Teoretyczne aspekty racjonalności ekonomicznej

Racjonalność ekonomiczna jako część systemu wartości ekonomicznych jest podstawowym kryterium decyzji podejmowanych przez menedżerów.

W ujęciu encyklopedycznym racjonalność to cecha świadomego działania, polegająca na dostosowaniu środków zarówno do zamierzonego celu, jak

109) J. Sokołowska, Zasada podwójnego skutku w działalności gospodarczej, w: Biznes, etyka, odpowiedzialność, red. W. Gasparski, Wydawnictwa Profesjonalne PWN, Warszawa 2013.

i do warunków jego realizacji za pomocą czynności poznawczych i rozumowania. Jak już wspomniano, można wyróżnić dwa rodzaje racjonalności, tj. racjonalność rzeczową (adekwatną do rzeczywistości) oraz racjonalność metodologiczną (adekwatną do wiedzy o rzeczywistości uznawanej za prawdę obiektywną)110).

Problem racjonalności ekonomicznej obok teoretycznego ma bardzo ważny wymiar praktyczny – wiąże się bowiem z procesami podejmowania decyzji w gospodarce. Kategorię racjonalności można analizować na płaszczyźnie różnych nauk – filozofii, socjologii, psychologii, prakseologii, etyki czy ekonomii. Z pojęciem racjonalności ekonomicznej wiążą się inne kategorie, tj. pojęcie racjonalnego gospodarowania (zasady O. Langego), racjonalnego działania, racjonalności decyzji gospodarczych, racjonalności decyzji inwestycyjnych111).

Koncepcja racjonalnego działania pojawiła się m.in. w pracach L. von Misesa, a racjonalność ekonomiczna w pracach H. Simona i S. Siegela. Szczególnie ważny dorobek w obszarze analizy racjonalności ekonomicznej występuje w pracach V.L. Smitha (Nobel z dziedziny ekonomii w 2002 roku).

Problemy badawcze i pytania, na które aktualnie poszukuje się odpowiedzi, to m.in. to: – jaki jest wpływ koncepcji racjonalności ekonomicznej na procesy

podejmowania decyzji,

– jak ułomność zasady racjonalności ekonomicznej w ujęciu obiektywnym i subiektywnym zakłóca funkcjonowanie rynków,

– jakie kryteria przyjąć w praktyce dla stosowania zasady racjonalności ekonomicznej, jakie są relacje kryteriów finansowych i etycznych, jak rangować te kryteria, – problem ego-racjonalności (racjonalność interesu własnego) jako czynnik

decyzji menedżerów i innych uczestników rynku,

– czym jest obowiązek stosowania kryteriów racjonalności ekonomicznej, – czy racjonalność społeczna i ekonomiczna stanowią dychotomię czy iunctim? L. von Mises ukazał w swoich pracach wizję homo oeconomicus, jego sposób funkcjonowania w otoczeniu gospodarczo-instytucjonalnym oraz dokonywanie racjonalnych wyborów pomimo niedoskonałości posiadanego przezeń aparatu poznawczego112). Współcześnie dorobek finansów behawioralnych (D. Khaneman i A. Tversky)113) pozwala zidentyfikować człowieka quasi-ekonomicznego, różniącego się od homo oeconomicus motywacjami do działania, asymetrią informacji,

110) Encyklopedia organizacji i zarządzania, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1981, s. 430.

111) P. Masiukiewicz Racjonalność ekonomiczna a brzytwa Ockhama, „Prakseologia i Zarządzanie” 2015, nr 2, www.tnp.edu.pl (10.10.2015).

112) L. von Mises, Ludzkie działanie: traktat o ekonomii, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2007.

113) D. Khaneman, A. Tversky, Rational Choice and the Framing of Decisions, “Journal of Business” 1986, vol. 59, no. 4.

sposobami osiągania zamierzonych celów i innymi cechami różnicującymi. Zestawienie powyższych skrajnych modeli działań ludzkich pozwala uwidocznić niekonsekwencje Misesa w analizowaniu racjonalnych i nieracjonalnych zachowań uczestników rynku.

W literaturze przedmiotu można natrafić na trzy ujęcia racjonalności114). Poziom pierwszy, najprostszy, budzi najmniej wątpliwości i nie krępuje badacza skomplikowanymi założeniami – zachowanie ludzi racjonalnych zawsze ukierunkowane jest przez jakiś cel, nawet jeśli dane zachowanie zostało zdeterminowane przez wpływy zewnętrzne, genetyczne lub historyczne.

Postawa jednostki może być opisana jako irracjonalna, gdy stoi w opozycji do postawy kalkulacyjnej (kosztowo-dochodowej), zachęcającej do zwiększania bogactwa dzięki podejmowaniu przemyślanych decyzji. Na przeciwnym biegunie znajdują się jednostki, które podejmują celowe i zamierzone decyzje. Będą one zazwyczaj uważane za racjonalne, jeżeli zostały gruntownie przemyślane, podjęte świadomie, z rozważeniem ceny relatywnej, kosztów oraz korzyści (użyteczność) w świetle możliwości podjęcia działań alternatywnych115).

Drugi poziom formułowania racjonalności odnosi się do predyspozycji człowieka i argumentowania jego kryteriów oraz ocen. Znajduje się tu odwołanie do podążania za domyślnie lub wyraźnie ustalonymi regułami logiki.

Trzeci poziom definiowania racjonalności obejmuje pierwsze dwa znaczenia i sytuuje ekonomistów głównego nurtu (ich metody myślenia i uprawiania nauki) w sposób wyodrębniony wobec innych dyscyplin. Racjonalność nie jest tutaj zwyczajnym procesem argumentowania, a zestawem precyzyjnie sformułowanych założeń (kryteriów racjonalności), dotyczących ludzkich motywacji i norm, procesu podejmowania decyzji i wdrażania działań, które determinują dalsze postępowanie oparte na logicznym argumentowaniu oraz efektach dedukcji. Stosuje się w jego ramach pojęcie racjonalności po to, aby powiązać motywowane celem zachowanie jednostki z maksymalizacją jej dochodu (lub majątku)116).

Użyteczność versus racjonalność ekonomiczna może przekładać się na dychotomię w praktyce decyzyjnej. Jest ona tradycyjnym pojęciem w ekonomii i wskazuje, dlaczego ktoś wybrał daną kombinację dóbr o określonym poziomie satysfakcji, podczas gdy funkcja użyteczności bada zależność między kombinacjami

114) M. Bochenek, Problem racjonalności w polskiej myśli ekonomicznej, Key Text, Warszawa 2009 oraz P. Nogal, Racjonalność ekonomiczna w kontekście teorii użyteczności,

www.ue.katowice.pl/15_P.Nogal_Racjonalność_ekonomiczna (18.02.2015).

115) T. Kwarciński, Racjonalność ekonomiczna i zasady moralne, w: Człowiek i jego decyzje, red. K.A. Kłosiński, A. Biela, Wydawnictwo KUL, Lublin 2009.

116) Zob. szerzej: P. Krugman, R. Wells, Makroekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 466 i nast.

dóbr w koszyku konsumpcyjnym a użytecznością osiąganą z tego koszyka. N. Mankiw i M. Taylor dość krytycznie podeszli do tej kwestii, twierdząc, że „(…) członkowie tego gatunku zawsze zachowują się racjonalnie: jako menedżerowie zawsze maksymalizują zysk, jako konsumenci dążą do maksymalizacji użyteczności (…). Uwzględniając swoje ograniczenia, racjonalnie porównują koszty z korzyściami i zawsze wybierają najlepszy sposób postępowania”117). Pozostaje jednak dylemat – czyje i jakie mają to być korzyści? Dorobek teorii finansów behawioralnych przeczy twierdzeniu Mankiwa i Taylora. Powyższych problemów nie rozstrzygnęła także ogłoszona przez O. Langego zasada racjonalnego gospodarowania.

B. Klimczak wymienia trzy warunki racjonalnego dokonywania wyboru: 1) posiadanie prawdziwej wiedzy i informacji dotyczących danego celu (przy czym

informacja powinna być pełna),

2) umiejętność korzystania z aparatu logicznego myślenia, 3) umiejętność osiągania wyznaczonego celu118).

Szeroką analizę racjonalności ekonomicznej można znaleźć w pracach V. Smitha119). W swoich analizach oparł się on na rozróżnieniu typów racjonalności, dokonanych przez H. Simona. Chodzi o różnicę miedzy racjonalnością subiektywną, tj. zachowaniem, które jest racjonalne przy cechach związanych z postrzeganiem i oceną dokonaną przez jednostkę ludzką, którą badamy w tym zakresie, oraz racjonalnością obiektywną, tj. zachowaniem, które jest racjonalne w oczach badacza (eksperymentatora) w wyjaśnianiu obserwowanego zachowania. „Jeżeli przyjmie się twierdzenie, że zachowanie jednostki może być subiektywnie racjonalne, ale jest nieprawdopodobne, żeby było też obiektywnie racjonalne w złożonym otoczeniu, to wtedy postulat racjonalności traci dużo ze swej mocy przewidywania zachowania”120). Kategoria przewidywalności decyzji, analizowana przez V. Smitha, pozwala na właściwe planowanie i ocenę działalności polegającej na zarządzaniu jakimś projektem czy też podmiotem, a w ujęciu makro pozwalałaby – gdyby to była racjonalność obiektywna – na przewidywalność zachowania całych rynków (co przecież nigdy nie było możliwe). Smith zauważył też, że wyróżnione przez F.A. Hayeka dwa rodzaje racjonalności – konstruktywistyczna i ekologiczna – nie muszą być względem siebie opozycyjne121).

117) N.G. Mankiw, M.P. Taylor, Mikroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009, s. 622.

118) B. Klimczak, Mikroekonomia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2011, s. 63.

119) V.L. Smith, Constructivist and Ecological Rationality in Economics, “American Economic Review” 2003, no. 93 oraz V.L. Smith, Rationality in Economics. Constructivist and Ecological Forms, Cambridge 2009.

120) V.L .Smith, Racjonalność w ekonomii, Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 213.

Tradycyjnie w ekonomii neoklasycznej racjonalność ekonomiczna i racjonalność społeczna były traktowane odrębnie – jako dotyczące różnych działalności człowieka. Racjonalność społeczna może być rozumiana jako postępowanie jednostek oparte o kryteria ochrony dobra społecznego, filantropii, pomocy wzajemnej, ochrony środowiska i inne założenia. Kwestie te regulują zasady etyki, w tym kodeksy deontologiczne. Konsekwencją łamania zasad może być na przykład wykluczenie społeczne z jakiejś grupy, organizacji czy innego podmiotu.

Problem racjonalności wiąże się z pytaniem o to, czy zyski mogą być etyczne? T. Kotarbiński stwierdził na jednym ze swoich seminariów: „Zajmuję się etyką i prakseologią, prakseologia uczy jak działać skutecznie, a etyka jak ustrzec się prakseologii. Czasami racjonalność może być nieszczęściem. W ramach różnych utopii chciano stworzyć racjonalny świat. Najgorzej było, gdy utopię zaczynano wcielać w rzeczywistość”122).

M. Bochenek przeanalizował ewolucję poglądów na temat racjonalności w polskiej teorii ekonomii od drugiej połowy XVIII wieku do wieku XX. Ponieważ tradycyjne ujęcie racjonalności, wg autora, nie odpowiada wyzwaniom współczesnej gospodarki, zaproponował nową koncepcję, w której uwzględnił kwestie zaspokojenia potrzeb podstawowych, pełnego zatrudnienia, równowagi ekologicznej, liberalizacji handlu światowego, redukcji wydatków zbrojeniowych, zmiany struktury konsumpcji oraz zmiany hierarchii wartości z „mieć” na „być” – co wydaje się być zbyt szerokim podejściem123).