KONFUCJAŃSKIEJ DO PRAWA
4.2. Prawo w czasach przedkonfucjańskich
Teza o antyprawnym charakterze nauki konfucjańskiej jest wzmacniana poprzez stanowisko głoszące, że w okresie Zachodniego Zhou, który sta-nowił dla Konfucjusza pozytywny punkt odniesienia, dominował podobny stosunek do prawa. Tymczasem Herrlee Creel w swym opus magnum: Th
e Origins of Statecraft in China (Początki sztuki rządzenia państwem w Chi-nach) stwierdza: „w wielu aspektach wyłaniający się ze źródeł obraz
Za-chodniego Zhou znacząco różni się od ogólnie przyjmowanych koncepcji.Nigdzie ten kontrast nie jest tak widoczny, jak na obszarze sprawiedliwości i prawa” (1970: 161). Zgodnie z „ogólnie przyjmowanymi koncepcjami”,
opartymi w dużym stopniu na ustaleniach późniejszej historiozofi i dyna-stii Han, rządy Zachodniego Zhou opierały się na wyjątkowych cechach, które posiadali władcy, a nie na instytucjach oraz spisanym i opublikowa-nym prawie stanowioopublikowa-nym. Po dokonaniu skrupulatnej analizy dostępnych źródeł, obejmujących także inskrypcje na brązie, Creel doszedł do innych wniosków. Uznał, że „dosyć wcześnie – być może przez okresem Zhou”
(s. 165), funkcjonowało pisane, upubliczniane prawo (s. 192). Wskazał przy tym wiele argumentów na rzecz tezy o dużo większym zasięgu przedmio-towym oraz znaczeniu tekstów i instytucji prawnych w czasach Zachodniej dynastii Zhou, szczególnie w zestawieniu z innymi okresami rozwoju Pań-stwa Środka i podmiotami politycznymi świata starożytnego (s. 175).
Wyjątkowy co do liczby wątków jurydycznych jest podrozdział Księgi
dokumentów pt. Obwieszczenia do Kanga (Kang Gao 康誥)
1. Znajdują się tam interesujące zalecania na temat rządzenia na nowo zdobytych tere-nach (stanowiących matecznik poprzedniej dynastii Shang), które książę Zhou skierował do ich nowego zarządcy – swojego młodszego brata Kan-ga. Sformułowano tam wytyczne: (i) publikacji prawa dla uczynienia jego treści powszechnie dostępną, (ii) skrupulatnego przestrzegania kodeksu dynastii Shang, (iii) surowego (choć różnicującego względem umyślno-ści i nieumyślnoumyślno-ści oraz małego i dużego znaczenia) karania wszelkich zbrodni (szczególnie zaburzających harmonię rodzinną) i nadużyć wła-dzy przez urzędników, co spowoduje, że stosowane kary będą słuszne (yi xing), (iv) odpowiednio długiego procedowania każdego przypadku oraz (v) niekierowania się własnymi wartościami, przekonaniami, a w do-myśle – polegania wyłącznie na prawie.Zgodnie ze stanowiskiem Creela, już na początku okresu Zachodniego Zhou powstał złożony system prawny (instytucje, teksty prawne, określo-na polityka stosowania prawa). Chociaż stanowił on określo-narzędzie przymu-su, to jego funkcjonowanie łączyło się z odwołaniami do cnót władców Zhou. Taki pogląd nie jest bynajmniej odosobniony. Zdaniem Kung-chu-an Hsiao, okres rządów Zachodniego Zhou cechował się „duchem praw-nym”, „tendencją do polegania na prawie”, a rządy wczesnego Zhou były
„oparte na srogich regulacjach i ustanowionym prawie karnym” (1979:
376; też 123, 187, 115–116). Także Geoff rey MacCormack uznaje, że władcy wczesnego Zhou ustanawiali prawa (1996: 2). Podobnie twierdzi
1 Tradycja konfucjańska przypisuje Konfucjuszowi wybór tekstów i redakcję Księgi doku-mentów, co znajduje potwierdzenie w słowach Sima Qian. Pamiętajmy jednak, że nawet Men-cjusz przytacza krytyczne uwagi Mistrza wobec znaczenia Księgi dokumentów (zob. Pawłowski 2010: 59–60).
Benjamin Schwartz, nie mając wątpliwości, że władcy wczesnej dynastii Zhou nie wahali się wspierać świętych rytów za pomocą surowych sank-cji karnych (2009: 332). Hawkling L. Yen, w pionierskiej pracy A Survey
of Constitutional Development in China (Rozważania nad konstytucyj-nym rozwojem w Chinach) pisała w odniesieniu do okresu Zachodniego
Zhou o zasadniczym celu, jakim było uczynienie „prawa nadrzędnym”(1911: 92).
Wskazani wyżej uczeni opierali swoje tezy na analizie klasycznych źró-deł historycznych i pism fi lozofi cznych. Susan Roosevelt Weld z kolei na podstawie materiału archeologicznego – na który składały się także nie-ofi cjalne dokumenty, uzyskane w wyniku odkryć w Baoshan (1987) oraz Guodian (1993) – ustaliła, jaką funkcję pełniło prawo w IV wieku BC w państwie Chu (1999; 2003). Jest to czas, w którym rodziła się fi lozofi a konfucjańska, można więc zakładać względne podobieństwo procesów za-chodzących w poszczególnych królestwach. Za pomocą uzyskanych w ten sposób danych Weld nakreśliła kontekst prawny (i religijny), w jakim roz-wijała się fi lozofi a konfucjańska – „nie można już dłużej utrzymywać, że [...] «prawo odgrywało niewielką rolę we wczesnym okresie kultury chiń-skiej» [...] albo że «chińskie państwa preferowały rządy Cnoty, Dojrzewa-nia i Rytuału, a nie prawa i kar»”. Zamiast tego, zasadne jest twierdzenie, że „«niektórzy myśliciele konfucjańscy od IV wieku [BC] prezentowali w swych pismach silną krytykę przymuszających metod wykorzystywa-nych do osiągania kontroli społecznej w niektórych państwach tamtych czasów». Nie da się już mówić, że «prawo w przednowoczesnych Chinach było w swym charakterze całkowicie karne», choć można powiedzieć, że
«dla fi lozofów najbardziej kontrowersyjnym aspektem prawa we wczes-nych Chinach było używanie poniżających kar»” (1999: 123–124).
Z powyższych rozważań wynika, że w okresie Zhou praktyka rządze-nia za pomocą prawa związanego z drakońskimi sankcjami i dominacją regulacji prawno-karnych oraz powiązanego – łączącego się z metafory-ką aretologiczną i podkreślaniem roli li (zob. Xianyi Zeng, Xiaohong Ma 2006) – była dużo powszechniejsza niż tradycyjnie uznawano. Być może opresyjne metody stosowano początkowo wobec buntujących się plemion, żyjących w obrębie zwierzchnictwa politycznego Zhou (z tym wiązałyby się „karne wyprawy”), w ramach zaś królewskiej domeny Zhou i w len-nach najsilniej związanych z domem rządzącym, korzystano z środków w mniejszym stopniu opartych na przymusie fi zycznym. Okres Wiosen i Jesieni przyniósł wzrastającą rolę norm intencjonalnie kreowanych przez władców, co wiązało się z procesami rozdrobienia (w perspektywie cało-ści) i centralizacji (w obrębie mniejszych podmiotów politycznych), przy
jednoczesnym zmniejszaniu się znaczenia elementów aretycznych i dege-neracji li. Procesy te zachodziły z różną intensywnością w poszczególnych państewkach – niektóre z nich w większym stopniu korzystały z katalogu różnorodnych metod centralistycznego rządzenia, inne realizowały sposo-by bardziej zdecentralizowane. Stanowiło to punkt wyjścia dla formułowa-nia różnorodnych projektów porządkowaformułowa-nia.
Dla konfucjanistów i legistów wspólnych było zresztą wiele założeń dotyczących sektora prawa, który uznawano za domenę scentralizowa-nych instytucji władzy politycznej tworzących normy określające czyny zabronione/nakazane i związane z nimi sankcje (w szczególności kary, a w mniejszym stopniu także nagrody). Prawo postrzegano jako narzę-dzie zewnętrzne i przymuszające, związane pierwotnie z okrucieństwem lub groźbą użycia siły oraz sformalizowanymi sankcjami represywnymi (Hyung Kim 1981: 4). Wśród znaków bezpośrednio związanych z dys-kursem prawnym w okresie przedqinowskim najczęściej wskazuje się
fa 法 (tłumaczony zwykle wprost jako „prawo” – zob. rozdział 5.4.1), xing 刑 (przekładany jako „kara”, „prawo karne”)
2 oraz zheng 政 (tłuma-czony w kontekście jurydycznym jako „rozkaz”, „zarządzenie”)3. Każdy z nich jest wieloznaczny i ma długą historię. Niezależnie od odmiennej etymologii wszystkie wskazane piktogramy zawierają pewien obraz-ele-ment denotujący przemoc, karę, dolegliwości (Bodde, Morris 1967: 110;Yongping Liu 1998: 111–146; Cao 2006: 36). Wraz z narzędziami sektora militarnego (wyprawy wojenne, broń, mury miast) stanowiły one element zorganizowanego systemu przymusu. Krótko mówiąc, konfucjaniści opie-rali się na określonym i kulturowo zdeterminowanym przedrozumieniu dotyczącym prawa.
2 Znak xing 刑 składa się z dwóch elementów: dao 刂刀 oznaczającego „nóż” oraz jing 井 oznaczającego „studnię”. Bez wątpienia „nóż” symbolizuje opresję.
3 Znak zheng 政 składa się z fonetycznego elementu zheng 正, który oznacza „właściwy”,
„słuszny”, „poprawny”, ale także „uporządkowanie”. Warto zauważyć, że w skład zheng 正 wchodzi znak zhi 止, przedstawiający „stopę”, „nogę”, oraz yi 一 „jedynka”. Najpewniej całość oznaczała stopę maszerującą do celu, czyli „podbój”, „dokonywanie najazdu”. W starożytności używany był czasownik zheng 征, denotujący karzący atak na zbuntowaną wioskę, miasto, ob-szar lub grupę etniczną. P. Boodberg wyróżnia pozytywny i negatywny sens zheng 政. Pierwszy związany jest z „odnowieniem”, „naprawianiem”, tymczasem drugi z „wymuszaniem uległości”, co w sferze politycznej oznacza „przymusowe wprowadzanie w życie standardów”.