Etyka prawnicza jako ideologia

Bliskie mitologii ujęcie etyki prawniczej stanowi jej interpretacja w kategoriach ideologii, a więc również odwołująca się do pewnego charakterystycznego sposobu jej funkcjonowania w społeczeństwie.

Trzeba jednak zaznaczyć, że jest ono w literaturze stosowane raczej jako narzędzie analizy szczegółowych problemów etyki prawniczej, w szczególności krytyki dominujących poglądów i przyjętych rozwią-zań deontologicznych¹⁷, nie stanowi natomiast przedmiotu spójnej koncepcji teoretycznej. Jednakże ze względu na to, że da się ona nie tylko zrekonstruować z prac o szczegółowym charakterze, ale także sensownie pomyśleć jako odpowiedź na wady ujęcia etyki prawniczej jako mitu, należy przedstawić jej podstawowe tezy i założenia. Jest to ważne także dlatego, że w typologii koncepcji etyki prawniczej kryty-ka skierowana przeciwko tej odwołującej się do kryty-kategorii ideologii jest punktem wyjścia do konstruowania większości pozostałych.

Samo pojęcie ideologii – mimo iż nawiązuje do koncepcji idoli Francisa Bacona – po raz pierwszy zostało użyte dopiero pod koniec XVIII wieku przez Destutta de Tracy na oznaczenie nauki o ideach, która była ele-mentem typowego dla francuskiego Oświecenia programu walki z prze-sądami, poprzez konstruowanie wiedzy o pewnych podstawach. Pod-staw tych miała dostarczyć właśnie ideologia, która usystematyzowała-by wiedzę o ideach rozumianych od czasów Kartezjusza w kategoriach świadomości podmiotu. Utopijność tego projektu jest jednym z nielicz-nych elementów należących do współczesnego pojęcia ideologii, które już począwszy od Wielkiej Rewolucji Francuskiej i czasów Napoleona było używane w sporach politycznych w znaczeniu pejoratywnym¹⁸. Wartościujące użycie tego pojęcia nie jest jednak typowe wyłącznie dla sporów politycznych, ale także dla dużej części ujęć teoretycznych.

Rozpowszechnienie pojęcia ideologii jest jednak przede wszystkim efektem ekspansji marksizmu, który dzięki założeniu o istnieniu pod-miotów społecznych wydatnie rozszerzył zakres zastosowania pojęcia

17 Zob. np. C.A. Gear, The Ideology of Domination: Barriers to Client Autonomy in Legal Ethics Scholarship, „Yale Law Journal”, 1998, No 107.

18 H. -J. Lieber, Ideologie. Eine historisch -systematische Einführung, Padeborn–Mün-chen–Wien–Zürich 1985, s. 19–35. Zob. także całą część I jako omówienie historii poję-cia do koncepcji Karla Mannheima.

świadomości i jej idei. Należy wskazać główne cechy ideologii w tym ujęciu, zastrzegając jednak, że pogląd, według którego jej podmiotem mogłaby być każda grupa społeczna, w tym na przykład zawodowa, jest obce marksizmowi, który za podstawową jednostkę w tym zakre-sie uważał klasę społeczną. Cechy te obecne są jednak także w innych ujęciach, do marksizmu nastawionych krytycznie, a także w tych ana-lizach z zakresu etyki prawniczej, które mniej lub bardziej intuicyjnie pojęciem ideologii się posługują. Wśród wielu perspektyw, z których pojęcie to jest badane, najbardziej pomocne w niniejszych rozwa-żaniach wydają się podejścia strukturalne i funkcjonalne. Pierwsze z nich poszukują kryteriów ideologii, drugie natomiast jej skutków dla życia społecznego.

Na świadomość społeczną składają się elementy o charakterze mate-rialnym oraz takie, które utrzymują się tylko w ludzkiej świadomości.

Uprzedmiotowienie tych ostatnich, na przykład w dziełach naukowych lub literackich, jest nadaniem formy świadomości społecznej. Ideologia jest specyfi czną formą świadomości społecznej, w której, co do zasady, w sposób nieuświadomiony, wyrażone są interesy podmiotu społeczne-go. Marksistowska krytyka ideologii miała za cel wykazać ideologiczny charakter wszelkich form świadomości społecznej, włączając w to samą siebie, i umożliwić na tej podstawie jawną i świadomą dla wszystkich stron konfl iktu społecznego walkę o własny interes, także przy użyciu narzędzi ideologicznych. Ideologie pełnią więc dla poszczególnych grup społecznych przede wszystkim funkcję ochrony interesów, ale także mogą integrować grupę wokół siebie, inspirować jej członków do dzia-łania, a nawet programować zbiorowe działanie całej grupy.

Problem ideologii nieświadomej i uświadomionej stał się podsta-wą analiz, które, wykraczając poza ujęcie marksistowskie, można wprost odnieść do etyki prawniczej jako ideologii związanej z in-teresem grupowym prawników. Należy przede wszystkim zwrócić uwagę, że interesy różnych grup społecznych, w tym zawodowych, ujawniają się w ustrojach nietotalitarnych, a więc tam, gdzie istnie-je debata publiczna: „ponieważ w demokracjach idee reprezentują wyraźnie określone grupy, łatwiej uwidocznił się w dyskusji poli-tycznej społeczny i bytowy charakter myślenia”¹⁹. Tak więc, mimo

19 K. Mannheim, Ideologia i utopia, Warszawa 2008, s. 69.

iż z upadkiem totalitaryzmów wiąże się koniec wieku ideologii²⁰, to liberalna krytyka tych ustrojów jako opartych na sposobie myśle-nia właściwym ideologom charakteryzującym się m.in. roszczeniem

„do przedstawiania niewidocznej struktury świata, ukrytej poza ze-wnętrznym chaosem wydarzeń”, zacieraniem różnic „między fakta-mi, wartościami i emocjami” oraz prezentowaniem systemu dotyczą-cego „wszystkich sfer życia”²¹, nie unieważnia samego pojęcia jako narzędzia analizy struktur niezwiązanych z walką wielkich ideologii i odpowiadających im ustrojów.

Ujawnianie się związków między świadomością a interesem w demo-kratycznych debatach zwraca uwagę na historyczny czy wręcz sytu-acyjny charakter ideologii. Z jednej strony „występowanie moralności i etyki samo wiąże się z określonymi sytuacjami”²², z drugiej strony

„w określonych sytuacjach zbiorowa nieświadomość pewnych grup za-ciemnia zarówno im samym, jak i innym rzeczywistą sytuację społe-czeństwa i działa przez to stabilizująco”²³. Oznacza to więc, że każda ideologia, także ta nazywana „fałszywą świadomością”, może zarów-no powstać, jak i ujawnić się tylko w związku z konkretnymi sytuacja-mi historycznysytuacja-mi i tylko w relacji do struktury społecznej, konstelacji interesów oraz innych elementów świadomości może być oceniana.

Jeszcze ogólniej można powiedzieć, że „każdy historyczny punkt wi-dzenia jest partykularny”, w związku z czym również etykę prawniczą w każdej epoce i miejscu należy uznać za mniej lub bardziej świadomy przejaw partykularnych interesów grupy prawników²⁴.

Takie partykularne pojęcie ideologii – w przeciwieństwie do totalne-go, które, choć historycznie pochodzi od tego pierwszego i jednocześ-nie właściwe jest fi lozofi i świadomości, historyzacji oraz klasowemu ruchowi społecznemu²⁵, a które obejmuje wszelkie twierdzenia pod-miotu, wiążąc je strukturalnie z interesami grupowymi – można scha-rakteryzować poprzez wyliczenie trzech podstawowych jego cech.

20 Zob. D. Bell, The End of Ideology. On the Exhaustion of Political Ideas in the Fifties, Cambridge -London 1988, w szczególnosci Epilog.

21 P. Śpiewak, Ideologie i obywatele, Warszawa 1991, s. 179–183.

22 K. Mannheim, Ideologia..., s. 114.

23 Tamże, s. 70.

24 Tamże, s. 118–119, 133.

25 Tamże, s. 99–103.

Po pierwsze, ideologią w tym ujęciu jest tylko część twierdzeń danego podmiotu i tylko co do ich treści. Po drugie, ideologia występuje tylko w warstwie psychologicznej, a więc jest swego rodzaju psychologią in-teresów posługującą się pojęciem przyczynowości. Po trzecie, zakłada, że tylko jednostki mają świadomość, a więc ideologia grupowa może być rozumiana tylko jako suma ideologii w ramach konkretnego zbio-ru jednostek. „Partykularne pojęcie ideologii oznacza więc fenomen leżący między zwykłym kłamstwem a błędnie pod względem teore-tycznym ustrukturowaną perspektywą. Oznacza ono ulokowany na płaszczyźnie psychologicznej poziom iluzji, który jednak, inaczej niż w przypadku kłamstwa, nie jest zamierzony, lecz następuje na zasa-dzie określonego kauzalnego przymusu”²⁶.

Etyka prawnicza jako ideologia w ujęciu partykularnym opiera się więc na charakterystycznym związku pełnionych ról zawodowych, intere-sów motywujących do działania oraz sposobów przeżywania świata.

Związek ten, jeśli funkcjonuje w sposób nieuświadomiony, prowadzi do powstania „fałszywej świadomości”²⁷, co stawia przed ideologicz-ną koncepcją etyki prawniczej następującej treści dylemat. Z jednej strony, może ona stawiać sobie za cel ocenę etyki poszczególnych za-wodów w konkretnym miejscu i czasie w zakresie stopnia ich „fałszy-wości”. Jako kryterium należy przyjąć, że „świadomość jest fałszywa w sferze etycznej wtedy, gdy orientuje się według norm, wedle któ-rych nawet przy najlepszej woli nie mogłaby działać na danym stopniu bytu, a więc gdy nie można uważać, że jednostka zawodzi w wyniku indywidualnego wykroczenia, ale błędne działanie uzasadnia i wy-musza fałszywie zadana aksjomatyka moralna”²⁸. W tym przypadku otwarty jednak pozostaje problem, w jaki sposób zapewnić nieideolo-giczny charakter badań tego typu i to, że sami badacze nie będą pod wpływem „fałszywej świadomości”.

Z drugiej strony, ideologiczna koncepcja etyki prawniczej może mieć na celu całkowitą deideologizację świadomości zawodów prawni-czych. Rozwiązywałoby to powyższy problem uwikłania badań, lecz należy założyć, że w tym celu koncepcja etyki prawniczej musi zacząć

26 Tamże, s. 90–95.

27 Por. tamże, s. 78 i 89.

28 Tamże, s. 127.

ten proces od samej siebie. Sformułowano lub można sformułować kilka koncepcji etyki prawniczej, które, wychodząc z tego założenia i opierając się na szerszych koncepcjach relacji wiedzy i wartości, za cel wyznaczają sobie wolne od ideologicznej partykularności badanie oraz praktykę w tym zakresie. Pierwsza z nich nawiązuje do mode-lu pozytywistycznego i neopozytywistycznego i koncentruje się na wolnym od wartościowania badaniu deontologii zawodowej. Druga stanowi próbę zastosowania aksjologii i deontologii etyki ogólnej do problemów etyki prawniczej, a przez to nadanie jej w gruncie rzeczy uniwersalnego – choć jednocześnie aplikacyjnego – charakteru. Trze-cia odwołuje się do tych koncepcji socjologii wiedzy, które wprost wymierzone są w pojęcie ideologii, a które opierają się na fenome-nologicznym ujęciu wiedzy i wartości. Natomiast czwarta i ostatnia z omawianych koncepcji nawiązuje do krytycznie i refl eksyjnie na-stawionej socjologii wiedzy Karla Mannheima i tych jej elementów, które w późniejszym okresie zostały rozwinięte przez przedstawicieli Szkoły Frankfurckiej.