Etyka prawnicza w Polsce jest z punktu widzenia teorii etyki praw-niczej bardzo instruktywna z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze, tutaj uwarunkowania historyczne powodują, że bardzo łatwo zidentyfi kować wpływy poszczególnych tradycji etyki prawni-czej oraz współczesne jej przemiany. Po drugie, najbardziej współ-czesne polskie debaty dotyczące zawodów prawniczych pokazują
217 Zob. część tego sporu, H. Izdebski, L. Morawski, Dwugłos: Demokracja a przywi-leje korporacyjne, „Państwo i Prawo” 2007, nr 6.
wyraźnie, jak bardzo problematyczna jest relacja między tradycją a nowoczesnością i jak bardzo przekłada się ona na spory polityczne toczone między stanowiskami konserwatywnymi i radykalnymi. Wy-daje się więc, że chociaż pobieżna charakterystyka najważniejszych cech etyki prawniczej w Polsce może wykazać doniosłość teorii ety-ki prawniczej w ogólności, a teorii prezentowanej w niniejszej pracy w szczególności.
Najbardziej charakterystyczne dla etyki prawniczej w Polsce wyda-ją się silne wpływy tradycji francuskiej w adwokaturze, których po-czątki można datować na drugą połowę XVIII wieku. Symboliczne znaczenie w tym zakresie ma fakt, że jednym z autorów najczęściej powoływanych przez przedstawicieli polskiej palestry jest Ferdinand Payen218, dziekan paryskiej rady adwokackiej, którego prace dostar-czyły motta szeroko znanemu opracowaniu z zakresu etyki adwo-kackiej219. Właściwa tej tradycji niezależność doskonale wpisywała się zarówno w warunki polski rozbiorowej, jak i ludowej, choć przez większą część ostatniego dwustulecia musiała być realizowana poza samorządem zawodowym. Dlatego też wysiłki zmierzające do sko-dyfi kowania etyki zawodowej podjęte przez polskich adwokatów już w latach osiemdziesiątych XIX wieku220 należy odczytywać jako próby integracji zawodu przy braku innych instrumentów. Szczególnie inten-sywne dyskusje toczyły się w polskiej adwokaturze na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku, które zaowocowały nie tylko kanonicznymi opracowaniami221, ale także pierwszym kodek-sem etyki adwokackiej, który został przyjęty przez Naczelną Radę Ad-wokacką w 1961 roku. Konstrukcja obowiązującego obecnie kodeksu z 1998 roku pozostaje niezmieniona, choć oczywiście wiele szczegóło-wych postanowień dostosowano do noszczegóło-wych okoliczności.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że debaty w zakresie etyki adwokackiej w Polsce dotyczą zazwyczaj wielu cnót czy nawet ideałów etycznych.
218 Zob. rozdział 1.3.1.
219 Z. Krzemiński, Etyka adwokacka. Teksty, orzecznictwo, komentarz, Kraków 2003, s. 5. Zob. także wnikliwe opracowanie – M. Materniak -Pawłowska, Z polskich prac nad kodyfi kacją zasad etyki adwokackiej, „Czasopismo Prawno -Historyczne” 2007, nr 2.
220 Z. Krzemiński, Etyka..., s. 18.
221 Zob. np. cykl artykułów – S. Janczewski, Godność zawodu, „Palestra” 1959, nr 6, 7, 8, 9 i 10, czy W. Żywiecki, Etyka adwokacka, Warszawa 1970.
Są to przede wszystkim charakterystyczne dla francuskiej tradycji ety-ki prawniczej niezależność i godność zawodu oraz związane z nimi szczególna odpowiedzialność i dbałość o prestiż zawodu. W katalogu tym występują także bezstronność i bezinteresowność, a szczególne miejsce zajmuje obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej. Mówi się też, iż wykonywanie zawodów prawniczych „wymaga posiadania istotnej cnoty moralnej zawodów prawniczych – odwagi cywilnej”, co jest szczególnie ważne w przypadku adwokatury. Podstawowym argumentem w tym zakresie jest to, że „koszt każdego wygodnego kompromisu i koszt braku odwagi ze strony prawnika ponosić będzie ktoś inny”222.
Nieco inne podejście jest reprezentowane wśród radców prawnych – w zawodzie o wiele młodszym i jednocześnie o wiele liczniejszym niż adwokatura. Początki tej grupy datuje się na 1961 rok, a więc czas, kiedy adwokaci formułują swój kodeks etyki zawodowej, wte-dy bowiem uchwałą Rawte-dy Ministrów utworzono stanowiska radców prawnych w przedsiębiorstwach państwowych i podobnych pod-miotach223. Mimo iż taki zbieg nie był przypadkowy i wpisywał się w toczącą się walkę o niezależność adwokatury, przez dłuższy czas uważano, że „w ten sposób powstała tylko pewna specjalizacja za-wodowa adwokatury”224. Grupa radców prawnych w coraz więk-szym stopniu przypominała grupę zawodową, by po kilkudziesięciu latach uzyskać własny samorząd zawodowy i skodyfi kować własną etykę zawodową. To, co odróżnia współczesnych polskich radców prawnych od adwokatów, to przede wszystkim brak możliwości wy-stępowania w roli obrońcy w procesie karnym, możliwość świadcze-nia pomocy prawnej w ramach stosunku pracy oraz wprowadzona niedawno – choć ograniczona – możliwość reklamowania usług prawniczych225.
222 R. Łyczywek, O etyce zawodów prawniczych, w: Etyka zawodowa, red. A. Sarapa-ta, Warszawa 1971, s. 218–228.
223 Zob. szczegółowe omówienie historii zawodu radcy prawnego, E. -Falęcka, Wykonywanie zawodu radcy prawnego na podstawie ustawy z 6 lipca 1982 roku o radcach prawnych, w: H. Izdebski, P. Skuczyński, Etyka zawodów..., s. 257 i n.
224 R. Łyczywek, O etyce..., s. 245.
225 Trwa także wieloletnia dyskusja na temat połączenia obu zawodów, która ostat-nio zdaje się być bardziej ożywiona; zob. np. W.M. Jakubowski, Adwokat i radca prawny – dwa różne zawody prawnicze, „Palestra” 1997, nr 1–2, s. 74–78.
Wszystko to powoduje, że choć radcy prawni także odwołują się do takich kategorii, jak niezależność i godność zawodu, to jednak „pokre-wieństwo tego zawodu z zawodami typu administracyjnego”226, o któ-rym mówiło się jeszcze kilkadziesiąt lat temu, zostawiło trwały ślad w etyce radcowskiej. Zdaje się, że wpływy niemieckiego modelu biu-rokratycznego mają wpływ nie tylko na pojmowanie etyki zawodowej przez przedstawicieli tego zawodu zatrudnionych bezpośrednio w or-ganach i instytucjach władzy publicznej, ale także na całość zawodu.
Zmieniające się nieustannie regulacje dotyczące tej grupy, jej funkcje oraz miejsce w systemie pomocy prawnej i wymiaru sprawiedliwości oznaczają, że ich role społeczne przeszły w krótkim okresie jej istnie-nia znaczną ewolucję, a jednocześnie cały czas pozostawały punktem odniesienia i kryterium dobrego wykonywania zawodu. Stąd też chyba dlatego radcy prawni o wiele szybciej niż adwokaci reagują na zmiany i oczekiwania społeczne i o wiele łatwiej niż adwokatom przychodzi im wprowadzanie zmian w takich dziedzinach, jak dostęp do zawodu czy reklama usług prawniczych.
Ostatnie dwie dekady w zakresie etyki prawniczej w Polsce obfi tu-ją w znaczne wpływy amerykańskiej etyki prawniczej. Ze względu na znaczne różnice kultur i systemów prawnych jej wpływy muszą pozostać ograniczone i obejmują przede wszystkim prawników wy-konujących zawody prawnicze według najnowszych modeli profesjo-nalizmu w fi rmach prawniczych i najczęściej w ogóle nienależących do zawodów adwokata lub radcy prawnego. Wiąże się to z charak-terystycznym ujęciem lojalności wobec klienta oraz jej ograniczeń, a także z charakterystyczną instytucjonalizacją obowiązków zawo-dowych. O jej cechach była już mowa przy okazji omawiania tej tra-dycji, warto jednak posłużyć się pewnym przykładem. Mianowicie wraz z pojawieniem się w Polsce amerykańskich fi rm prawniczych zmieniło się podejście do świadczenia przez prawników nieodpłat-nej pomocy prawnieodpłat-nej. W ramach programów pro bono w niektórych fi rmach pojawił się wymóg przepracowania przez nich określonej liczby godzin na rzecz ubogich klientów, uruchomiono całe progra-my służące jak najwyższej efektywności i egzekwowaniu tej pracy, rozpoczęto przyznawanie specjalnych nagród, a nawet powstały
226 R. Łyczywek, O etyce..., s. 245.
instytucje wyszukujące i przygotowujące ubogich klientów i ich spra-wy do kontaktów z prawnikami227.
Przemiany etyki prawniczej w Polsce również zachodzą wyjątkowo in-tensywnie od około dwóch dekad, a rozwój i przemieszanie różnych tradycji etyki prawniczej sprawiają, że zdają się one szczególnie głę-bokie i wielokierunkowe. Przede wszystkim postępuje jurydyzacja ety-ki prawniczej, która przejawia się nie tylko w powstawaniu nowych kodeksów etyki zawodowej, wśród których należy wymienić wspo-mniany już Zbiór Zasad i Godności Zawodu z 1961 roku oraz jego ostat-niego następcę z 1998 roku, Zasady Etyki Zawodu Radcy Prawnego z 1987 roku oraz ich ostatniego następcę – Kodeks Etyki Radcy Praw-nego z 2007 roku, Kodeks Etyki Zawodowej Notariusza z 1997 roku, Ko-deks Etyki Zawodowej Komornika z 2001 roku, Zbiór Zasad Etycznych Prokuratora z 2002 roku oraz Zbiór Zasad Postępowania Sędziów tak-że z 2002 roku i Zbiór Zasad Etyki Zawodowej Sędziów z 2003 roku228. Warto jednak zaznaczyć, że coraz więcej zagadnień regulowanych jest w aktach normatywnych należących do źródeł prawa powszech-nie obowiązującego, a same kodeksy coraz więcej regulują i coraz mniej apelują, co świadczy o zachodzeniu także drugiego aspektu jurydyzacji.
Profesjonalizacja etyki prawniczej w Polsce przejawia się przede wszystkim w postępującej specjalizacji i komercjalizacji zawodów prawniczych. Pojawia się więc wiele nowych ról zawodowych praw-ników, którym towarzyszą nowe formy kształcenia i organizacji. Do-datkowo dynamicznemu rozwojowi gospodarki rynkowej towarzyszą nowe formy profesjonalizmu, które jako problem praktyczny stawiają relacje między jego standardami a tradycyjną etyką zawodową. W tym ostatnim obszarze zdają się ścierać stanowiska głoszące, iż prawnicy mają szczególną misję publiczną i wynikające z niej obowiązki i ideały, oraz że zwykła rzetelność i uczciwość w biznesie są w stanie zapewnić
227 Szerzej o pracy pro bono jako zagadnieniu etyki prawniczej oraz jej instytucjona-lizacji R. Skowron, Kultura pracy Pro Bono w Stanach Zjednoczonych, „Państwo i Prawo”
2007, nr 3, oraz P. Skuczyński, Praca pro bono a pomoc prawna i profesjonalizm praw-niczy, w druku. Sam termin „pro bono publico” i jego skrócona wersja – „pro bono” – są tradycyjnie używane na oznaczenie pracy świadczonej przez prawników na rzecz ubo-gich ze względu na interes publiczny i należy odróżnić je od terminu „pro publico bono”, które jest używane w odniesieniu do wszelkiej działalności w interesie pub licznym.
228 Szczegóły odnośnie do tych kodeksów – zob. rozdział 1.4.1.1.
prawnikom prestiż w społeczeństwie i wysokie miejsce w struktu-rze społecznej229. Dyskusje te mają przede wszystkim charakter pu-blicystyczny i polityczny, brak im więc precyzji właściwej debatom akademickim.
Także w tym okresie pojawiły się w Polsce typowe dla globalizacji formy wykonywania zawodów prawniczych, a więc przede wszystkim mię-dzynarodowe fi rmy prawnicze. Wraz z nimi rozpoczęli pracę w Polsce prawnicy zagraniczni, a polscy prawnicy zaczęli zajmować się praktyką w zakresie prawa obcego lub typowo zglobalizowanych jego obszarów.
Nałożenie się tych procesów z transformacją ustrojową i europeizacją samego prawa jest źródłem nieustannej niestabilności systemu praw-nego i wymaga od prawników dostosowywania się do różnych modeli procesu i praktyki pozasądowej. Zbieg deontologii zawodowych prakty-kujących wspólnie w ramach jednej fi rmy prawniczej adwokatów, rad-ców prawnych, prawników zagranicznych oraz prawników nienależą-cych do żadnej korporacji jest codziennością, przynajmniej w wielkich miastach. Nic dziwnego, że w polskich warunkach także rodzime fi rmy prawnicze opracowują własne standardy pracy prawników, w które są włączane kwestie typowe dla etyki zawodowej230.
Wszystko to, co do tej pory zostało powiedziane o etyce prawniczej w Polsce, zdaje się być źródłem swego rodzaju zamętu, któremu odpo-wiada następująca diagnoza: „[...] upada ethos poszczególnych zawo-dów prawniczych. Nie wszystko da się usprawiedliwić i wyjaśnić przez tzw. obiektywne przyczyny. Pracownicy naukowi zagubili się w kon-fl ikcie ról: uczonego, eksperta, doradcy i adwokata; adwokaci i radco-wie prawni zbyt jednostronnie ukierunkowani na radco-wielki obrót handlo-wy tracą z pola widzenia inne działy prawa, ale też i niedochodowe formy aktywności; sędziowie wpadli w syndrom oblężonej twierdzy – koncentrując się na obronie przed napaściami z zewnątrz, zbyt rzad-ko i zbyt słabo podejmują trud naprawy sytuacji od wewnątrz Pałacu Sprawiedliwości”231.
229 Najnowsze badania empiryczne w tym zakresie prezentuje E. Łojko, O trud-nościach wykonywania współcześnie zawodu prawnika, w: Prawo – władza – społe-czeństwo – polityka. Księga jubileuszowa profesora Krzysztofa Pałeckiego, Toruń 2006, s. 268–272.
230 Zob. T. Karaś, Zasady obowiązujące..., s. 33–44.
231 M. Safjan, Rola prawnika we współczesnym świecie, Lublin 2004, s. 34.
Rozpad jednolitego etosu zawodów prawniczych i występowanie kon-fl iktu ról w wielu obszarach praktyki muszą prowadzić do poszukiwa-nia odpowiedzi na pytaposzukiwa-nia o istotę etyki prawniczej. Z jednej strony bowiem odwoływanie się do obowiązków zawodowych, ról zawodo-wych czy katalogu cnót nie jest w stanie rozwiązywać codziennych dylematów i sporów, z drugiej natomiast odrzucenie tych tradycyjnych pojęć etyki prawniczej mogłoby tylko pogłębić niejasność sytuacji.
Dlatego też uzasadniony jest wniosek, że teoria etyki prawniczej od-wołująca się do wszystkich tych pojęć i będących ich źródłem tradycji może mieć doniosłość praktyczną, o ile tylko – w sposób bezpośredni lub dzięki prowadzeniu dalszych badań – będzie pomocna w budowa-niu nowych normatywnych modeli etyki prawniczej uwzględniających tradycje z jednej i wyzwania nowoczesności z drugiej strony.