Uwagi wstępne

Mimo iż istnienie fenomenu etyki prawniczej w postaci jej tradycji, które podlegają współcześnie wszechstronnym przemianom, można udokumentować – co starałem się uczynić w pierwszej części ni-niejszej pracy – w nauce i fi lozofi i toczą się wokół niej co najmniej dwojakiego rodzaju zasadnicze spory. Po pierwsze, wskazać moż-na wiele stanowisk odnośnie do charakteru etyki prawniczej jako przedmiotu dociekań naukowych, metodologii mającej do niej zasto-sowanie oraz perspektyw badawczych w tym zakresie. Stanowiska te przybierają zazwyczaj formę mniej lub bardziej rozbudowanych koncepcji i teorii, które z jednej strony posługują się stosownym apa-ratem pojęciowym, a z drugiej zawierają pewne tezy ontologiczne i epistemologiczne. W zależności od tego, jak słabe lub mocne są to tezy, podejścia do etyki prawniczej rozpięte są między uznaniem jej problematyki za marginalny element istniejących teorii i nauk, aż po przyznanie jej w pełni samodzielnego statusu w ramach po-działu dyscyplin badawczych. Dlatego też spory te można określić jako dotyczące w dużym stopniu wartości poznawczej pojęcia etyki prawniczej.

Po drugie, stanowiska wobec etyki prawniczej różnią się pod wzglę-dem jej oceny z praktycznego punktu widzenia. Sporne jest bowiem, na ile jest ona przydatna w rozwiązywaniu rzeczywistych problemów prawników i związanych z nimi dylematów moralnych. Stąd też kon-cepcje etyki prawniczej zawierają zazwyczaj także tezy etyczne, dla

których punktem odniesienia jest sceptycyzm moralny wobec tego po-jęcia. W zależności od tego, jak mocny lub słaby jest ten sceptycyzm, omawiane stanowiska uznają je za szkodliwe – używane wyłącznie w celach populistycznych i pustoszące słownik moralny lub niepo-trzebne – a więc w gruncie rzeczy występujące w słowniku moralnym jako superfl uum. Z drugiej strony oczywiście znajdują się podejścia nie-sceptyczne przyznające pojęciu etyki prawniczej cechy przydatności lub nawet niezbędności w rozwiązywaniu problemów praktycznych.

Dlatego też spory te można określić jako dotyczące w dużym stopniu wartości praktycznej pojęcia etyki prawniczej.

Prezentacja koncepcji etyki prawniczej uwzględniająca tę dwoistość sporów powinna z założenia ujawnić braki każdej z nich, czy to po-legające na zbyt wąskim ujęciu i w konsekwencji prowadzące do nie-adekwatności, czy też zbyt jednostronne w formułowaniu własnych zadań i w konsekwencji ograniczone pod względem mocy wyjaśnia-jącej i heurystycznej. Także z założenia każda kolejna zaprezento-wana koncepcja jest odpowiedzią na braki koncepcji w tej prezen-tacji ją poprzedzającej. Konieczne jest jednak poczynienie dwóch zastrzeżeń. Po pierwsze, na podstawie osi głównych sporów doty-czących etyki prawniczej nie jest możliwe w pełni konsekwentne przeprowadzenie podziału logicznego, który umożliwiałby jedno-znaczne zakwalifi kowanie każdej koncepcji do określonego zbioru.

Niniejsza prezentacja ma więc jedynie charakter typologii koncep-cji etyki prawniczej, w ramach której różnice między nimi są raczej ilościowe, a moment jakościowy został ujęty w podziale na koncep-cje empiryczne i analityczne z jednej oraz normatywne i krytyczne z drugiej strony.

Po drugie, zgodnie ze swym typologicznym charakterem, poniższa prezentacja opiera się na swego rodzaju idealizacji. Nie zawsze bo-wiem koncepcje etyki prawniczej mieszczące się w określonym stano-wisku mają charakter na tyle rozbudowany, aby można było oprzeć się wyłącznie na rozważaniach jednego autora lub kręgu kilku autorów.

Często prace z tego zakresu mają charakter przyczynkarski, a pod-stawowe tezy i założenia poszczególnych koncepcji trzeba rekonstru-ować z wypowiedzi dotyczących konkretnych zagadnień. Przyczyną tego jest fakt, że – poza Stanami Zjednoczonymi oraz kilkoma innymi państwami kultury common law – zainteresowanie etyką prawniczą

w kręgach akademickich jest niewielkie, choć wzrastające¹. W samych Stanach Zjednoczonych z kolei budowane są przede wszystkim kon-cepcje sięgające bezpośrednio do tamtejszej tradycji etyki prawniczej i jako takie znajdują znaczne, ale jednak tylko lokalne zastosowanie.

Dlatego też poniższa prezentacja opiera się w miarę możliwości na pra-cach polskich autorów i ich praktyce badawczej, w następnej kolejno-ści dopiero sięga do opracowań powstałych na gruncie poszczególnych tradycji etyki prawniczej.

Ostatnia uwaga, jaką należy poczynić, dotyczy punktu wyjścia dal-szych rozważań. Została w nich bowiem pominięta koncepcja, która znajdowałaby się na ekstremum skali, a która odmawiałaby pojęciu etyki prawniczej zarówno jakiejkolwiek wartości poznawczej, jak i ja-kiejkolwiek wartości praktycznej. Takie oparte na podwójnym scepty-cyzmie stanowisko zostało pominięte, z jednej strony – ze względów czysto pragmatycznych – niewiele wnosiłoby ono bowiem do niniej-szych rozważań, ponieważ nigdzie nie jest w literaturze reprezento-wane, co i tak wcale nie zmniejsza poziomu sceptycyzmu wobec ety-ki prawniczej, z drugiej natomiast – ze względów logicznych – jako oparte na paradoksie, polegającym na głoszeniu tezy o praktycznej bezwartościowości etyki prawniczej i jednoczesnym odmawianiu ja-kiejkolwiek doniosłości teoretycznej temu pojęciu, a więc pośrednio także pierwszej tezie. Wydaje się więc, że sceptycyzm moralny wobec etyki prawniczej musi być zawsze konsekwencją jakiejś – choćby mini-malistycznej, a więc odnoszącej się jedynie do użycia samego terminu – koncepcji etyki prawniczej.

Uporządkowanie koncepcji etyki prawniczej za pomocą dwóch kry-teriów, tj. wartości poznawczej oraz wartości praktycznej, jaką na gruncie tych koncepcji etyka prawnicza posiada, przy założeniu, że każda kolejna koncepcja jest teoretyczną reakcją na niedoskonało-ści poprzedniej, pozwala wyróżnić siedem typów w tym zakresie.

W ramach koncepcji empirycznych i analitycznych są to: koncepcja etyki prawniczej jako etosu prawnika, jako mitu, jako ideologii oraz jako deontologii zawodowej. Natomiast na koncepcje normatywne

1 Zob. przykład rodzącego się w ostatnich latach zainteresowania etyką prawniczą w Kanadzie opisany szczegółowo, w: A.M. Dodek, Canadian Legal Ethics: A Subject in Search of Scholarship, „University of Toronto Law Journal” 2000, No 1.

i krytyczne składają się ujęcia etyki prawniczej jako etyki stosowa-nej, etyka sytuacyjna prawnika oraz rozwijana następnie w niniej-szej pracy krytyczna etyka zawodowa.