Wśród definicji wychowania zdrowotnego na szczególną uwagę zasługuje okre ślenie Demela (1968), według którego wychowanie zdrowotne polega na: „kształto waniu nawyków służących ochronie, ratowaniu i doskonaleniu zdrowia, na rozwijaniu pozytywnych zainteresowań zdrowiem, na formułowaniu postawy umożliwiającej sku teczną profilaktykę, ratownictwo, pielęgnację, rehabilitację oraz stosowanie zasad hi gieny w życiu jednostki i zbiorowości”. Mimo że rozległą tematykę wychowania zdro wotnego można zgrupować wokół trzech podstawowych zadań, tj. ochrony, ratowania i doskonalenia zdrowia, to doskonalenie należy zaliczyć do najwyższego typu, gdyż działania te zmierzają do czynnego hartowania (fizycznego i psychicznego), stosowa nia metod samokontroli zdrowia i rozwoju, wykazywania wszechstronnej aktywności ruchowej oraz przystosowania rodzinnego i społecznego.
Problem główny, wokół którego prowadzono badania, sprowadzał się do określe nia aktualnego stanu wychowania zdrowotnego w klasach I—III.
Celem badań prowadzonych w ramach podjętego problemu badawczego było: — uzyskanie opinii o formach i metodach stosowanych przez nauczycieli klas I—
III w zakresie wychowania zdrowotnego;
— uzyskanie opinii o oczekiwaniach rodziców ze strony szkoły w trosce o zdro wie ich dzieci;
— wskazanie nowych rozwiązań w zakresie promocji zdrowia przez nauczycie li i gotowości rodziców do współpracy ze szkołą w tym zakresie.
Środowisko badawcze obejmowało swym zasięgiem województwa:
bielskie, częstochowskie, katowickie, kieleckie, krakowskie, nowosądeckie, piotrkowskie i rzeszowskie; klasy I—III w 100 szkołach podstawowych (400 na uczycieli i 325 rodziców). Badania przeprowadzono w 1996 roku.
166 Piotr Kowolik, Arkadiusz Mazur, Michał Pindera
W badaniach zastosowano: technikę analizy literatury przedmiotu; dokumentacji szkolnej (dzienniki, plany pracy, protokoły z posiedzeń rad pedagogicznych i protoko ły powizytacyjne); technikę wywiadu z nauczycielami klas I—III, dyrektorami, opie kunami PCK, higienistkami szkolnymi oraz badania ankietowe rodziców.
Coroczne plany pracy szkół, opracowane przez dyrekcje szkół wraz z radami peda gogicznymi, zawierały (w 100%) zadania związane z promocją zdrowia—w jednych placówkach było ich więcej i bardziej szczegółowo były przedstawione (55%), w pozo stałych natomiast skromniej. W planach pracy wychowawców klas I—III w 97,5% zna lazły się zagadnienia związane z promocją zdrowia. Z analizy protokołów powizytacyj nych wynika, że programy promujące zdrowie zostały ocenione w czasie wizytacji szkół. Stwierdzono że w 100% dzieci klas I—III zostały objęte ubezpieczeniem od następstw nieszczęśliwych wypadków. Dzieci klas I—III rodziców pracujących pozostawały pod opiekąpracowników świetlicy szkolnej i korzystały z posiłków (49%). Aktualne gazetki propagujące czystość i zdrowie, sposoby zapobiegania chorobom, racjonalne żywienie stwierdzono w 59,5% placówek. Ćwiczenia śródlekcyjne w klasach młodszych prowa dzono na wszystkich lekcjach systematycznie w 84,2% szkołach. Gorzej natomiast było z ćwiczeniami międzylekcyjnymi—28% szkół prowadziło je regularnie.
Ocena rodziców w zakresie promocji zdrowia ich dzieci w klasach I—III wypadła w 60% pozytywnie Rodzice stwierdzali, że szkoła dba o stan zdrowia ich dzieci, ponieważ dzieci te są okresowo badane przez lekarza (ponadto bada się ich słuch, wzrok, postawę oraz zaleca wymagane szczepienia). Pozostałe 40% badanych rodzi ców twierdzi, że w tym zakresie się nic w szkole nie dzieje (brak lekarza dentysty, brak sali gimnastycznej, brak lub bardzo mało zajęć z gimnastyki korekcyjnej).
Na pytanie skierowane do rodziców „Czy szkoła popularyzuje wśród uczniów klas I—III zdrowy styl życia?” — 52% rodziców odpowiedziała twierdząco, ponie waż szkoła zapewnia ich dzieciom korzystanie z posiłków; bogata jest oferta zajęć sportowo-turystycznych; utrzymane są zadowalające warunki sanitarne. Sceptycy twier dzili, że mało czasu poświęca się edukacji zdrowotnej; lekcje kultury fizycznej odby wają się na korytarzach.
Kolejne pytanie skierowane do rodziców brzmiało: „Czego oczekuje Pan(i) od szkoły?” Według 52,5% rodziców szkole potrzebna jest sala gimnastyczna; 27,2% uważa, że konieczne jest wyposażenie szkoły w nowy sprzęt sportowy; 12,4% pragnie zwiększenia dbałości o czystość pomieszczeń szkolnych. „Jakie formy pomocy dla szkoły mogą zaoferować rodzice uczniów klas I—III?”. Na to pytanie 60,0% rodzi ców odpowiedziało, że wykonająkonkretne prace, np. uszyjąmaterace, pomalują sprzęt sportowy, 32,0% rodziców twierdziło, że władze gminne winny zapewnić pieniądze na utrzymanie obiektów sportowych i rekreacyjnych.
Upowszechnianie kultury zdrowotnej w klasach I—III odbywa się różnymi meto dami. Bardzo ciekawie dzieci są zapoznawane z zasadami ruchu drogowego: na lek cjach „środowiska społeczno-przyrodniczego” demonstrowane są modele znaków dro gowych, wyświetlane przezrocza ukazujące różne sytuacje na drogach i sposoby za chowania się w nich. Następnie dzieci są wyprowadzane na ulicę i pod kierunkiem nauczyciela uczą się prawidłowego przechodzenia przez jezdnię, a także poznają zna ki drogowe w otoczeniu szkoły. Okazjonalnie zapraszany jest do szkoły przedstawiciel policji na rozmowę z uczniami. W ten sposób dzieci są systematycznie przy
gotowy-Wychowanie zdrowotne w klasach I—III (metody i formy)... 167 wane do zapoznania się z zasadami ruchu drogowego i po osiągnięciu odpowiedniego wieku i zdaniu egzaminu uzyskująkartę rowerową, a tym samym mają szansę na wy korzystanie tego pojazdu w celach zdrowotnych, turystycznych i rekreacyjnych.
Kilka razy w roku wychowawcy klas prowadzą lekcj e z udziałem higienistki szkol nej, która w formie pogadanek, plansz zapoznaje dzieci z zasadami racjonalnego ży wienia, chorobami brudnych rąk, zatruciami pokarmowymi, sposobami hartowania się itp. W następstwie tego dzieci przekonane, np. o konieczności spożywania świeżych warzyw i owoców chętnie na lekcjach techniki uczą się robienia soków i surówek. Przy tej okazji uczą się higieny sporządzania posiłków (czystość rąk i odzieży), prawi dłowej postawy przy pracy oraz zachowania się przy stole.
Na lekcjach kultury fizycznej uświadamia się uczniom, że ruch i świeże powietrze są nieodzownym warunkiem zdrowia. Dzieci nie są ograniczane ruchowo. Wiosną, latem i jesienią dominuje ruch na boisku szkolnym. Udział w zawodach sportowych, które corocznie odbywają się na terenie szkół, mobilizuje uczniów do aktywności ru chowej. W trosce o dzieci z wadami postawy prowadzona jest gimnastyka korekcyjna, w czasie której —pod kierunkiem nauczyciela — specjalisty — dzieci mające odchy lenia od normy mają szansę przywrócenia prawidłowej postawy.
W czasie ferii zimowych dzieci mająmożliwość korzystania z sali gimnastycznej i lodowiska pod okiem dyżurujących nauczycieli.
Istotnym novum praktykowanym od kilku lat w województwie katowickim są wy jazdy całych klas I—III na „Zielone szkoły”, czyli wyjazdy dzieci do ośrodków wypo
czynkowych nad morzem, jeziorami lub w górach.
W edukacji promującej zdrowie nie brakuje wielu przeszkód na drodze do pełnej realizacji programu zdrowotnego. Do nich należą: brak lekarzy szkolnych, brak gabi netów dentystycznych (kilka szkół obsługuje jedna środowiskowa placówka, trudności z zaopatrzeniem w większą liczbę pomocy dydaktycznych (publikacje, filmy, plansze) o tematyce zdrowotnej.
Jakie inne metody i formy można stosować wśród uczniów klas I—III i ich rodzi ców, aby program wychowania zdrowotnego był bardziej atrakcyjny? Metodami taki mi mogą być m.in.: studium przypadku i pełnienie roli, np. lekarza, higienistki; metoda przypadków, sytuacyjna'; gra w pomysły; metoda inscenizacji; konkursy nt. „Czy na sza szkoła jest miejscem bezpiecznym?”, „Co można zrobić, aby poprawić sytuację ludzi w najbliższym otoczeniu?” itp.; biblioteczka „wychowania zdrowotnego (litera tura dla dzieci i rodziców z tego zakresu); seminaria i warsztaty dla rodziców poświę cone zrozumieniu nowych programów w zakresie wychowania zdrowotnego; listy in formacyjne, pogadanki dla rodziców; konsultacje indywidualne i zbiorowe; wprowa dzenie popularno-naukowego programu TV dla rodziców; popularyzacja wyników, osiągnięć szkolnych na łamach prasy lokalnej, radia i telewizji regionalnej; propago wanie dobrych przykładów w praktyce wychowania zdrowotnego, które mogą być upowszechniane w innych miastach, województwach.
1 Wiele ciekawych rozwiązań znajdzie czytelnik w następujących książkach: E. J. Frątczakowie, Edukacja zdrowotna dzieci przedszkolnych. Turpress, Toruń 1996. W. Hemmerling, Zabawy w nauczaniu początkowym. WSiP, Warszawa 1984. G. Kapica, Rozrywki umysłowe w nauczaniu początkowym. WSiP, Warszawa 1986. W. Puślecki, Gry problemowe w nauczaniu początkowym. WSiP, Warszawa 1991.
168 Piotr Kowolik, Arkadiusz Mazur, Michał Pindera
Realizacja treści związanych z edukacj ą zdrowotną może nastąpić za pomocą: — metod odtwórczych, polegających na naśladownictwie, czyli na odtwarzaniu
czynności, ruchów i pozycji zademonstrowanych oraz zachowań podpatrzo nych w środowisku naturalnym;
— metod twórczych, polegających na samodzielnym gromadzeniu doświadczeń ruchowych, na badaniu, poszukiwaniu, odkrywaniu, samowyrażaniu się za po mocą ruchu.
Praca w zakresie wychowania zdrowotnego winna przebiegać w trzech kierunkach: — przez wychowanie indywidualne (bezpośredni kontakt wychowawcy z dziec
kiem);
— przez wychowanie grupowe — wychowawca oddziałuje na grupę dzieci oraz dzieci oddziałująna siebie wzajemnie;
— przez wpływy i współdziałanie z bliższym i dalszym środowiskiem (dom ro dzinny, instytucje i organizacje społeczne).
Do form pracy w szerzeniu oświaty zdrowotnej zaliczamy:
— formy żywego słowa (rozmowy, dyskusje, gawędy, pogadanki, prelekcje, spo tkania, dyskusje radiowe, telewizyjne—wcześniej nagrane);
— formy słowa drukowanego (druki przeznaczone dla dzieci, rodziców, nauczy cieli, ulotki, czasopisma, poradniki);
— formy plastyczne (wizualne) — gazetki, plakaty, wystawki, zakładki, znaczki, foldery reklamowe;
— imprezy rozrywkowe (zabawy kształtujące zachowanie i nawyki, wycieczki, filmy, wideo, programy telewizyjne);
— formy aktywizujące jednostkę i środowisko (quizy, konkursy, plebiscyty, scen ki rodzajowe, teatrzyki małych form, działalność klubów, np. „Wiewiórka”, „Czyścioszek” itp.).
Wychowanie zdrowotne winno być związane z pojęciem świadomości zdrowot nej. Powinno obejmować następujące dziedziny:
— poznawczą (wiadomości o procesach zdrowotnych, istniejących zagrożeniach i ich negatywnych skutkach);
— oceniającą (procesy motywacyjne dotyczące norm i wartości promujących zdro wie, życie);
— wolicjonalną(umiejętności, sprawności i nawyki działań promujących zdrowie).
PIŚMIENNICTWO
Demel M. 1968. O wychowaniu zdrowotnym. PZWS, Warszawa.
Kowolik P. 1981. Ćwiczenia śródlekcyjne uczniów istotnym warunkiem samopoczu cia na lekcji. Życie Szkoły, 11.