przez zajmującego wyróżnioną pozycję (shi) władcę
5.4. Porządkowanie za pomocą upublicznionych i ujednoliconych standardów
5.4.1. Etymologia i znaczenie fa
Shi stwarza niezbędne strukturalne warunki rządzenia opartego na
sto-sowaniu intersubiektywnych standardów-praw. W pismach legistów kon-cepcja standardów-praw związana jest ze znakiem fa (灋; upr. 法). Toczą się poważane spory dotyczące etymologii oraz dynamiki rozumienia fa w historii fi lozofi i chińskiej, szczególnie w pismach legistycznych8.Więk-8 Problem jego znaczenia oraz przekładu na języki zachodnie doczekał się bogatej litera-tury i nie został wcale rozwiązany (Liang Chi-Chao 1930: 161–167; Needham 1951b: 198–201;
Vandermeersch 1965: 186–200, 1985: 21–23; Creel 1974: 144–150; Kung-chuan Hsiao 1979:
397–408; Hyung I. Kim 1981: 2–7; Bodde 1981: 175–177, 193–194; Graham 1989: 273–275;
Chung-ying Cheng 1991: 314–315; Peerenbroom 1993: 61–82; Hansen 1994: 472–481; Ames 1994: 108–141, 2003: 247–248; Yongping Liu 1998: 173–200; Cao 2006: 36–40; Richey 2006: 331 i nast.; Powers 2006: 55–57, 140–143; Xianyi Zeng, Xiaohong Ma 2006: 36–42, 50–51; Schwartz 2009: 329–331; Brown, Sanft 2011: 1–28; Schneider 2011: 50–56; Goldin 2011: 91–94).
szość autorów tłumaczy znak fa jako „prawo”, „prawo stanowione” lub – zawężając – jako „prawo karne”. Znaczna ich część podnosi jednocześnie, że oznaczał on także „standard”, „model”, „miarę”, „metodę”, „instytucje”
oraz czasownikowo „imitować”, „naśladować” (np. Duyvendak 1928: 88;
Bodde, Morris 1967: 11; Creel 1970: 93; Schwartz 2009: 330–331; Goldin 2011: 91). W okresie Zachodniego Zhou znak fa stosowany był niezmier-nie rzadko. Dopiero w epoce Wiosen i Jesieni zaczął być powszechniezmier-nie wykorzystywany. Herrlee Creel uważa, że znaczenie fa wzbogacało się stopniowo o nowe elementy, a ewolucję tę można przedstawić następu-jąco: model → metoda → technika → reguły → regulacje → prawo (1974:
147–148). Mamy zatem do czynienia z bogactwem warstw znaczeniowych związanych ze znakiem fa, które nakładają się na siebie, a przy tym nie ograniczają się do sfery jurydycznej9.
Z pewnym uproszczeniem można stwierdzić, że w czasach Walczących Królestw ze znakiem fa związane były dwa (nie do końca rozłączne) pola semantyczne: szersze – związane z „modelem”, oraz węższe – bliskie „pra-wu”. Powstaje pytanie, które z nich jest adekwatne do analizy i tłumacze-nia poszczególnych użyć fa w traktatach legistów? Część badaczy uznała, że do czasów legistów znak fa oznaczał „model” lub „standard” i dopiero oni zmienili jego znaczenie na „prawo” lub „prawo karne”, które wcześniej deno-tował znak xing 刑 (tak np. Graham 1989: 275; Ames 1994: 109). W obrębie sinologii jest to interpretacja ortodoksyjna. Zgodnie z nią, zmiana znaczenia
fa została przypisana konkretnej szkole lub nawet konkretnemu
myślicie-lowi. Według Rogera Amesa, w pismach Shang Yang, a na pewno Han Fei,9 Wystarczy krótka prezentacja różnych przykładów używania znaku fa w utworach z okre-su Wschodniego Zhou, aby potwierdzić wielość znaczeń z nim związanych. I tak w DK bez wąt-pienia fa jest bliskie „modelowi” (DK 9:24; DK 20:1). W KDC znak ten został użyty w znaczeniu
„modelowania”, „wzorcownia” – „człowiek wzoruje się na ziemi, ziemia na niebie, niebo na dao, a dao na naturze” (人法地, 地法天, 天法道, 道法自然) (KDC 25; w tym miejscu wielu błędnie przekłada fa jako „prawo” – np. Richey 2006: 332). W innym rozdziale fa denotuje „prawo”
(KDC 57). W KX, poza kilkoma wyjątkami, fa najczęściej oznacza „metodę”, „wzór” („fa łuczni-ka Yi nie są zapomniane” [羿之法非亡也], KX: 12:1). W traktacie Konieczność fa (Fayi 法儀), stanowiącym cześć KMZ, czytamy: „rzemieślnik wykonuje kwadratowe obiekty, używając kwa-dratu [mierniczego], okrągłe [obiekty] za pomocą cyrkla; proste linie rysuje za pomocą linii stolarskiej, a pion znajduje poprzez wahadło”; „wszyscy rzemieślnicy w swojej pracy do mie-rzenia używają standardów fa” ( 故百工從事, 皆有法所度). Mozi bardzo szeroko rozumiał fa, które obejmowało według niego także imitację rodziców i nauczycieli, czyli traktowanie ich jako swoistych modeli-standardów. Z kolei nazwę traktatu Zhan fa 戰法 (KSY 15) – stanowiącego część Księgi Shang Yang – należy tłumaczyć jako Metody [prowadzenia] bitew. W rozdziale 6 KGZ zatytułowanym Ban fa ( 七法), czyli Siedem fa, zostało wymienionych tyleż jego odmian, z których zaledwie jedna jest bliska znaczeniowo „prawu”, rozumianemu jako mierzalne stan-dardy zachowania.
znak fa nie oznacza już „standardu” lub „modelu” (a przynajmniej nie za-wsze), ale „prawo stanowione” lub „prawo karne” (1994: 125).
Według Shuowen znak fa 灋 ma denotacje prawno-karne i jest wręcz defi niowany przez karę (kryminalną): „fa [to] kara (xing)” (灋: 刑也)10. Ideogram 灋 składa się z trzech elementów:氵廌 去. Pierwszym jest uproszczona forma znaku shui 水, oznaczającego „wodę”, „rzekę“. W tym przypadku – zgodnie z tradycyjną interpretacją – stanowi symbol rów-ności, rozumianej jako jednolite stosowanie i egzekucja. Według mniej rozpowszechnionego stanowiska „woda” wskazuje na topienie i wydala-nie, czyli usuwanie naruszających normy poza wspólnotę. Drugi znak –
zhi 廌, obrazuje mitycznego jednorożca, należącego do panteonu zwierząt
chińskich, który jest symbolem sprawiedliwości (np. Bodde, Morris 1967:559–560; Caldwell 2007). Znak 廌 znajdziemy już w inskrypcjach na koś-ciach wróżebnych. Legendy o świętym jednorożcu prawdopodobnie znane były już za czasów Shangów. Późniejsza ikonografi a, nie bez wpływów bud-dyjskich, przedstawiała jednorożca jako zwierzę o rogu pokrytym sierścią, nieniszczące trawy, po której stąpa. Zhi najpewniej symbolizował bezstron-ność związaną ze stosowaniem fa. Wskazuje to na praktyki sądowe, łączo-ne z dawną obrzędowością ordaliów, w których wykorzystywano zwierzę-ta, lub na sytuację, gdy „winnego” wskazywał totem określonego klanu, którym było jakieś zwierzę. Tak czy inaczej, jeszcze w czasach cesarstwa urzędnicy zajmujący się wymiarem sprawiedliwości nosili nakrycia głowy symbolizujące jednorożca oraz jego oblicza na szatach. Trzeci element –
qu 去, oznacza „iść”, ale też „usuwać”, „pozbywać się”, „eliminować”,
„od-dzielać”. W kontekście jurydycznym denotuje „karę” kastracyjną albo ba-nicję. Znak fa koduje obraz skrupulatnego, bezwyjątkowego, bezstronnego i równego stosowania sankcji karnych, a szerzej – norm prawnych. Nie ma zatem wątpliwości odnośnie prawnego (a nawet prawno-karnego) znacze-nia fa w czasach dynastii Han, kiedy powstał słownik Shuowen.Przeciwko sinologicznej ortodoksji, zakładającej wspomnianą zmianę znaczenia fa, wystąpił Chad Hansen (1992: 366–370; 1994; podobne tezy:
Creel 1974: 92–120; Goldin 2011: 91). Nie tylko wykazał on, że znak fa oznaczał dla wczesnych konfucjanistów, mohistów i taoistów „standard”
i „model”, lecz przedstawił też przekonujące argumenty na rzecz tezy, że legiści nie wprowadzili nowego, „prawnego” znaczenia fa, ale rozwijali
sta-10 Zgodnie z tekstem Shuowen „fa [to] kara (xing). Niwelowanie, jak woda, pochodzi [od znaku] wody. Funkcją jednorożca jest wskazywanie rogiem tych, co nie są prawi; a eliminowanie ich pochodzi od [znaku] eliminacji (qu)” (灋: 刑也. 平之如水, 從水. 廌, 所以觸不直者去之, 從去).
re11. Zakwestionowanie powszechnie przyjętego poglądu na temat znacze-nia fa w pismach legistów, nie wyklucza jeszcze możliwości tłumaczeznacze-nia znaku jako „prawa”. Nie przesądza też o tym, czy termin ten obejmuje wyłącznie regulacje prawno-karne. Przyjęcie argumentacji Hansena po-woduje, że za każdym razem trzeba rozważyć, czy chodzi o fa w znaczeniu
„standardu”, „modelu” lub „prawa”. Zresztą fa jako „prawo” i tak pozostaje częścią ogólniejszej kategorii fa jako upublicznionych standardów. Taka interpretacja zgodna jest z sugestią Hansena – w celu zrozumienia dok-tryny legistów (zwłaszcza myśli Han Fei) trzeba założyć ciągłość znaczeń związanych z fa, zamiast przyjmować hipotezę o ich zmianach. Dopiero analizując konkretny kontekst użycia znaku, można próbować ustalić zna-czenie fa w pismach legistycznych12.
We właściwą stronę zmierzają uwagi Henrique Schneidera, który twierdzi, że w KHF mowa jest o dwóch rodzajach fa: dotyczącym urzęd-ników oraz ludzi ogółem (2011: 56; też Hansen 1992: 349). Opierając się na pismach legistów, można zaproponować bardziej złożoną i adekwat-ną klasyfi kację znaczeń fa. W najszerszym rozumieniu fa to ogólna
me-tastrategia zarządzania (osiągania celów). Polega ona na ustanawianiu
jasnych standardów, które nie wymagają zbyt wiele od podmiotów, aby je zastosować, a zakres ich zrealizowania można łatwo zmierzyć i podda-wać ocenie. W szerokim ujęciu fa to wszystkie instytucjonalne narzędziaumożliwiające ocenę ludzkich aktywności (władcy, urzędników i lu-dzi) z uwagi na wcześniej obowiązujące standardy. W tym kontekście fa
11 Hansen uznaje zresztą, że zmiana semantyczna dokonała się sto lat po śmierci Han Fei wraz z przekładem sanskryckiego dharma na fa (1994: 452), co jednak budzi spore wątpliwości.
12 W traktacie Posiadanie standardów 有度 (KHF 6) znajdziemy rozbudowane rozważania nad fa, które traktowane jest jako mechanizm selekcji urzędników (KHF 6:2) oraz narzędzie regulowania relacji pomiędzy ministrami i władcą (KHF 6:3, też 44:2, 47:5). Fa stanowi środek zarządzania personelem w administracji: „oświecony władca, zarządzając grupą urzędników, nie pozwala wychodzić ich myślom poza fa, nie pozwala na ich [prywatne] korzyści wewnątrz fa, ich zachowania nie mogą naruszać fa” (故明主使其群臣不遊意於法之外, 不為惠於法之內.
動無非法) (KHF 6:5). W tym samym rozdziale fa uznawane jest za właściwy instrument „ko-rekcji błędów zwierzchników, karania złego zachowania podporządkowanych, przywracania porządku, odsłaniania błędów, badania ekscesów, zapobiegania złu oraz unifi kowania standar-dów dla ludzi” (故矯上之失, 詰下之邪, 治亂決繆, 絀羨齊非, 一民之軌, 莫如法) (KHF 6:5).
W tym sensie fa stanowi ogólny standard albo wynik ujednolicenia innych standardów, odno-szący się nie tylko do działania aparatu administracyjnego. W jeszcze innym fragmencie „fa, to dekrety i rozkazy [regulacje i edykty] ogłoszone przez urzędy, kary i grzywny, odczuwane jako nie do pominięcia. Nagrody są dla przestrzegających fa, kary zaś są stosowane wobec tych, którzy naruszają dekrety” ( 法者, 憲令著於官府, 刑罰必於民心, 賞存乎慎法, 而罰加乎姦令 者也) (KHF 47:1). W tym przypadku fa bliższe jest prawu stanowionemu (zbiór wszystkich ogłoszonych aktów normatywnych), choć nie można sprowadzić jego znaczenia tylko do prawa karnego.
było używane w stosunku do kategorii nagród, kar, awansów, zatrudnie-nia, odwołazatrudnie-nia, ewaluacji pracy oraz pozostałych aktywności urzędników i innych ludzi. W węższym znaczeniu fa oznacza wydane przez władcę,
spisane i opublikowane normy prawne, określające powinne zachowania
wraz z sankcjami (nie tylko negatywnymi), które wspiera system instytucji dbających o ich przechowywanie, ogłaszanie, komunikowanie i egzekwo-wanie. W tym przypadku fa są bliskie normom prawnym, kierowanym do nieokreślonej z góry liczby adresatów znajdujących się w podobnych sytuacjach. Przypominają „publiczny system prawa” (Turner 1993: 311).Można wyróżnić jeszcze jedno znaczenie fa – jako ogólnej koncepcji