KONFUCJAŃSKIEJ DO PRAWA
4.4. Stosunek do prawa w Czteroksiągu
Wiele argumentów przemawia za tym, aby zakwestionować ogólny podział na antyprawnych konfucjanistów i proprawnych legistów. Już przykład
Lü xing i Zuozhuan pokazał, że stosunek do prawa w pismach
protokon-fucjańskich nie jest tak jednoznaczny, jak wynika to z ortodoksyjnego sta-nowiska. Co więcej, w klasycznym piśmiennictwie konfucjańskim można wskazać fragmenty wyrażające wielowymiarowe podejście do prawa, nie-dające się sprowadzić do prostych dychotomii. Nie wszystkie jurydyczne wątki w Czteroksiągu są krytyczne w stopniu sugerowanym przez więk-szość autorów piszących o fi lozofi i chińskiej. Trudno też pominąć mil-czeniem fakt, że już tradycyjna biografi a Mistrza podaje, jakoby przez pewien okres miał on zajmować w rodzinnym królestwie Lü stanowiskoSi kou 司寇, odpowiadające funkcji ministra sprawiedliwości
7.Sprawowa-7 Znak kou 寇 oznacza „bandytów”, „wrogów”, „rabusiów”, a czasownikowo „najeżdżać”.
Zakodowany jest w nim obraz „włamywacza”, „rozbójnika”, czyli człowieka, który
dosłow-nie wysokiego urzędu, związanego bezpośrednio ze sferą jurydyczną, dosłow-nie przesądza jeszcze kwestii stosunku Konfucjusza do prawa. Wskazuje nato-miast, że interpretacje Dialogów (i innych pism Czteroksiągu) nie powinny
a priori zakładać antyprawnej orientacji nauki konfucjańskiej – czy Mistrz
podjąłby się pełnienia takiej funkcji, całkowicie negując potrzebę korzy-stania z środków prawnych?Próba rekonstrukcji wyrażanego w Czteroksiągu stosunku do narzędzi jurydycznych napotyka wiele czynników utrudniających taki wysiłek. Jed-nym z nich jest niewielka liczba bezpośrednich odwołań do szeroko nie-rozumianych zagadnień jurystycznych8. Wyraźna marginalizacja tematyki prawnej, przy bardzo dużej uwadze poświęcanej kategoriom aretycznym oraz rytuałom społecznym (li), jest sama w sobie znacząca. Zrozumienie stosunku Mistrzów do prawa komplikuje także zasięg i siła oddziaływa-nia ofi cjalnej, cesarskiej historiografi i okresu dynastii Han. Cechowała ją programowa krytyka polityki Qin, związanej i utożsamianej z legistami.
W konsekwencji późniejsi uczeni, tak chińscy, jak i zachodni, niejedno-krotnie powielali informacje o stanowiskach obu szkół (konfucjańskiej i legistycznej), preparowane w czasach Hanów (oraz późniejszych) dla celów historiozofi cznych i legitymizacyjnych. W taki sposób wykształciły się stereotypy dotyczące nauki rujia, wśród których znaleźć można rów-nież ten o antyprawnym charakterze konfucjanizmu. Pomimo to cały czas możliwa jest interpretacja Czteroksiągu z uwagi na występujące w nim wątki jurydyczne, unikająca uproszczeń i utartych opinii, oraz oparta na ustaleniach historycznych na temat miejsca prawa w czasach Zhou.
1. Jak już stwierdzono wyżej, konfucjanizm przyznaje funkcjonalne pierw-szeństwo procesom dokonującym się w sercu-umyśle podmiotu względem zewnętrznych narzędzi, które znajdują się w jego posiadaniu. Odnosi się to
nie „trafi a” (pu 攴) „najstarszego” lub „przywódcę” (yuan 元), pod jego „dachem” (mian 宀).
Stąd H. Creel tłumaczy Si kou jako Director of Crime (1970: 108, 171), a Liang Chi-Chao jako Suppresor of Brigands (1930: 163). Fakt zajmowania przez Mistrza urzędu Si kou potwierdzają Zuozhuan, KMZ, KM oraz KX. W KM wprost stwierdzono: „Konfucjusz pracował w Lü jako Si kou” (孔子為魯司寇) (KM 6B:6). Podobnie w Zuozhuan – „Konfucjusz pracował jako Si Kou”
(孔子之為司寇也). Mozi pisał: „Konfucjusz pracował w Lü jako Si Kou” (孔丘為魯司寇) (KMZ, Rozdział 非儒下). Także Xunzi zaznacza, że „gdy Konfucjusz pracował w Lü jako Si kou, rozstrzygał sprawę pomiędzy ojcem a synem” (孔子為魯司寇, 有父子訟者) (KX 28:3).
Co ciekawe, zgodnie z relacją Sima Qian, Mistrz zrezygnował z pełnienia urzędu nie wtedy, gdy podczas wielkiej uroczystości na rzecz Tian władca księstwa Lü, wysłał go do Qi, ale wówczas, gdy zapomniał dać dygnitarzom należnej im części mięsa (Levi 2009: 646).
8 Znak fa występuje w DK oraz w KM odpowiednio tylko 2 i 11 razy. Analiza kontekstu poszczególnych użyć wskazuje zresztą, że ma on inne znaczenie niż prawo. Z kolei znak xing – kara, prawo karne – występuje 5 razy w DK oraz 8 w KM.
również do instrumentów normatywnych. Gdy Książę Ai zapytał Konfu-cjusza o rządzenie, ten odpowiedział: „rozkazy (zheng) królów Wena i Wu były proklamowane na drewnianych i bambusowych tablicach. Niech bę-dzie ich miary człowiek, a rządy rozkwitną. Niech taki człowiek zginie, a upadnie i rząd. Rządy dojrzewają gwałtownie wraz z zasadami (dao) człowieka, tak jak wegetacja roślin rusza wraz z zasadami (dao) ziemi.
Polityka człowieka jest jak szybko rosnąca roślina. Dlatego kierunek rzą-dów bierze się z człowieka” (文武之政, 布在方策, 其人存, 則其政舉; 其 人亡, 則其政息. 人道敏政, 地道敏樹) (DŚ 20; tłum. AIW). Rozwijanie określonych cech osobowościowych uznano za uprzednie wobec praktyki korzystania z zewnętrznych narzędzi – „trzysta zasad ceremonii i trzy ty-siące reguł kurtuazji czekają na odpowiedniego człowieka, by mogły mieć zastosowanie” (禮儀三百威儀三千待其人然後行) (DŚ 27; tłum. AIW)9.
Spisanie, skodyfi kowanie i opublikowanie prawa jest względnie łatwe.
Ale już jego społeczne funkcjonowanie oraz długofalowe następstwa, do jakich prowadzi, zależą od czynników pozaprawnych. Autor DŚ zwraca uwagę na zasadnicze znaczenie tego, kim są twórcy zarządzeń (zheng).
Sukcesy Wen i Wu, związane z posługiwaniem się prawem, nie wynika-ły z cech opublikowanych tekstów prawnych (redakcyjnych, systemo-wych, a nawet aksjologicznych) ani z ich dużej racjonalności kognitywnej.
Przyczyną spektakularnych rezultatów były właściwości twórców prawa, którzy swoją osobowością i postawą wpływali na sposób jego „społecz-nego życia”. Z takiej perspektywy „prawa nie są lepsze niż człowiek, któ-ry stworzył je i egzekwuje” (Bodde, Morris 1967: 21). Ludzie pozbawie-ni odpowiedpozbawie-nich cech charakteru pozbawie-nie będą umieli wykorzystać nawet
„najlepszych” aktów prawnych dla harmonizowania stosunków społecz-nych. Z kolei nawet niedoskonałe prawo w rękach ludzi o odpowiednich sprawnościach społeczno-moralnych stanowi skuteczne narzędzie osią-gania pożądanych rezultatów. Samo ustanowienie prawa nie daje zatem pewności, że określone wartości zostaną osiągnięte i zharmonizowane, gdyż wszystko w ostatecznym rozrachunku zależy do ludzi. Konfucjaniści zdają się mówić, że funkcjonowanie kodeksów prawa, prawników, insty-tucji prawnych nie gwarantuje jeszcze stabilności i przewidywalności, nie
9 Mencjusz zajmuje podobne stanowisko. W jednym z fragmentów, aby podkreślić, że dla korzystania z każdego standardu, w tym z prawa, wymagany jest odpowiedni człowiek, cytuje starożytne powiedzenie: „samo dobro nie wystarczy do rządzenia, same fa nie mogą być stoso-wane” (徒善不足以為政, 徒法不能以自行) (KM 4A:1). W tym miejscu znak fa rozumiany jest jako narzędzie analogiczne do cyrkla, kamertonu oraz humanitarnych rządów (ren zheng) Shu-na i Yao. Fa ozShu-nacza zatem „model”, „sposób”, „metodę”, co nie wyklucza, że prawo stanowione może być przykładem fa także w szerokim znaczeniu.
mówiąc już o innych ważnych wartościach. Nie wyklucza to możliwości korzystania z prawa jako narzędzia porządkowania – wskazuje tylko na aretologiczne determinanty jego skuteczności. Krótko mówiąc, bez odpo-wiednich ludzi prawo okazuje się niestabilnym narzędziem rządzenia (tj.
silnie instrumentalnym, podatnym na manipulacje i zależnym od wielu zewnętrznych czynników), tak więc jakakolwiek wizja „bezosobowego po-rządkowania” jest pozbawiona sensu.
2. W fi lozofi i konfucjańskiej prawo przynależy do obszaru „gałęzi-ma-nifestacji” (mo). Jego skuteczność zależy od procesów, o których Konfu-cjusz pisze następująco: „gdy li i muzyka nie rozkwitają, kary i grzywny nie są sprawiedliwe. Gdy zaś kary i grzywny nie są sprawiedliwe, lud nie ma dla siebie pewnego schronienia” (禮樂不興, 則刑罰不中; 刑罰不中, 則民無所措手足) (DK 13:3; tłum. KCz-M i inni)10. Prawo jest ważnym i potrzebnym, choć niesamowystarczalnym narzędziem porządkowania.
Skuteczne wypełnianie funkcji przez xing zależy od zachodzenia wcześ-niejszych i funkcjonalnie ważwcześ-niejszych procesów. W tym przypadku jest to budowanie i reprodukowanie świata kultury, w którym li różnicują, a muzyka (yue) pozwala na harmonizowanie relacji międzyludzkich. Tylko w powiązaniu z bardziej podstawowymi narzędziami prawo ma właściwo-ści porządkujące. Perspektywa konfucjańska różnicuje zatem pierwotne/
10 Podobny wątek znajdziemy w wielu fragmentach Księgi rytuałów (Liji 禮記). Xing w rękach podziwianych władców-mędrców stanowi jedno z kilku pożądanych narzędzi po-rządkowania. Umieszczono je w obrębie cywilizowanych narzędzi rządzenia, a nie poza nimi. We wchodzącym w skład Liji Traktacie o muzyce (Yueye 樂記) czytamy, że „zheng za-prowadza jedność w działaniach, a xing chroni przed skłonnościami do zła” (政以一其行, 刑以防其奸). Wymieniane w jednym zbiorze li, muzyka, xing i zheng (禮樂刑政) traktowane są jako najlepsze narzędzia porządkowania, wprowadzone przez „dawnych władców” (故先王).
Choć jurydyczne instrumenty znajdują się na końcu tej krótkiej listy, bez wątpienia uznawane są za potrzebne. Co więcej, „cel li, muzyki, xing, zheng jest jeden; są narzędziami, za pomocą których ludzkie serca-umysły jednoczą się, a droga porządku zostaje ustanowiona” (禮樂刑政, 其極一也; 所以同民心而出治道也). W innym fragmencie Traktatu o muzyce napisano: „gdy li, muzyka, kary i zarządzenia działają wszędzie bez zaburzeń i kolizji, królewska droga rządów jest kompletna” (禮樂刑政, 四達而不悖, 則王道備矣). Z kolei w rozdziale Sposoby [składania] ofi ar, napisano, że ofi ary zarezerwowane są dla tych, którzy „dali ludziom fa dotyczące składania ofi ar”
(法施於民則祀之). Następnie wymieniani są wielcy, którym należą się ofi ary. Wśród nich znaj-duje się Yao – „Yao potrafi ł nagradzać, uczynił równe xing i fa, całkowicie z uwagi na sprawiedli-wość” (堯能賞均刑法以義終). Zaznacza się jednak, że jeżeli li i muzyka funkcjonują należycie, to nie ma konieczności stosowania „pięciu kar” (wu xing 五刑不用). W KR omawia się wiele spraw związanych z wymiarem jurydycznym, formułowane są tam także szczegółowe wska-zówki: „karaj ludzi na targu – uczestnicz z ludem w pozbywaniu się [karanego] ” (刑人於市, 與眾棄之); „gdy przedmiotem sprawy dotyczącej pięciu kar jest konfl ikt między ojcem a sy-nem, urzędnik powinien odwoływać się do sprawiedliwości i władzy sądzenia” (凡聽五刑之訟, 必原父子之親, 立君臣之義以權之).
uprzednie (np. li, muzyka) i wtórne/następcze czynniki porządkowania.