko państwu, jak w przypadku trady-cji francuskiej, choć ta ostatnia nie pozostała bez wpływu na pale-strę niemiecką, czy wolne zawody w ogóle, w szczególności w zakre-sie takich pojęć, jak prestiż i godność zawodu⁵⁵.

Innym aspektem wyznaczania roli społecznej prawników przez sys-tem czy porządek prawny jest to, że prawo pozytywne uważane jest za podstawowe źródło konkretnych powinności. Rzadko można więc odnaleźć odwołania do etyki zawodowej ujmowanej w kategoriach obowiązków lub cnót⁵⁶, powszechne jest natomiast odwoływanie się do prawa zawodowego czy stanowego (Standesrecht)⁵⁷. Co praw-da, obok regulacji ustawowych składają się na nie także kodyfi ka-cje etyczne (Berufsordnung, Richtlinien), których charakter prawny i rola w systemie prawnym nie są jasne, oraz normy niepisane czy zwyczajowe, wszystkie te źródła są jednak zaliczane do prawa po-zytywnego⁵⁸. W konsekwencji interpretacja i ocena konkretnych po-winności prawników dokonywane są z punktu widzenia ich ogólnej roli wyznaczanej przez pojęcie systemu czy porządku prawnego, co praktycznie uniemożliwia wyjście poza sądy wartościujące prawo-dawcy i „służbę” władzy politycznej przy rozwiązywaniu konkret-nych dylematów.

Taki stan rzeczy tłumaczy fakt, iż w przeciwieństwie do biurokracji niemieckiej, która wykształciła o wiele silniejszy etos zawodowy zo-rientowany na cnoty i wartości, zawody prawnicze w Niemczech za-wsze cechował swoisty pasywizm⁵⁹. W przypadku biurokracji możliwy był więc konfl ikt między etyką zawodową a władzą polityczną, nato-miast prawnicy z reguły pozostawali tej ostatniej posłuszni, ponieważ uważali, że tylko w ten sposób mogli prawidłowo wypełniać swoją rolę wyznaczaną im przez prawo. Za cechę charakterystyczną niemieckiej etyki prawniczej należy uznać więc nie tylko to, że oparta jest ona na

55 E. Steindorff , Freie Berufe – Stiefkinder der Rechtsordnung?, Köln 1980, s. 6–7.

56 Por. np. F. Busse, Anwaltsethik unter Geltung des neuen Berufsrecht, „Anwalts-blatt” 1998, nr 5, s. 231.

57 E. Steindorff , Freie Berufe..., s. 11–16.

58 Choć istnieją na ten temat różnice zdań, por. E. Steindorff , Freie Berufe..., s. 15, oraz A. Brandstetter, Der Erlaß von Berufsordnungen durch die Kammern der freien Be-rufe, Berlin 1971, i H. Schippel, Die allgemeinen Richtlinien für die Berufsausübung der Notare, Deutsche Notar -Zeitschrift, 1963, s. 263–264.

59 K. Scheider, Der deutsche Jurist..., s. 69, 72, 102.

prawidłowym wypełnianiu ról zawodowych, ale też to, że zawiera ona w sobie obowiązek posłuszeństwa czynnikom, które tę rolę wyznacza-ją, co powoduje, że udział samych prawników w kształtowaniu ich własnych powinności jest ograniczony.