Tradycyjnie wycieczki są uznawane za swoistą formę organizacyjną procesu dy daktycznego. Wycieczki stwarzają uczniom możliwość pracy indywidualnej oraz zbio rowej, stwierdza Okoń (1970).
Przez szkolne wycieczki turystyczno-krajoznawcze rozumieć będziemy formę ak tywności — zwłaszcza ruchowej — ucznia, polegającą na oddaleniu się od miejsca zamieszkania czy nauki. Najczęściej wycieczki zawierają wielorakość celów, zarów no dydaktycznych, jak i wychowawczych. Coraz częściej stają się one w polskiej szko le nie tylko atrakcyjnymi i skutecznymi formami pracy pedagogicznej, są także metodą realizacji celów dydaktycznych i wychowawczych.
W niniejszym opracowaniu skoncentrowano się przede wszystkim na próbie uza sadnienia tezy, iż szkolne wycieczki turystyczno-krajoznawcze mogą być wykorzysta ne w praktyce pedagogicznej jako skuteczna i atrakcyjna forma upowszechniania zdro wego stylu życia.
Celem badań przeprowadzonych w szkołach podstawowych w latach 1993—1994 było m.in. poszukiwanie czynników warunkujących wpływ szkolnych wycieczek tury styczno-krajoznawczych na edukację zdrowotną w szkole. Badaniami objęto 432 uczniów szkół podstawowych z miast polskich różnych regionów. Wśród badanych 59,2% stanowiły dziewczęta, a 40,8% chłopcy. Główne źródło informacji stanowiły wyniki zebrane za pomocą kwestionariusza ankiety pt. „Ja—moje zdrowie — sport” wśród uczniów i nauczycieli oraz analiza planów dydaktyczno-wychowawczych i za pisów w dziennikach lekcyjnych.
Omówienie wyników badań
„Wycieczkajest podstawową formą działalności krajoznawczo-turystycznej. Sta nowi ona integralną część procesu dydaktyczno-wychowawczego i powinna być orga nizowana przez wszystkie szkoły w ramach zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych” — głosi Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z 12 V 1983 roku.
192 Jerzy Nowocień
Z chwilą rozpoczęcia przez dziecko nauki w szkole zaczyna ono uczestniczyć w wycieczkach organizowanych w ramach poszczególnych przedmiotów nauczania. Zdaniem nauczycieli (63%) wysokie wymagania programowe stawiane szkołom spra wiają, że pozostaje zbyt mało czasu na ewentualne opuszczanie szkoły, a zwłaszcza oddalenie się od miejsca zamieszkania. Problem ten dotyczy także — zdaniem nauczy cieli —tych przedmiotów, w ramach których—programowo—przewiduje się orga nizowanie wycieczek szkolnych.
Nauczyciele uznają wycieczkę za istotną formę edukacji (48%), jednakże niechętnie z niej korzystają. Sądzą oni, iż formą wycieczki można zrealizować treści wszystkich przed miotów nauczania. Wycieczki w opinii nauczycieli (63%) mająprzede wszystkim wartości wychowawcze, rekreacyjne i rozrywkowe, dlatego też wychowaniu fizycznemu przypisują oni główną rolę w ich organizacji. Nauczyciele twierdzą, iż szkolne wycieczki turystycz no-krajoznawcze winny wzbudzać i utrwalać zamiłowanie dzieci do uprawiania gier, ćwi czeń ruchowych oraz wzmacniać zdrowie przez przebywanie na świeżym powietrzu i ra cjonalne hartowanie organizmu. Nauczyciele wyraźnie podkreślają zdrowotną funkcję wycieczek turystyczno-krajoznawczych i jednocześnie konieczność równoległego stoso wania funkcji: kształcącej, poznawczej, wychowawczej, rozrywkowo-wypoczynkowej.
Dla nauczycieli zdrowie posiada wartość niekwestionowaną. Większość z nich (81,8%) określa własny poziom wiedzy o zdrowiu jako wystarczający, 9% wyraża niezadowolenie z poziomu własnej wiedzy o zdrowiu.
Dbałość o zdrowie nauczyciele upatrują przede wszystkim w zdrowym stylu ży cia, który wyraża się aktywnością ruchową, sposobem odżywiania i czystością środo wiska. Na upowszechnienie tak rozumianego stylu życia w warunkach szkolnych mają szczególny wpływ, zdaniem nauczycieli (75%), szkolne wycieczki turystyczno-krajo znawcze. Szczególne wartości posiadają, ich zdaniem, wprowadzone do szkół w la tach dziewięćdziesiątych „Zielone szkoły”.
Mimo że nauczyciele dostrzegają w wycieczkach wielorakie wartości zdrowotne, w tym także upowszechnianie zdrowego stylu życia, to w praktyce pedagogicznej nie wykorzystują tej możliwości. Zgadza się z tym 67% nauczycieli, natomiast 30% twier dzi, iż wycieczka jest zbyt trudną formą, która wymaga dobrej organizacji, dostosowa nia do możliwości uczniów, a efekty dydaktyczno-wychowawcze daje niewielkie, nie proporcjonalne do wysiłku nauczyciela.
Zdrowy styl życia w opinii uczniów
Z uzyskanych wyników badań wynika, iż podstawowym źródłem wiedzy uczniów o zdrowiu jest rodzina (83,3%), następnie szkoła (72,7%), środki masowego przekazu (50%). Ponad połowa uczniów przekonana jest o celowości prowadzonej przez szkołę działalności na rzecz promocji zdrowia. Badani uczniowie wśród form upowszechnia nia zdrowego stylu życia najrzadziej wymieniają wycieczki (36%), przy czym ucznio wie przez wycieczkę rozumieją przynajmniej całodzienne przebywanie poza szkołą (76%). Uczniowie w większości (78,3%) nie łączą wycieczki z wartościami dydak tycznymi — uczeniem się. Często bardzo chętnie akceptują ją ze względu na „nie- odbywanie się lekcji”.
Szkolne wycieczki turystyczno-krajoznawcze... 193 Wśród wartości wycieczek badani podkreślają przede wszystkim korzystny ich wpływ na integrację grupy — klasy. Wymieniają ponadto: możliwość zdobycia przy jaciół (68,4%), poznanie zjawisk przyrodniczych (64,8%), zaspokojenie potrzeb ru chowych (63,9%), poznanie zabytków, dzieł sztuki (56,2%), rozwinięcie zaintereso wań (46,9%).
Uczniowie w niewielkim procencie (18%) wymienili wycieczki jako formę upo wszechniania zdrowego stylu życia. Jednak w odpowiedzi na pytanie „które z form działalności szkoły w stopniu najwyższym upowszechniają zdrowy styl życia?”, poda wali turystykę na III miejscu po lekcjach wychowawczych i zajęciach w ramach przed miotów nauczania: biologii, zajęć praktyczno-technicznych, wychowania fizycznego, przy czym wf. najczęściej utożsamiali z turystyką.
Zdaniem badanych uczniów zdrowy styl życia to: aktywność ruchowa (87,3%), sposób odżywiania (68,4%) oraz kontrola u lekarza (62,6%). Korzystny wpływ wy cieczek na zdrowie jest w przekonaniu badanych oczywisty. Wyraża się on przede wszystkim: ruchem na świeżym powietrzu (92,3%), dodatnim wpływem na rozwój i wzrost organizmu (89,3%), pokonywaniem trudności i niewygód (76,3%), wpływa na rozwój sprawności fizycznej i hartuje organizm (76,2%). Wycieczki stanowią także możliwości nawiązywania kontaktów towarzyskich (89,7%), odprężenia psychiczne go (92,3%), korzystnej zmiany środowiska przestrzennego i społecznego (82,9%).
Wycieczki turystyczno—krajoznawcze organizowane przez szkołę mają wiele ko rzystnych wartości. Niezaprzeczalne wartości zdrowotne wycieczek mogą być równie dobrze wypaczone. Dzieje się to głównie przez złą organizację, niewłaściwe ich przygo towanie — brak wyraźnych celów, czy nierozważne zachowanie uczestników, którzy często nie są odpowiednio przygotowani przez nauczyciela do udziału w wycieczce.
Konstatacje
Prezentowane wyniki są tylko częściowo wykorzystane i mogą być potraktowane przyczynkowo do szerzej opracowywanego zagadnienia o rzeczywistej roli szkolnych wycieczek turystyczno-krajoznawczych na rzecz promocji zdrowia.
Dokonując analizy wypowiedzi uczniów, nauczycieli oraz zapisów w dokumenta- cj i szkolnej, można byłoby pokusić się o próbę określenia warunków, które decydować będą o spełnieniu przez szkolne wycieczki turystyczno—krajoznawcze funkcji upo wszechniania zdrowego stylu życia. Należeć do nich będą:
• Rozbudzanie i wzmacnianie przez nauczyciela pozytywnych motywów świa domego uczestnictwa uczniów w różnych zorganizowanych formach turystyki. • Uczynienie wszystkich wycieczek szkolnych, tych 1-godzinnych, jak i wielo dniowych, istotną formą organizacyjną procesu pedagogicznego. Zapewnienie im wyraźnych celów, zwłaszcza dydaktycznych.
• Wykorzystaniewycieczekjakometodypracypedagogicznejnauczycielazucznia- mi, gwarantującej realizację treści nauczania i osiągania pozytywnych celów dy daktyczno-wychowawczych, w tym zawierających elementy promujące zdrowie.
194 Jerzy Nowocień
• Dążenie do nabrania przez uczniów przekonań, a następnie utwierdzenia się w nich, iż uczyć się można również poza szkołą, właśnie w czasie wycieczki. • Uczynienie uczniajej świadomym uczestnikiem w aspekcie zaspokajaniaocze-
kiwań poznawczych, kształcących i zdrowotnych.
• Wdrażanie uczniom w czasie wycieczki wiadomości oraz kształtowanie umie jętności na temat własnego zdrowia i zdrowia innych jako wartości ponadcza
sowej, o którą należy dbać.
• Zapoznanieuczestnikówwycieczekzesposobamiracjonalnegoodżywianiasię, przechowywania produktów żywnościowych w różnych warunkach.
• Przygotowywanie doracj onalnego gospodarowania czasem wolnym, wykorzy stywanie ćwiczeń ruchowych i wycieczek poza zajęciami szkolnymi w ramach zajęć własnych.
• Doskonalenie nauczycieli w zakresie organizacji zajęć turystyczno-krajoznaw czych, w tym w aspekcie umacniania zdrowia i regeneracji sił w trakcie różne go rodzaju wysiłków fizycznych.
• Kształtowanieaktywnychpostawuczniówwobecszerokorozumianej ekologii, demonstrowanie w czasie wycieczek różnych form troski o przyrodę, jej ochro nę i likwidację zagrożeń.
Szkolne wycieczki turystyczno-krajoznawcze mogą stanowić wzorzec programo- wo-metodyczny i organizacyjny w upowszechnianiu metody i formy pracy pedago gicznej w zakresie profilaktyki zagrożeń zdrowia i regeneracji sił psychofizycznych podczas nauki i wypoczynku po nauce.
Zdrowotne znaczenie wycieczek polega m.in. na „przywracaniu człowieka przy rodzie”. W trakcie wycieczek uczeń powinien poznawać, przyswajać i przeżywać.
Wycieczki w stopniu najwyższym zbliżają ucznia do właściwego rozumienia zdro wia w jego aspektach: fizycznym, psychicznym i społecznym. Dają mu możliwości bezpośredniego wyrażenia stosunku do stylu życia. Są one korzystnym środkiem w kształ towaniu i upowszechnianiu zdrowego stylu życia pod warunkiem, że będą właściwie przygotowane i prawidłowo przeprowadzone, zgodnie z wszelkimi cechami nowocze snego procesu nauczania—uczenia się.
PIŚMIENNICTWO
Łobożewicz T. 1984. Wycieczki turystyczne jako element programu kultury fizycznej
w szkole. AWF, Warszawa.
Nowocień J. 1995/1996. Wychowanie zdrowotne elementem pracy pedagogicznej na uczycieli szkół wiejskich. (W:) Problemy rozwoju, zdrowia, edukacji prozdrowotnej i ekologicznej. Pod red. J. Rodziewicz-Gruhn i M. E. Pyzikowej. WSP, Częstochowa. Okoń W. 1970. Zarys dydaktyki ogólnej. PZWSz, Warszawa.
Żukowska Z. 1995/1996. Uczestnictwo w kulturze fizycznej a postawy prozdrowotne
młodzieży. (W:)Problemy rozwoju, zdrowia, edukacji prozdrowotnej i ekologicz nej. WSP, Częstochowa.