Tradycja amerykańska

Druga wielka nowożytna tradycja etyki prawniczej wiąże się z praw-nikami amerykańskimi, przy czym należy zaznaczyć, iż przeszła ona znaczną ewolucję, a dziś pozostaje najbardziej wpływową w skali glo-balnej. W przeciwieństwie do kontynentu europejskiego, w tradycji amerykańskiej liczba zawodów prawniczych jest ograniczona, a pod-stawową linię podziału wyznacza rozdzielenie bar i bench, czyli praw-ników (lawyers) z jednej i sędziów (judges) z drugiej³⁶. Wzdłuż tej linii przebiega także granica między etyką prawniczą (legal ethics) i etyką sędziowską (judicial ethics), choć należy zaznaczyć, że związki między obydwiema grupami zawodowymi oraz ich standardami postępowa-nia są o wiele bliższe niż na przykład w tradycji francuskiej. Zarów-no duży stopień integracji środowiska prawniczego, jak i jego znaczna otwartość powodują, że amerykańscy prawnicy są najliczniejszym za-wodem prawniczym na świecie.

Specyfi ka amerykańskiej etyki prawniczej wyznaczana jest w du-żej mierze przez charakter procedur sądowych, które z jednej stro-ny wymagają od prawników o wiele większej aktywności w ramach

35 F. Payen, O powołaniu adwokatury..., s. 15–16.

36 Por. R. Tokarczyk, Charakterystyka ogólna amerykańskich profesji prawniczych,

„Palestra” 1995, nr 5/6, s. 128–143.

kontradyktoryjnej wymiany argumentów, a z drugiej – stwarzają po-trzebę precyzyjnej delimitacji zachowań dozwolonych i zakazanych ze względu na znaczną rolę sądu w nadzorze nad poczynaniami praw-ników w postępowaniu. Jej początki można odnaleźć w pierwszej połowie XIX wieku w dziełach Davida Hoff mana z 1836 roku, który uchodzi za pioniera w zakresie etyki prawniczej³⁷, oraz Georga Shars-wooda z 1854 roku. Obaj do dziś powoływani są we wstępie do Model Rules of Professional Conduct, choć zarówno współczesne standardy, jak i ich uzasadnienia znacznie odbiegają od poglądów tych autorów.

Mimo pewnych różnic między nimi etyka prawnicza była w obu przy-padkach co do zasady oparta na katalogu cnót republikańskich, z któ-rych najważniejszą była powściągliwość, a kierowanie się nimi miało prowadzić do osiągnięcia ideału dobrego życia³⁸. Wyraźny był mora-lizm takiego ujęcia, ponieważ za granice dopuszczalnego działania na rzecz klienta uznawano standardy moralne, a więc wykluczone było zarówno przyjmowanie przez prawników spraw niesprawiedliwych, jak i wykorzystywanie niemoralnych metod, choćby zdawały się one legalne. Dopiero odrzucenie koncepcji opartych na ścisłym związku prawa i moralności, w których prawo służyło jako narzędzie kształto-wania dobrych i cnotliwych obywateli, i zastąpienie ich bardziej for-malistycznym podejściem doprowadziło do reinterpretacji problemu granic dopuszczalnej działalności amerykańskich prawników na rzecz ich klientów.

Już dla G. Sharswooda, mimo że jego ujęcie opiera się na tzw. -centred modelu wykonywania zawodu, doniosły stał się problem rozróżnienia prawnych i moralnych granic dopuszczalnych działań prawników i prawa każdego obywatela do rozpatrzenia jego sprawy wyłącznie na podstawie obowiązującego prawa³⁹. Jednak dopiero po wojnie secesyjnej oraz pod wpływem procesów industrializacji i urba-nizacji dokonał się zwrot w kierunku modelu opartego na zasadzie client -centred. Za podstawową zasadę amerykańskiej etyki prawni-czej uznano wówczas lojalność wobec klienta, a wysiłki teoretyczne

37 R.L. Rotunda, M.I. Krauss, Legal Ethics in a Nutshell, St. Paul 2003, s. 1.

38 Por. N.W. Spaudling, The Myth of Civic Republicanism: Interrogating the Ideology of Antebellum Legal Ethics, „Fordham Law Review” 2003, No 71, s. 1410–1419.

39 M.H. Hoefl ich, Legal Ethics in the Nineteenth Century: The „Other Tradition”,

„University of Kansas Law Review, Special Issue on Professional Responsibility” 1999, No 47, s. 803–806; N.W. Spaudling, The Myth of Civic Republicanism..., s. 1419–1423.

i regulacyjne skierowano na ustalenie jasnych, w miarę możliwości proceduralnych reguł wyznaczających granice tej lojalności. Mimo że amerykańskim prawnikom znane są modele relacji prawnik – klient oparte na swego rodzaju prawniczym paternalizmie, to dominu-jący zdaje się być model, w którym prawnik pojmowany jest jako tzw. hired gun, a więc najemnik, który lojalnie wypełnia wszelkie pole-cenia klienta, nie podejmując się ich oceny⁴⁰. Tak pojmowana lojalność jest nie tylko dozwolona, ale jest swego rodzaju obowiązkiem prawni-ka, dlatego też wraz z powstaniem tego modelu pojawił się problem gorliwej czy też nadgorliwej reprezentacji, która w sprawach karnych określona jest jako zeal advocacy. Zasadę lojalności wobec klienta sto-suje się bowiem do usprawiedliwiania wyjątkowo ostrej retoryki uży-wanej przez amerykańskich prawników, co jest zresztą źródłem nie-ustannej ich krytyki ze strony opinii publicznej.

Wspomniane wysiłki mające na celu wyznaczenie granic zasady lojal-ności znalazły swój najbardziej charakterystyczny wyraz w kodyfi ka-cji etycznej, która rozpoczęła się od uchwalenia Code of Ethics przez prawników stanu Alabama w 1887 roku. Już samo miejsce powstania kodeksu wskazuje na pewną niejednoznaczność tego wydarzenia, któ-ra polega na wielości celów, jakie za pomocą kodeksu chcieli osiągnąć jego autorzy. Nie chodziło bowiem wyłącznie o zahamowanie ekscesów spowodowanych nadgorliwością prawników, ale także o coś dokładnie przeciwnego, tj. o zabezpieczenie klientów przed przypadkami nielo-jalności czy nienależytego wykonywania zawodu. Doniosłe znaczenie ma tu kontekst społeczny związany z przegraną przez stany południo-we, w tym Alabamę, wojną secesyjną i koniecznością otwarcia profesji prawniczej na rzesze osób, które wcześniej nie miały dostępu do tego zawodu. Radykalne zmiany demografi czne wśród prawników do dziś towarzyszą amerykańskim kodyfi kacjom etycznym, które bywają kry-tykowane za swój konserwatywny, jeśli nie wykluczający charakter⁴¹. Kodyfi kacje etyczne szybko rozprzestrzeniły się na terytorium całych Stanów Zjednoczonych, pojawiając się zarówno w poszczególnych

40 Szersze omówienie modeli relacji prawnik – klient zob. T.L. Shaff er, R.F. Co-charn, Jr., Lawyers, Clients and Moral Responsibility, St. Paul 1994, s. 5–56. W literatu-rze polskiej zob. R. Sarkowicz, Amerykańska etyka prawnicza, Kraków 2004, s. 57–71.

41 Por. A. Marston, Guiding the Profession: the 1887 Code of Ethics of the Alabama State Bar Association, „Alabama Law Review” 1998, nr 49.

stanach, jak i na poziomie federalnym. Już w 1908 roku American Bar Association przyjęło Canons of Professional Ethics, który w 1969 roku został zastąpiony Model Code of Professional Responsibility, a jego miej-sce z kolei w 1983 roku zajęły Model Rules of Professional Conduct. Za-równo w samych tytułach, jak i w treści tych kodeksów można zauwa-żyć stopniowe odchodzenie od terminologii etycznej na rzecz okreś-leń technicznych i proceduralnych. Wiąże się to ze zmianą statusu norm w nich zawartych, które ewoluowały od pozbawionych sankcji standardów do reguł wspieranych przez instytucje odpowiedzialnoś-ci dyscyplinarnej (black -letter rules)⁴². W ostatnim czasie dokonano szerokiej rewizji norm zawartych w kodeksie z 1983 roku w ramach projektu Ethics 2000, który wyraża potrzebę dalszego doskonalenia i precyzowania reguł postępowania amerykańskich prawników. Nale-ży podkreś lić, iż wokół tych reguł oraz zawartych w nich obowiązkach skupia się dominująca część dyskusji teoretycznej oraz edukacji praw-niczej w zakresie etyki prawpraw-niczej⁴³.

Wspomniana precyzja oraz techniczny i proceduralny charakter re-guł amerykańskiej etyki prawniczej widoczne są w objętości kodek-sów. Szczególnie z europejskiej perspektywy uderzające jest, jak wie-le miejsca poświęca się kwestiom tajemnicy zawodowej czy konfl ik-tu interesów⁴⁴. Charakterystyczne jest uregulowanie tych i innych zagadnień z uwzględnieniem faktu, że prawnicy pracują w fi rmach prawniczych, w których powstają zarówno ilościowo, jak i jakościowo odmienne problemy moralne, niż w przypadku wykonywania zawodu w formie indywidualnej praktyki. W znacznej mierze praktyka praw-nicza traktowana jest w kategoriach biznesu, o czym świadczy mię-dzy innymi dopuszczenie reklamy usług prawniczych i komercyjnych form pozyskiwania klientów, możliwość szerokiego stosowania wy-nagrodzenia w zależności od wyniku sprawy, zwanego contingent fee,

42 Zob. P. Skuczyński, Metoda i przedmiot etyki prawniczej, w: Etyka zawodów praw-niczych. Etyka prawnicza, red. H. Izdebski, P. Skuczyński, Warszawa 2006, s. 59–61;

T. Stawecki, Od perfekcjonizmu..., s. 133–139. Szerzej także w rozdziale poświęconym jurydyzacji etyki prawniczej.

43 Krytycznie o tym zjawisku B.H. Barton, The ABA, The Rules, and Professionalism:

The Mechanics of Self -Defeat and a Call for a Return to The Ethical, Moral, and Practical Approach of The Canons, „North Carolina Law Review” 2005, No 83.

44 Zob. M. Jurzyk, Wybrane zagadnienia kolizji interesów w amerykańskiej praktyce prawniczej, „Radca Prawny” 2002, nr 3, s. 58–73.

czy regulacja zagadnień sprzedaży fi rmy prawniczej oraz podległo-ści prawnika innemu prawnikowi. Możliwe i w rzeczywistopodległo-ści często spotykane są procesy między prawnikami a ich byłymi klientami, dotyczące zarówno kwestii zapłaty za świadczone usługi, jak i ich należytego poziomu.

Warto podkreślić także demokratyczny charakter amerykańskiej kor-poracji prawniczej i ścisły związek amerykańskich prawników z życiem gospodarczym kraju oraz to, że mimo iż są oni często krytykowani za

„komercyjne nastawienie do wykonywanego zawodu, nieuzasadnioną drożyznę, instrumentalne traktowanie klientów i za próby uchylania się od jakiejkolwiek zewnętrznej kontroli i odpowiedzialności w zakre-sie jakości, rzetelności i kompetencji świadczonych usług”⁴⁵, to całko-wicie uzasadnione wydaje się twierdzenie, iż dzięki nieprzerwanej de-bacie dotyczącej reguł wykonywania zawodu oraz ciągłym reformom i rewizjom obowiązków zawodowych amerykańska tradycja etyki prawniczej także dziś rozwija się i pozostaje bardzo żywotna.