1.3.1. Etyka a zarządzanie
Współcześnie w teorii zarządzania ścierają się dwa poglądy – pierwszy promuje zasadę: etyczny biznes bez zysku albo zysk bez etyki biznesu, z kolei przeciwstawny pogląd zakłada zrównoważony rozwój firmy oparty o wartości etyczne w ramach koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu68).
W oparciu o badania zatytułowane Etyczne standardy przywództwa
organizacyjnego polskich menedżerów i przedsiębiorców podjęto próbę określenia
typów postrzegania związków między etyką a zarządzaniem. Należą do nich następujące typy relacji, wynikające z przyjętego modelu zarządzania69):
– korporacyjny proceduralizm – przestrzeganie i upowszechnianie wartości przyjętych przez firmę, postępowanie zgodnie z kodeksem etycznym korporacji;
– etyczny profesjonalizm – kierowanie się w wykonywaniu zawodu menedżera osobistym systemem etycznych wartości, przełożonym na język zasad profesjonalnego postępowania i uzgodnionym z wartościami firmy;
– etyczny sytuacjonizm – poszukiwanie możliwości realizacji moralnych intencji w zmiennym kontekście procesu zarządzania, w oparciu o sytuacyjne rekonstruowanie przesłanek moralnego działania;
– technokratyczny legalizm – zarządzanie zgodne z obowiązującym prawem, w oparciu o sprawdzone reguły skutecznego zarządzania;
– etyka kontraktu (gentelman agreement) – zarządzanie oparte na zasadach uczciwych transakcji pomiędzy uczestnikami procesu gospodarowania. Wydaje się, że współcześnie należałoby uzupełnić powyższą listę modelowych zachowań menedżerów o koncepcję fasadowej etyki – etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu ferowanej na pokaz, w celach marketingowych, odległej jednak od codziennej praktyki zarządzania przedsiębiorstwem.
J. Szczupaczyński przedstawił trzy perspektywy decyzyjne menedżera, które zdefiniował następująco jako racjonalność menedżerską, moralne działanie oraz indywidualne korzyści. W perspektywie menedżerskiej racjonalności moralny komponent sytuacji wyboru decyzyjnego zostaje rozpoznany w następstwie pojawienia się problemu zarządczego, który dotyczy pewnych konsekwencji dla
68) P. Kotler, N. Lee, Corporate Social Responsibility, John Wiley & Sons Inc., New York 2005.
69) J. Szczupaczyński, Zarządzanie a etyka w opinii menedżerów średniego i wyższego szczebla, „Współczesne Zarządzanie” 2010, nr 4.
ludzi. Na wagę poszczególnych perspektyw decyzyjnych menedżera mogą wpływać zarówno wyznawany przez niego system wartości, jak i intencje oraz uwarunkowania decyzyjne.
Wartości i normy moralne, którymi powinni kierować się pracownicy i menedżerowie danego przedsiębiorstwa są przyjmowane w wielu firmach w postaci uchwalanych kodeksów deontologicznych przez rady nadzorcze lub walne zgromadzenia. Stanowią one ważny punkt odniesienia przy podejmowaniu decyzji zarządczych.
1.3.2. Etyka gospodarowania A. Smitha
Wiedza o tym, że już A. Smith analizował w swoich pracach uwarunkowania etyczne prowadzenia biznesu i jego służebną rolę dla społeczeństwa jest słabo spopularyzowana70). Nowy ład gospodarczy w rozumieniu tego autora zakładał istnienie głównych wartości, które powinny być chronione w każdym państwie. Zaliczał on do nich: wolność (szczególnie wolność umów), racjonalność (odnoszoną do zachowań na rynku), oszczędność (w pozytywnym znaczeniu, tj. bez chciwości, w tym oszczędność wydatków państwa i relatywność do poziomu zamożności społeczeństwa), uczciwość (obowiązująca każdego przedsiębiorcę) oraz odpowiedzialność (za rodzinę i jej byt, odpowiedzialność przedsiębiorcy za firmę i inne)71).
Niewątpliwie odpowiedzialność współczesnego menedżera należy łączyć ze służebną rolą biznesu z jednej strony, a wolnością i uczciwością w interesach (uczciwość umów i cen) jako nakazami moralnymi najwyższej rangi z drugiej strony. Współcześnie do uczciwych praktyk stosowanych na rynku należy także zaliczyć przejrzystą informację, konkurowanie zgodne z prawem oraz spłacanie zobowiązań.
Debaty nad moralnym wymiarem kryzysu finansowego subprime w latach 2007–2011 świadczą o tym, że wartości etyczne opisywane przez A. Smitha, a także późniejszych autorów, nie straciły na znaczeniu w dobie globalizacji biznesu. Do nowych elementów aksjologii biznesu należałoby dodać jawność działania (udostępnianie informacji), społeczną odpowiedzialność biznesu (np. w ochronie środowiska, służebność wobec społeczeństwa) oraz ochronę słabszej strony umowy (ochrona konsumentów)72).
70) A. Smith, Teoria uczuć moralnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1989.
71) B. Mazur, Krytyczne tendencje w zarządzaniu a moralność, „Prakseologia” 2010, nr 150.
A.B. Carroll, autorytet w dziedzinie etyki biznesu, wyróżnił dwa typy niemoralnych menedżerów: intencjonalny i nieintencjonalny. Pierwszy typ oznacza świadome nieuwzględnianie przez menedżera etycznych uwarunkowań i norm w procesie podejmowania decyzji w biznesie, ponieważ wierzy on, że biznes funkcjonuje poza sferą moralności. Stąd ukuta w praktyce zarządzania zasada, że mówiąca o tym, że działa albo etyka albo maksymalizacja zysku. Niemoralny nieintencjonalnie menedżer również nie analizuje biznesu pod względem kryteriów etycznych, lecz w tym przypadku wynika to z nieprzywiązywania wagi do etyki i lekceważenia społecznych konsekwencji podejmowanych decyzji. Tego typu menedżerowie nie zdają sobie sprawy, że wszystkie ich działania mają de facto etyczny wymiar73). Przeprowadzona przez Carrolla klasyfikacja postaw moralnych menedżerów opiera się na intencjach, uznając pełnione role za oczywistą podstawę podejmowania decyzji. Teoria Carrolla może być przydatna podczas analizowania decyzji w warunkach kryzysowych. Jej autor wyróżnił cztery stopnie odpowiedzialności firmy – ekonomiczny, prawny, etyczny i filantropijny. Dwu pierwszych społeczeństwo wymaga, etyki oczekuje, a filantropię uważa za pożądaną74).
Międzynarodowa organizacja Caux Round Table zrzeszająca menedżerów i liderów biznesu opracowała oraz promuje zestaw cech idealnego menedżera, kierującego się zasadami etyki. „Menedżer z zasadami” powinien charakteryzować się, według tego opracowania, czterema cechami:
– odwagą moralną,
– osobistą odpowiedzialnością za podejmowane decyzje, – umiejętnościami analitycznymi,
– umiejętnościami interpersonalnymi, umożliwiającymi motywowanie współpracowników do działania75).
1.3.3. Etyka zobowiązań a odpowiedzialność
Etyka zobowiązań stanowi niedostatecznie przebadany obszar, który pozostaje częścią ogólnej etyki biznesu. Podczas gdy norma nakazująca wywiązywanie się z podjętych zobowiązań finansowych, czyli spłacanie zaciągniętych długów, jest jedną z bardzo starych i najbardziej uniwersalnych norm moralnych76). W zależności
73) B. Mazur, op.cit.
74) Zob. A.B. Carroll, Business and Stakeholder Management, wydanie II, College South-Western Publishing Co., Cincinati, Ohio 1993.
75) Etyka przywództwa. Ujęcie interdyscyplinarne, red. I. Kuraszko, Warszawa 2004, s. 112 i nast.
od dwóch podstawowych typów zobowiązań tj. 1) zaciągniętych samodzielnie i 2) wynikających z obowiązków wobec państwa – moralność spłacania zobowiązań może się nieco różnić w ramach jednego społeczeństwa czy nawet środowiska.
W praktyce wielu przedsiębiorców, wpadając w spiralę zadłużenia lub w zatory płatnicze, nie podejmuje wystarczającego wysiłku, by uzyskać dodatkowe finansowanie i spłacić zobowiązania – a stanowi to przecież obowiązek moralny77). Niekiedy kompetencje menedżerów są tak niskie, iż nie zdają sobie oni sprawy z odpowiedzialności cywilnej i administracyjnej, w tym z konsekwencji finansowych ponoszonych za niepłacenie zobowiązań w terminie.
Na poziom zachowań etycznych w regulowaniu zobowiązań, tj. przede wszystkim na terminowość, wpływają w przypadku przedsiębiorstw takie czynniki jak kultura narodowa kraju, ogólna etyka biznesu top-menedżerów, stan regulacji prawnych – w tym dotyczących kar finansowych oraz kultura zarządzania. W odniesieniu do podatków zarówno ich stanowienie, jak i egzekwowanie oraz stosowanie ulg i zwolnień ma istotne aspekty etyczne, do których należą także wartości związane ze sprawiedliwością społeczną. Jednocześnie moralność podatkowa rozumiana jako obowiązek terminowej zapłaty jest zróżnicowana w poszczególnych systemach społeczno-gospodarczych.
Problem terminowej regulacji zobowiązań nie dotyczy tylko polskich przedsiębiorstw, występuje też bowiem w wielu krajach Unii Europejskiej. Stąd uchwalona została dyrektywa UE w sprawie terminów płatności i kar za zwłokę, zaimplementowana we wszystkich krajach unijnych.
Pojawia się też problem odpowiedzialności za zobowiązania na płaszczyźnie instytucjonalnej, odnoszący się do tego, czy odpowiedzialność w tym przypadku ponoszą menedżerowie czy przedsiębiorstwo. Zdaniem J. Sójki, zwolennicy traktowania przedsiębiorstwa jako zbiorowego podmiotu w sensie moralnym nie przedstawili ostatecznych i rozstrzygających argumentów w tej sprawie78). Istnieje jednak odpowiedzialność prawna przedsiębiorstwa i jej konsekwencje w postaci kar zasądzanych w procesach cywilnych i postępowaniach karno-administracyjnych.
konsumenckiej, w: Etyka i ekonomia, red. B. Klimczak, A. Lewicka-Strzałecka, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa 2007.
77) M. Bekas, Etyka regulowania należności przez przedsiębiorców i konsumentów, „Prakseologia” 2010, nr 150.
1.3.4. Odpowiedzialność wobec środowiska działania
Kryteria etyczne nie są ustalone raz na zawsze, zmieniają się w grupach, kulturach, społeczeństwach, zwłaszcza w okresach przejściowych, podczas transformacji zdarzały się kryzysy moralności. Nowe zjawiska związane ze zmianą podejścia do etyki, określane też mianem kryzysu moralności społecznej stanowią impuls dla badań naukowych, a także dla praktyki gospodarczej do przeprowadzania analiz i ocen służących wskazaniu przyczyn tych zjawisk79).
Odpowiedzialność wobec środowiska działania należy rozumieć szerzej niż jako odpowiedzialność za środowisko naturalne, które podlega przecież w wielu aspektach ochronie prawnej i systemowi kar administracyjnych za jego niszczenie.
W ostatniej dekadzie w gospodarce zaczęły funkcjonować coraz częściej (uwydatnił to zwłaszcza ostatni międzynarodowy kryzys finansowy) postawy moralnie naganne (dysfunkcjonalne), takie jak m.in.:
– stosowanie kodeksów etycznych powszechnie przy jednoczesnym funkcjonowaniu menedżerów wielkich globalnych firm według innych zasad; – fasadowość wielu programów społecznej odpowiedzialności biznesu, – rozszerzenie się sfery „etycznie neutralnej w praktyce”, to znaczy w ramach
milczącej akceptacji dla wątpliwych etycznie zachowań;
– kwestionowanie wcześniejszych, uznanych kategorii etycznych;
– promowanie postaw uznających zasadę, wedle której najważniejszy jest interes własny (egoizm i bogactwo);
– poczucie nieograniczonej wolności ekonomicznej, w tym zasada nieograniczonego prawa menedżerów do popełniania błędów w zarządzaniu; – dramatyczny wzrost dywersyfikacji wynagrodzeń z tytułu pracy sięgający
dyspersji między średnią i najwyższą pensją w firmie nawet w stosunku 1:7000 i inne80).
Kryzys finansowy subprime doprowadził do wznowienia dyskusji na temat sprawiedliwości społecznej w gospodarce, etyki stosowanej w zarządzaniu i moralności pracy81).
Zdaniem autorów, można wykazać istnienie i powiększanie się luki między działalnością gospodarczą przedsiębiorstw a oczekiwaniami, potrzebami i skutkami działalności gospodarczej dla społecznego otoczenia biznesu.
79) I.H. Chrzanowski, Business ethics and social responsibility in the transition economies, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie” 2014, nr 3.
80) P. Masiukiewicz, Moral hazard a systemy motywacji w bankowości, „Prakseologia” 2011, nr 151.
81) Międzynarodowe bankructwa i afery bankowe, red. nauk. P. Masiukiewicz, Oficyna Wydawnicza