„CZAS PRZEMIAN”— WYNIKIBADAŃ
NADJEGOWDROŻENIEM
Program „Czas Przemian” jest polską wersją amerykańskiego programu Always Changing, opracowaną w Państwowym Zakładzie Higieny i sponsorowaną przez fir mę Procter & Gambie. Jest on przeznaczony dla uczniów klas piątych.
Celem programu jest pomoc młodzieży, często nie przygotowanej odpowiednio przez dorosłych, w uporaniu się z problemami dojrzewania. Sprawy higieny dojrzewa nia są w programie potraktowane wszechstronnie, nie wykracza się nim jednak poza wyznaczony obszar zagadnień. Nie mieszczą się więc w programie problemy seksual ne, przygotowanie do ról rodzicielskich, a także wszelkie patologie, choroby. Cała uwaga skupia się na przemianach fizycznych, emocjonalnych i intelektualnych zacho dzących w procesie dojrzewania. Zrealizowanie programu ma pomóc uczniom w:
— lepszym zrozumieniu przemian fizycznych i emocjonalnych zachodzących w okre sie dojrzewania i uznaniu ich za część prawidłowo toczącego się procesu wzra stania i rozwijania się,
— przyswojeniu właściwej terminologii dotyczącej części ciała, wzrastania i roz woju,
— uświadomieniu sobie, że wraz z dojrzewaniem wzrasta odpowiedzialność za dbałość o swoje ciało.
Cele te mająbyć osiągnięte poprzez dostarczenie uczniom pewnego zasobu wie dzy z tej dziedziny, a także przez zaakceptowanie przez nich własnej osoby dzięki zrozumieniu i zaaprobowaniu przemian jakie się w nich dokonują. Program ma pomóc w nabraniu przekonania o własnej tożsamości, o tym, że każde z nich jest niepowta rzalną, wyposażoną w sobie tylko właściwe cechy indywidualnością, będąc jednocze śnie uczestnikiem wspólnoty dojrzewających, przeżywających zbliżone problemy.
Program składa się z szeregu broszur i materiałów skierowanych do różnych adre satów. Materiały przeznaczone dla dzieci i ich rodziców zostały skonstruowane wg jednej zasady. Punktem wyjścia były listy dziewcząt i chłopców skierowane do auto rów programu, którzy starali się udzielić odpowiedzi na pojawiające się pytania.
122 Teresa Przewłocka, Barbara Mościcka
Wydawnictwa przeznaczone do rozdania wszystkim dzieciom uczestniczącym w programie:
— zestaw dla dziewcząt składający się z broszury dla dziewcząt, broszury dla ich rodziców oraz próbki zawierające podpaski higieniczne,
— broszura dla chłopców. Materiały do pracy w szkole:
— poradnik metodyczny dla nauczyciela z czterema kwestionariuszami pomocni czymi,
— zestaw pięciu tablic instruktażowych.
Program był realizowany w roku szkolnym 1993/94 w 21 miastach wojewódzkich, we wszystkich szkołach, które zgłosiły akces. Takich szkół było 1500, a w nich około 200 tys. uczniów z klas piątych. W tym roku realizowany jest 2. etap wdrażania progra mu, obejmujący wszystkie zgłaszające się szkoły w kraju. Po zrealizowaniu programu w 21 miastach badane były przyjęte przez szkoły warianty jego realizacji oraz ocena jego przydatności, dokonywana przez szkolnych realizatorów programu i przez uczniów. Na rok 1997 przewidziano ewaluację skuteczności programu wyrażoną w zmianach wie dzy i postaw związanych z dojrzewaniem wśród uczniów, którzy przeszli program.
Wyniki badań
Analizie poddano 1425 arkuszy sprawozdawczych wypełnianych przez szkoły oraz 1406 ankiet wypełnionych przez uczniów z losowo wybranych szkół. Szkoły oceniały program w skali 5-punktowej, od oceny bardzo dobrej do złej. Okazało się, że 96% szkól oceniło program pozytywnie, w tym 52,6% uznało go za bardzo dobry. Średnia ocena wynosiła 4,3 pkt. W uzasadnieniach powoływano się na dobre przyjęcie progra mu przez uczniów, podkreślano duże zainteresowanie młodzieży problemami w nim zawartymi. W części opisowej używano do oceny programu przymiotników takich jak „ciekawy”, „przystępny”, „potrzebny”, „pomocny”, „pomyślany z poszanowaniem dziecka”, „ułatwiający komunikowanie się”. Zastrzeżenia występowały bardzo rzad ko i dotyczyły w większości trudności w posługiwaniu się specjalnymi pomocami w jakie wyposażony jest program, np. pracy z „Autoportretem”, w związku z czym w szkole niu poprzedzającym dalsze wdrażanie programu poświęcono tym zagadnieniom znacznie więcej uwagi.
Badania wskazują, że szkoły, choć miały znaczną dowolność w sposobach realiza cji programu, nie wybierały wariantów najmniej je obciążających. Dotyczy to zarów no czasu poświęconego na program, liczby osób zaangażowanych w jego realizację, przyjęcia różnorodnych form zajęć, jak i w nieco mniejszym zakresie wciągnięcia do programu rodziców. W zróżnicowany sposób rozwiązywano problem koedukacji na zajęciach, najczęściej wybierając wariant mieszany, tzn. niektóre zajęcia wspólne, nie które osobno dla dziewcząt i osobno dla chłopców. Nauczyciele postulują rozszerzenie gamy pomocy dydaktycznych, widząc potrzebę opracowania broszury dla rodziców chłopców oraz filmu o higienie dojrzewania.
Program edukacyjny o Higienie wieku dojrzewania... 123 Uczniowie w przeważającej większości (67,6%) dokładnie zapoznali się ze swoją broszurą. Dziewczynki częściej niż chłopcy przeczytały ją całą. Także dobrzy ucznio wie, częściej niż słabi, w pełni ją wykorzystali. Większość (87,8%) uczniów uważa, że informacje uzyskane z broszur i zajęć były dla nich przydatne, w tym dla 34,4% osób w bardzo wysokim stopniu. Chłopcy częściej niż dziewczęta pozytywnie ocenia ją ich przydatność. Wydaje się, że jest to uwarunkowane stwierdzonym w badaniach1 zróżnicowaniem poziomu wychowawczych działań rodzicielskich w zależności od płci dziecka. Dla chłopców częściej niż dla dziewcząt zajęcia związane z programem są jedynym źródłem informacji.
1 D. Cianciara, M. Mościcka, T. Przewłocka, Kompetencje rodziny do wychowania seksualnego
dzieci. Roczniki PZH, 1994,45—2.
Zajęcia prowadzone w szkole były pozytywnie ocenione przez trzy czwarte uczniów, nie podobały się 4,5% uczniów. Jako uzasadnienie ocen negatywnych podawano naj częściej uprzednią znajomość omawianych w szkole tematów. Jednocześnie aż 64,5% badanych chciałoby, żeby było więcej zajęć poświęconych tej tematyce, a jedna czwarta uczniów uznała przyjęty przez szkołę wymiar czasu poświęconego na program za od powiedni. Tylko dla 1,2% mogło być go mniej.
W większości pozytywnie oceniają uczniowie (62,6%) moment wprowadzenia programu, a blisko 20% dzieci uważa, że zajęcia tego typu powinny zacząć się wcze śniej, w młodszej klasie. Pogląd ten częściej jest wyrażany przez dziewczęta niż przez chłopców. Dla 8,7% uczniów program mógłby być wprowadzony dopiero w starszej klasie.
Większość (83,6%) uczniów pokazywała rodzicom swoją broszurę. Jednocześnie blisko 40% nie rozmawiało z żadnym z rodziców o problemach wieku dojrzewania. Wskazuje to na niewystarczające działania rodziców w tym zakresie, brak woli bądź umiejętności prowadzenia z dziećmi takich rozmów. Okazało się też, że dziewczęta są bardziej skłonne do kontaktowania się z rodzicami w tej sprawie, bądź też rodzice wykazują większe zainteresowanie przygotowaniem dziewczynek do pojawiających się problemów. Dziewczęta częściej niż chłopcy rozmawiają o tych sprawach z rodzi cami i częściej pokazują rodzicom swoją broszurę. W tej sytuacji, postulowana przez szkoły potrzeba opracowania poradnika dla rodziców chłopców znajduje swoje uza sadnienie. Chłopcy częściej niż dziewczęta są pozostawieni samym sobie.
Jednym z celów programu było sprawienie, aby dojrzewanie nie było samotnym, często trudnym przeżyciem. Zachęcać miał on do traktowania związanych z nim prze mian w sposób naturalny, tak aby stały się one przedmiotem rozmów rówieśniczych i otwarcie stawianych pytań. Można przyjąć, że w pewnym zakresie cel ten został osiągnięty. Ponad 40% uczniów uważa, że po wprowadzeniu w szkole programu roz mawiało na ten temat z koleżankami i kolegami więcej niż poprzednio, dla 23,3% pozostało to tematem tabu—nie prowadzą z rówieśnikami tego typu rozmów. Ucznio wie z rodzin o wyższym statusie społecznym są bardziej otwarci na wymianę informa cji o dojrzewaniu. Częściej niż pozostali pokazywali swoją broszurkę rodzicom, dla nich też program „Czas Przemian” stał się bodźcem do wymiany informacji z kolega
124 Teresa Przewłocka, Barbara Mościcka
mi. Częściej niż pozostali zgłaszają potrzebę zwiększenia liczby zajęć poświęconych dojrzewaniu, częściej też uważają moment wprowadzenia programu za odpowiedni. Pogląd ten podzielają uczniowie o lepszych wynikach w nauce. Dobrzy uczniowie są także bardziej skłonni do rozmów z rówieśnikami na tematy związane z programem.
Wśród uczniów najwięcej zwolenników ma mieszana forma zajęć, tzn. pewne ro dzaje zajęć koedukacyjnych, a inne osobne dla dziewcząt i osobne dla chłopców. Za tym wariantem opowiedziało się 40% uczniów, za wszystkimi zajęciami koedukacyj nymi 23,6% i za wszystkimi osobno 35,8%. Za lekcjami koedukacyjnymi częściej opowiadają się chłopcy niż dziewczęta.
Blisko jedna czwarta uczniów nie przywiązuje wagi do płci prowadzącego zaję cia. Postawa ta częściej jest prezentowana przez chłopców niż przez dziewczęta. Za równo chłopcy, jak i dziewczynki, którym nie jest wszystko jedno kto prowadzi zaję cia, chętniej widzieliby płeć nauczyciela taką samąjak własna.
Uzyskane wyniki wskazują, że program został oceniony pozytywnie zarówno przez szkoły, jak i przez uczniów. Podkreślano jego przydatność dla uczniów na tym poziomie nauczania. Pozytywnie oceniono jego treści i jakość pomocy, w które jest wyposażony.