Założenia metodologiczne
Celem podjętych badań sondażowych było uzyskanie informacji o różnicach po ziomu zachowań i wiedzy zdrowotnej uczniów szkół podstawowych, w których na uczyciele mający różne przygotowanie warsztatowe w zakresie edukacji zdrowotnej ucznia realizują odmienny program wychowania zdrowotnego.
Biorąc pod uwagę uwarunkowania programowe (chociaż nie wnikano w stopień ich realizacji) i status szkół, spodziewano się uzyskać wyniki świadczące na korzyść szkoły promującej zdrowie (SzPZ) w stosunku do szkoły podstawowej tradycyjnej (SzP — tradycyjna). SzPZ ucznia i nauczyciela bardzo mocno akcentuje przygotowanie nauczycieli w zakresie aktywnych metod pracy z dziećmi i młodzieżą. Zajęcia prowa dzone tymi metodami umożliwiają wszechstronne poznanie ucznia przez nauczyciela, a także wpływają relaksująco na dzieci i rozwijają ich możliwości twórcze, pozwalają się uczyć wzajemnie od siebie i przez doświadczenie. Nauczyciel nie narzuca tu dzia łań, lecz proponuje, pozwala na własne rozwiązania.
W SzPZ ponad połowa nauczycieli ukończyła warsztaty w zakresie nowoczesne go programu edukacji zdrowotnej oraz rozwoju osobistego nauczyciela. SzP tradycyj na pracuje na podstawie wytycznych programowych do realizacji wychowania zdro wotnego1, a w drugiej są wdrażane i realizowane założenia programowe SzPZ (Woy- narowska, Sokołowska 1993).
1 Wytyczne do realizacji wychowania zdrowotnego w szkole podstawowej i ponadpodstawowej. MOiW, Warszawa 1982.
Materiał i metodyka badań
Ogółem w badaniach (maj/czerwiec 1995) wzięło udział 180 uczniów z kl. I, III, IV i VIII, w tym 92 uczniów ze SzPZ na terenie woj. kieleckiego i 88 uczniów ze SzP — tradycyjnej z Kielc. W obydwu typach szkół zastosowano do badań te same zasady oraz te same narzędzia, tj. ankiety zachowań zdrowotnych i test wiadomości o zdro wiu, dla każdej klasy osobno.
34 Bożena Zawadzka
Zakres tematyczny — obejmujący zarówno zachowania, jak i wiedzę—dotyczył tych samych problemów zdrowotnych, był odbiciem treści programów nauczania i pod ręczników dla poszczególnych klas (Zawadzka 1995) (tab. 1).
Tabela 1. Problemy zdrowotne ujęte do badań zachowań i wiedzy uczniów klas I, III i IV, VIII
Zakres tematyczny Klasa
I ni IV VIII
1. Czystość ciała 4- 4- 4-
4-2. Czystość otoczenia 4- 4- 4-
4-3. Prawidłowe żywienie 4- 4- 4-
4-4. Warunki pracy i nauki 4- 4- 4-
4-5. Bezpieczeństwo 4- 4- 4-
4-6. Profilaktyka chorób zakaźnych i społecznych — 4- 4-
4-7. Samokontrola rozwoju i zdrowia — 4- 4-
4-8. Pierwsza pomoc — — 4-
4-9. Ochrona zdrowia psychicznego i walka z nałogami — 4- 4-
4-Dane jakościowe o zachowaniach przetworzono na ilościowe i sklasyfikowano jako: pełne, niepełne i negatywne dla zdrowia.
Wyniki badań
Porównanie uzyskanych wyników procentowych z wybranych klas obydwu szkół wskazuje na różnice zarówno w zakresie poprawności zachowań, jak i wiedzy zdro wotnej na korzyść uczniów ze SzPZ z tym, że różnice te są umiarkowane (tab. 2 i 3).
Tabela 2. Poziom zachowań zdrowotnych uczniów klas I, III, IV i VIII szkoły podstawowej promującej zdrowie i szkoły podstawowej tradycyjnej
Uczniowie klas
Zachowania zdrowotne (w %)
Pełne Niepełne Negatywne
SzPZ Sz-trady- cyjna SzPZ Sz-trady- cyjna SzPZ Sz-trady- cyjna kl. I 82,5 59,5 13,0 24,2 4,5 16,3 kl. III 65,7 59,3 23,4 20,8 10,9 19,9 kl. IV 69,9 62,7 17,3 16,7 12,8 20,6 kl. VIII 64,1 58,9 13,0 17,0 22,9 24,1
Tabela 3. Poziom wiedzy uczniów klas I, III, IV i VIII ze szkoły podstawowej promującej zdrowie i szkoły podstawowej tradycyjnej
Uczniowie klas Poziom wiedzy (w %)
SzPZ SzP-tradycyjna
kl.I 67,5 64,2
kl. III 43,0 42,0
kl. IV 54,9 45,8
Efekty edukacji zdrowotnej w szkole promującej zdrowie i tradycyjnej 35 Dla przykładu prześledźmy wyniki w wybranych klasach.
Klasa I
W klasie I w poziomie wiedzy o zdrowiu uczniów z obu badanych szkół różnice są niewielkie. Największe zróżnicowanie wystąpiło w zakresie dbałości o czystość oso bistą uczniów, gdzie uczniowie SzPZ udzielili o 10,5% więcej poprawnych odpowie dzi.
Duże różnice stwierdzono w zachowaniach. Uczniowie SzPZ w dziale organizacji poprawnych warunków pracy i nauki deklarowali o 36,0% więcej zachowań pełnych, w zakresie żywienia — o 34,6%, dbałości o swoje otoczenie — o 22,0% i czystości osobistej — o 12,8%.
Z kolei uczniowie SzP—tradycyjnej wykazali się większym odsetkiem zachowań
negatywnych, np. w zakresie czystości otoczenia—o 26,0%, dbałości o prawidłowe warunki pracy i nauki — o 24,0% oraz prawidłowego żywienia — o 9,3%.
Klasa III
W klasie III poziom wiedzy uczniów był ogólnie zbliżony, różnice występowały w zakresach tematycznych. Zróżnicowanie na rzecz uczniów SzPZ zaobserwowano w zakresach: bezpieczeństwo—o 13,4%, ochrona zdrowia psychicznego—o 13,1 %, poprawne warunki pracy i nauki — o 9,5%; w pozostałych zagadnieniach poziom był zbliżony.
W poziomie zachowań pełnych uczniowie SzPZ wykazali się szczególnie w za
kresie dbałości o czystość swojego otoczenia—o 22,9%, prawidłowego żywienia— o 11,7% i organizacji warunków pracy oraz nauki — o 5,3% w stosunku do swoich rówieśników ze szkoły tradycyjnej.
Niepokojące jest, że dzieci ze szkoły tradycyjnej nie potrafią dbać o swoje zdrowie psychiczne, gdyż uzyskano aż 65,9% zachowań negatywnych z tego zakresu.
Klasa IV
W klasie IV w badaniach zarówno poziomu wiedzy, jak i zachowań uwzględniono 9 zakresów tematycznych (wszystkie). Najwyższy poziom prezentowali uczniowie z ochrony najbliższego środowiska: w SzPZ — 73,6%, a w SzP—tradycyjnej 70,8% poprawnych odpowiedzi.
Zróżnicowanie w poziomie wiedzy na korzyść uczniów SzPZ zanotowano w za kresach:
— profilaktyka chorób zakaźnych i społecznych o 20,2%,
— dbałość o higienę osobistą i estetykę swojego wyglądu o 17,8%, — warunki pracy i nauki o 14,1%,
— pierwsza pomoc i bezpieczeństwo o 13,2%, — ochrona psychiczna i walka z nałogami o 12,8%.
Bardzo niską wiedzę w obu typach szkół prezentowali uczniowie w zakresie sa mokontroli rozwoju i zdrowia, udzielając w SzPZ — 25,8%, a w SzP—tradycyjnej — 34,4% poprawnych odpowiedzi.
36 Bożena Zawadzka
W poziomie zachowań prozdrowotnych w badanych klasach IV w obu szkołach wystąpiła duża rozpiętość wyników. Zachowań pełnych na korzyść uczniów SzPZ za notowano w zakresie samokontroli rozwoju i zdrowia o 14,3% więcej, prawidłowego żywienia o 12,7%, profilaktyki chorób zakaźnych i społecznych o 11,7%.
Najwyższy odsetek zachowań negatywnych w obu typach szkół wykazali ucznio wie z ochrony zdrowia psychicznego — 31,0% i z organizacji warunków nauki: 42,9% w SzPZ i 36,8% w SzP—tradycyjnej.
Uczniowie klas IV przejawiali przewagę zachowań służących zdrowiu nad nega tywnymi, przy czym odsetek zachowań pozytywnych był wyższy u uczniów ze SzPZ w stosunku do SzP—tradycyjnej.
Klasa VIII
Dbałość o zdrowie uczniów klas VIII wyrażająca się w wiedzy i zachowaniach, jest stosunkowo słaba, jeżeli weźmie się pod uwagę, że młodzież ta „idzie w samo
dzielne” życie.
Lepsze wyniki z wiedzy uzyskali uczniowie SzPZ w zakresach: ochrona zdrowia psychicznego i walka z nałogami — o 18,6%, pierwsza pomoc—o 10,2%, profilakty ka chorób zakaźnych i społecznych — o 8,3% oraz z higieny osobistej — o 8,5%.
W pozostałych badanych zakresach wiedza uczniów w obu typach szkół pozostaje na zbliżonym poziomie.
Poziom zachowań pełnych ogólnie jest wyższy w SzPZ, ale jednak różnica ta jest niewielka — bo wynosi 5,2%. W poszczególnych zakresach jest ona znacznie zróżni cowana.
Wyższy poziom zachowań pełnych wykazali uczniowie SzPZ w zakresach: wa runki pracy i nauki — o 22,8%, ochrona środowiska—o 9,1 %, samokontrola rozwoju i zdrowia — o 7,2%; w pozostałych jest zbliżony.
Uczniowie klas VIII zarówno ze SzPZ i SzP—tradycyjnej najwyższy odsetek za chowań negatywnych wykazali w tych samych zakresach tematycznych:
— dbałość o własne środowisko — 42,4% SzPZ i 54,6% SzP—tradycyjna, —bezpieczeństwo — odpowiednio: 43,9% i 30,3%,
—profilaktyka chorób społecznych i zakaźnych: 38,6% i 36,4%, — pierwsza pomoc — 31,8% i 45,4%,
— ochrona zdrowia psychicznego i walka z nałogami — 31,8% i 37,1 %.
Podsumowanie
Na podstawie uzyskanych fragmentarycznych wyników i stosunkowo małej próby trudno wysnuć jednoznaczne wnioski. Raczej są to spostrzeżenia, które będą przed miotem badań autorki.
1. Generalnie, w obu badanych szkołach dominują zachowania pozytywne, przy czym odsetek zachowań negatywnych jest wyższy w SzP—tradycyjnej niż SzPZ. Po
Efekty edukacji zdrowotnej w szkole promującej zdrowie i tradycyjnej 37 dobnie kształtuje się poziom wiedzy w poszczególnych klasach; różnica na korzyść SzPZ wynosi od 11,0% do 3,3%. Ogólnie poziom wiedzy jest niski, mieści się w gra nicach 67,5% — 37,0%.
2. Biorąc pod uwagę zarysowujące się zjawisko narastania pozytywnych zacho wań zdrowotnych u uczniów ze SzPZ i poziom ich wiedzy w stosunku do ich rówieśni ków ze szkoły tradycyjnej należy dążyć do rozszerzenia idei SzPZ na inne szkoły podstawowe i średnie naszego województwa. Proces ten już trwa.
PIŚMIENNICTWO
Woynarowska B., Sokołowska M. 1993. Jak tworzymy szkołę promującą zdrowie. Polski Zespół d/s Projektu Szkoła Promująca Zdrowie, Warszawa.
■ ■