5.1. Wstęp
W okresie Walczących Królestw nastąpił rozkwit rozważań nad zagad-nieniami ustrojowymi, prawnymi i organizacyjnymi (zob. np. Creel 1974; Th omson 1979; Ames 1994). Był to koniec epoki małych księstw, w których władca był powszechnie znany, a jego cechy osobowe wpływa-ły na kierunek i skuteczność rządów. Wraz z powiększaniem się rozmia-rów ówczesnych podmiotów politycznych i wzrostem złożoności życia społecznego, rządzący nie mogli już sprawować władzy, opierając się na osobistych relacjach z podwładnymi. Konsekwencją tych procesów były rozliczne problemy wychodzące poza brak stabilności i „wojnę wszystkich ze wszystkimi”. Dostrzeżono niebezpieczeństwo autonomizacji instytucji państwowych, wynikające z podziału zadań w obrębie administracji, nie-nadążanie prawa stanowionego za zmianami społecznymi oraz konfl ikty pomiędzy prawem a innymi rodzajami norm. To wszystko sprawiało, że zaczęto tworzyć i wypróbowywać różnorodne innowacje instytucjonalne (np. zarządzanie przez cele, rozwój nowych form organizacji administracji i metod koncentracji władzy politycznej) oraz budowano narzędzia po-rządkowania dopasowane do nowych czasów.
Na tym tle nauka fajia stanowi przejaw zakrojonych szerzej zaintereso-wań wymiarem instytucjonalnym sprawowania władzy politycznej i zwią-zanymi z nim metodami rządzenia. Dokonana przez Han Fei synteza do-tychczasowych rozważań na temat „bezosobowego” porządkowania była podstawą budowy oryginalnego projektu zapewniania porządku
społecz-nego poprzez zinstytucjonalizowany system rządzenia. Pomysł ten opiera się na uznaniu, że dla skutecznego osiągania złożonych celów politycznych podstawowe znaczenie ma manipulowanie (przez tworzenie ogólnych standardów) warunkami brzegowymi ludzkich wyborów. Rdzeń legistycz-nego projektu porządkowania stanowi znak-koncepcja shi (勢). Prawo-fa to tworzone przez władcę intersubiektywne standardy, które poprzez za-chęty i ograniczenia związane z sankcjami pozytywnymi i negatywnymi bezpośrednio wyznaczają warunki brzegowe konkretnych wyborów.
Prezentacja shi oraz fa wymaga rekonstrukcji formułowanych przez legistów argumentów krytycznych wobec nauki konfucjańskiej, które wy-chodzą poza wskazane w rozdziale 1 różnice dotyczące przyjmowanych przez każdy z kierunków koncepcji natury człowieka (5.2). Dopiero na tym tle można przedstawić dwa rozumienia shi – jako wyjątkowej pozycji władcy oraz jako narzędzia wyznaczania warunków brzegowych ludzkich wyborów (5.3). W bezpośrednim związku z shi pozostają zobiektywizo-wane standardy tworzone przez władcę, czyli prawo-fa. W dalszych roz-ważaniach zostanie przedstawiona etymologia fa oraz dynamika przemian rozumienia tego znaku-koncepcji w historii fi lozofi i chińskiej, zwłaszcza w pismach legistów (5.4.1). W kolejnych podrozdziałach omówione zosta-ną fa jako instrument realizacji celów państwowych (5.4.2) oraz legistycz-na teza o jego społecznej genezie (5.4.3). Po tych rozważaniach możlegistycz-na będzie przedstawić krytyczne uwagi na temat prób interpretowania nauki
fajia poprzez odwoływanie się do zasobów konceptualnych związanych
z zachodnim sporem między pozytywizmem prawnym a doktrynami prawno-naturalnymi (5.4.4).5.2. Krytyka nauki konfucjańskiej
Legiści zaprezentowali złożoną krytykę konfucjańskiego modelu ustana-wiania porządku (np. Bodde, Morris 1967: 21–27; Lai 2006a: 196–197;
Csikszentmihalyi 2004: 34; Hutton 2008: 428–453; Sungmoon Kim 2012:
177–197; Harris 2013b: 43–61). W wielu wypadkach wyprzedza ona wąt-pliwości wobec etyki cnót i etyki opartej na zdolnościach formułowane w kulturze zachodniej. Tezy wysuwane przez fajia stanowiły jakby pod-sumowanie polemicznych głosów wobec pomysłów rujia, podnoszonych przez moistów, taoistów oraz strategów militarnych. Krytyczne argumenty legistów można podzielić na mocne, tj. dotyczące założeń podstawowych, oraz słabe, odnoszące się do innych zagadnień, o nie tak zasadniczym
znaczeniu. Kolejny podział pozwala wskazać argumenty adekwatne i nie-adekwatne. Argumenty adekwatne to takie, które opierają się na trafnym albo możliwym do zaakceptowania, uchwyceniu cech stanowiska kon-fucjańskiego. Argumenty nieadekwatne przypisują rujia tezy niezgodne z poglądami przedstawicieli tej szkoły, wynikające z niezrozumienia nauk konfucjańskich. Poniżej zostaną zrekonstruowane najważniejsze argu-menty mocne i adekwatne.
1. Podstawowy mocny i adekwatny argument wiąże się z perspektywą ewolucji społecznej przyjętą przez legistów. Polega on na uznaniu, że kon-fucjańskie metody porządkowania nie przystają do ówczesnych warunków (argument z relatywności metod porządkowania i konieczności
dosto-sowania ich do konkretnych czasów). Zdaniem legistów nie istnieje
za-wsze skuteczny, atemporalny sposób rządzenia (Graham 1989: 270–273;Jullien 1999: 179). Trudność polega na dostosowaniu narzędzi norma-tywnych do specyfi ki konkretnych czasów. Metody konfucjańskie mogły sprawdzać się w stosunku do pewnego typu społeczeństw, w których za-sadniczą rolę odgrywała struktura pokrewieństwa, a z uwagi na niewielką populację ilość zasobów była wystarczająca. Zdaniem Han Fei, trzymanie się dawnych sposobów rządzenia nie służy jednak porządkowi społecz-nemu. W obliczu braku zasobów, rosnącej populacji ludzkiej, stopniowej emancypacji spod unifi kujących wpływów tradycji kulturowej Zhou oraz wojen „wszystkich ze wszystkimi” porządkowanie poprzez cnoty jest nie-bezpiecznym anachronizmem. Przypomina „powożenie dzikimi końmi bez lejców i bata” (猶無轡策而御駻馬) (KHF 49:5).
Legistyczny instytucjonalny przewodnik rządzenia dopasowany jest za-tem do nowych, trudnych warunków. Nie oznacza to jednak, jak błędnie twierdzi Yuri Pines, że dla legistów model rządów przez prawa-fa stanowił zwieńczenie i „koniec historii” (2013b: 27, 39–43). Sami legiści zakładają jego relatywność, w tym także to, że w przyszłości być może ich model stanie się archaiczny i nieadekwatny. Prawdziwy mędrzec „nie traktuje sta-rożytności jako modelu (fa), nie idzie także za współczesnością” (不法古, 不修今) (KSY 7:4); „nie idzie drogą starożytnych ani nie ustanawia ostatecz-nych standardów (fa) dla wszystkich czasów, lecz bada rzeczy w swym cza-sie i przygotowuje się, aby im sprostać” (不期脩古, 不法常可, 論世之事, 因為之備) (KHF 49:1). Prawdziwy mędrzec nie imituje starożytności ani nie bierze za wzór tego, co aktualnie jest powszechnie akceptowane.
Kieruje się maksymą mówiącą, że „okoliczności następują w zgodzie ze swym czasem, a przygotowania czyni się w zgodzie z okolicznościami”
(故事因於世而備適於事) (KHF 49:3). W KHF znajduje się opowieść
o człowieku, który wrócił z targu do domu, gdyż zapomniał wziętej wcześ-niej miary swojej stopy. Jego zachowanie jest absurdalne – mógł przecież bezpośrednio przymierzyć buty przy transakcji kupna-sprzedaży (KHF 32:3). Korzystanie z dawnych wzorów w czasach współczesnych jest tak samo nieracjonalne. Ilustruje to znana historia człowieka z Song (KHF 49:2), która jawnie wyśmiewa kurczowe trzymanie się metod niegdyś sku-tecznych:
W Song mieszkał pewien człowiek, który orał ziemię. Na jego polu stał pień. Pew-nego dnia nadbiegł zając, uderzył w pień, skręcił sobie kark i zdechł. Człowiek po-rzucił swój pług i pilnował pniaka, czekając z nadzieją na następnego zająca. Jednak ten nigdy się nie pojawił, a on stał się pośmiewiskiem dla ludzi z państwa Song.
Jeżeli dziś chcesz rządzić ludźmi za pomocą metod stosowanych przez starożyt-nych królów, zrobisz dokładanie to samo, co człowiek, który czekał przy pniaku”
(宋人有耕田者, 田中有株, 兔走, 觸株折頸而死, 因釋其耒而守株, 冀復得兔, 兔不可復得, 而身為宋國笑. 今欲以先王之政, 治當世之民, 皆守株之類也).
By zrozumieć specyfi kę argumentów podnoszonych przez fajia, należy mieć na uwadze, że motyw dopasowywania się do zmiennych okoliczno-ści jest wspólny dla prawie wszystkich nurtów fi lozofi cznych okresu Stu Szkół. Uczeni konfucjańscy rozważali to zagadnienie na poziomie mi-krospołecznym i od strony niezbędnych właściwości charakteru. Pewien typ człowieka zawsze będzie wrażliwy na niekończące się zmiany otocze-nia, elastycznie się do nich dostosowując. Zdaniem legistów, ważniejszy i uprzedni funkcjonalnie problem dotyczy tego, jak zaadaptować ogólny model porządkowania do określonych warunków makrospołecznych.
Rola władcy polega zatem na wprowadzaniu adekwatnych metod rządze-nia w odniesieniu do konkretnych czasów.
Pisząc o genezie wyodrębnionej pozycji władcy w starożytności, Han Fei podkreśla jego zaangażowanie w rozwiązywanie zasadniczych problemów swych czasów. Wkład władcy w polepszanie życia społeczności przedsta-wiany jest w KHF jako najlepsza podstawa legitymizacji władzy politycz-nej: w odległych czasach, gdy ludzie żyli w niepewności i zimnie, mędrzec odkrył możliwość budowy schronienia i „ludzie byli tak zadowoleni, że uczynili go władcą Wszystkiego Pod Niebem” (而民悅之,使王天下) (KHF 49:1)1. Później, ponieważ jedli owoce, nasiona, muszle i małże, nie opuszczały ich choroby. Kolejny mędrzec użył drewna i drewnianego świ-dra, by rozniecić ogień. W mniej odległych czasach Gung i Yu otworzyli
1 W tym kontekście zresztą E.L. Harris pisze o „uzasadnieniu państwa opierającym się na rozwiązywaniu problemów” (2009: 101).
tamy podczas powodzi, Tang i Wu zaś obalili złych i brutalnych rządzą-cych [Jie i Zhou]. Przykłady te pokazują, że oświecony władca poszukuje innowacyjnych i skutecznych rozwiązań rzeczywistych problemów spo-łecznych. Każdy, kto współcześnie wpadnie na pomysł budowania domów lub gotowania jedzenia, nie jest mędrcem, lecz głupcem. Dlatego „kto dziś podziwia drogę Yao, Shun, Kung, Yu, Tang lub Wu, ten z pewnością zosta-nie wyśmiany przez współczesnych mędrców” (然則今有美堯舜湯武禹 之道於當今之世者, 必為新聖笑矣) (KHF 49:1).
Ponieważ sytuacja, w jakiej żyją ludzie, nieustannie się zmienia, oświe-cony władca nie może bezwiednie polegać na starożytnych narzędziach rządzenia. Rolą władcy jest analiza okoliczności, ustalanie najważniejszych problemów i wybór najbardziej adekwatnych względem nich narzędzi rządzenia. Historyczne przykłady wprowadzania odważnych i – w osta-tecznym rozrachunku – skutecznych innowacji mają być argumentem na rzecz dokonywania podobnych kroków w teraźniejszości. Zinstytucjona-lizowany system rządzenia traktowany jest tak jak inne wynalazki (dom, ognień czy system irygacyjny). Dopiero na tym tle można umieścić ko-lejne argumenty krytyczne wobec nauki konfucjańskiej. Wszystkie one są zrelatywizowane do określonego momentu ewolucji społecznej.
2. Legiści zarzucili uczonym konfucjańskim, że przeceniają znaczenie pożądanych właściwości ludzi (sprawności społeczno-moralne), margi-nalizując rolę sytuacji, które determinują ludzkie aktywności, a mogą być aranżowane przez władcę (argument z niedowartościowania metody
za-rządzania poprzez intencjonalne wyznaczanie warunków brzegowych ludzkich wyborów). Ich krytyki nie można zatem sprowadzić do
twier-dzenia, że skoro ludzi idących drogą samodojrzewania jest niewielu, wizja„porządkowania przez cnoty” jest nie do przyjęcia. Legiści podnoszą znacz-nie mocznacz-niejsze argumenty. Ich zdaznacz-niem, nawet gdyby większość populacji stanowili ludzie dojrzali – humanitarni (ren) i sprawiedliwi (yi) – opiera-nie procesów porządkowania na ich zdolnościach opiera-niechybopiera-nie doprowadzi do chaosu (Liang Chi-Chao 1930: 122). Tak trzeba rozumieć prowoka-cyjne przysłowie przytaczane przez Shang Yang: „rządzenie przy wsparciu dobrych ludzi musi prowadzić do dużego chaosu; rządzenie przy pomo-cy ludzi nikczemnych prowadzi do dużego porządku i siły” (以良民治, 必亂至削; 以姦民治, 必治至彊) (KSY 5:2).
3. Realizowanie konfucjańskiego przewodnika samodojrzewania prowa-dziłoby do chaosu społecznego, ponieważ model ten generuje dysfunkcjo-nalną nieprzewidywalność (podstawowy argument z