Wprowadzenie
Właściwe zachowania zdrowotne, dotyczące higieny jamy ustnej, są ściśle zwią zane z kontrolą (likwidacją) płytki nazębnej, głównego czynnika etiologicznego próch nicy i chorób przyzębia. Wyuczone i utrwalone w okresie dzieciństwa mają bardzo istotny wpływ na zachowanie zdrowego uzębienia i przyzębia w późniejszym życiu (Weyna i wsp. 1994). Kształtowanie tych zachowań jest zasadniczym celem promocji zdrowia jamy ustnej1. Podstawowe zadania w tym zakresie mają realizować szkoły. Ich obowiązki dotyczące promocji zdrowia jamy ustnej zostały określone we wprowa dzonych w 1982 roku „Wytycznych programowych do realizacji wychowania zdro wotnego w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych”, w których na każdym poziomie nauczania wyszczególniono wiadomości, umiejętności, zachowania i posta wy w zakresie zdrowia jamy ustnej, które powinien opanować uczeń. Za realizację wytycznych odpowiedzialni są dyrektorzy szkół12.
1 Kierunki i metody zapobiegania próchnicy i chorobom przyzębia. Program na lata 1990—95. Szcze cin 1990.
2 Wytyczne programowe do realizacji wychowania zdrowotnego w szkole podstawowej i ponadpod stawowej. WSziP, Warszawa 1982.
Celem podjętych badań była ocena skuteczności działań szkół w zakresie promo cji zdrowia jamy ustnej wśród uczniów.
Materiał i metoda
Badaniami objęto 1800 osób w wieku 7,12 i 18 lat, zamieszkałych w dużych miastach (DM), małych miastach (MM) oraz we wsiach (W) województwa gorzow skiego: po 100 chłopców i 100 dziewcząt z każdej grupy wiekowej i z każdego środo
50 Donata Woitas-Ślubowska
wiska. Zastosowano trzystopniowy dobór materiału: wylosowano miejscowości, w nich szkoły (zachowując proporcje między szkołami posiadającymi gabinet stomatologiczny lub nie mający takiego gabinetu, w szkołach wylosowano uczniów spełniających kryte rium wieku. Metodę badań stanowił sondaż diagnostyczny z wykorzystaniem technik:
— indywidualnego wywiadu z każdym z badanych, przeprowadzonego na podsta wie kwestionariusza, którego pytania dotyczyły nawyków i wiedzy w zakresie zdrowia jamy ustnej,
— wywiadu z dyrekcjami szkół lub/i personelem szkolnych gabinetów stomatolo gicznych na temat działań szkoły w zakresie promocji zdrowia jamy ustnej. W opracowaniu statystycznym wyników badań uwzględniono wartości procento we oraz test niezależności chi kwadrat, gdzie zależność istotna wystąpiła przy p < 0,05.
Wyniki i omówienie
W roku szkolnym 1993/94 w poszczególnych grupach wiekowych od 80—88% badanych uczniów było objętych opieką szkolnych gabinetów stomatologicznych. Do szkół, w których planach dydaktyczno-wychowawczych umieszczono zagadnie nia promocji zdrowia jamy ustnej uczęszczało 93—94% badanych 7 i 12-latków oraz 68% ankietowanych uczniów szkół średnich. Na rycinie 1 przedstawiono opi nie uczniów na temat udziału szkół w przekazywaniu wiedzy o zdrowiu jamy ustnej. Udział ten potwierdza od 55 do 67% badanych, częściej 12— i 18-latków niż dzieci 7-letnich. Prawie połowa 7-latków nie potwierdziła lub nie pamiętała udziału szkoły w promocji zdrowia.
Analizując źródła wiedzy uczniów o zdrowiu jamy ustnej (ryc. 2) należy stwier dzić, że w grupie 7— i 12-latków najczęściej wymieniani są rodzice (których wiedza nie zawsze jest fachowa) oraz pracownicy służby zdrowia. Ankietowana młodzież 18- letnia wskazuje przede wszystkim na służbę zdrowia, następnie rodziców oraz źródła pisane i środki masowego przekazu, co ma związek z typowym dla okresu młodzień czego procesem autoedukacji. Na udział nauczycieli w przekazywaniu wiedzy o zdro wiu jamy ustnej wskazuje tylko 13—19% badanych.
Skuteczność szkolnej promocji zdrowia jamy ustnej... 51
inne źródła
środki masowego przekazu
rodzice
czasopisma, broszury
służba zdrowia
nauczyciele
Ryc. 2. Źródła wiedzy uczniów o zdrowiu jamy ustnej
Jako miarę skuteczności szkolnej promocji zdrowia jamy ustnej przyjęto zachowa nia uczniów. Na rycinie 3 zestawiono wyniki badań nad stosowaniem przez uczniów różnych środków higieny jamy ustnej.
Ryc. 3. Środki higieny jamy ustnej, stosowane przez badanych
Jak wynika ze wspomnianej ryciny, we wszystkich badanych grupach wiekowych do oczyszczania zębów powszechnie używane są szczotki i pasty (najczęściej z flu orem), natomiast pozostałe środki stosuje bardzo niewielki, ale wzrastający wraz z wiekiem, odsetek badanych.
Rycina 4 a, b, c zawiera wyniki badań dotyczące zachowań ankietowanych zwią zanych ze zdrowiem jamy ustnej.
52 Donata Woitas-Ślubowska % b a d a n y ch % b a d a n y ch % b a d a n y ch a) częstość szczotkowania zębów
I — po posiłkach lub częściej IV — różnie
II — rano i wieczorem V — nie myję w ogóle
III — tylko po kolacji
b) technika szczotkowania zębów I — ruchy pionowe
II — ruchy poziome III — ruchy okrężne
IV — ruchy okrężne, pionowe i poziome V — kombinacje dwóch technik VI — nie wiem
c) termin ostatniej wizyty u stomatologa
I — w ostatnim półroczu II — od 1/2 roku do 1 roku III — dawniej
IV — nigdy V — nie wiem
Skuteczność szkolnej promocji zdrowia jamy ustnej... 53 Analizując rycinę 4a stwierdza się, że optymalną częstość szczotkowania (po każ dym jedzeniu) deklaruje od 19 do 32% badanych. Odsetek osób wykazujących takie zachowanie wzrasta wraz z wiekiem badanych. We wszystkich grupach wiekowych najczęściej stwierdzano szczotkowanie zębów rano i wieczorem niezależnie od posił ków (np. przed śniadaniem i po kolacji lub przed śniadaniem i przed kolacją) co wska zuje na brak wiedzy o celach czyszczenia zębów. Na uwagę zasługuje również znacz ny, zwłaszcza wśród 7-latków, lecz malejący w starszych grupach, odsetek badanych szczotkujących zęby różnie, co nasuwa podejrzenie o brak wypracowanych podstawo wych nawyków związanych z higieną jamy ustnej.
Wśród stosowanych przez ankietowane dzieci i młodzież technik szczotkowania zębów (rycina 4b) we wszystkich grupach wiekowych najczęściej potwierdzana jest technika ruchów okrężnych. W dalszej kolejności: uczniowie 7-letni stosują technikę ruchów poziomych oraz kombinację dwóch technik; uczniowie 12-letni — kombinację dwóch technik; młodzież 18-letnia zalecaną dla osób dorosłych technikę ruchów okręż nych, poziomych i pionowych (20% ankietowanych) oraz kombinację dwóch technik. Rycina 4c obrazuje terminy ostatniej odbytej przez badanych wizyty u stomatolo ga. W optymalnym okresie (do pół roku) u stomatologa było od 37% (7-latki) do 72% ankietowanych. Na ogół były to badania kontrolne, przeprowadzane przez szkolnego stomatologa.
Wyniki badań przedstawione na rycinie 4 są podobne lub lepsze od rezultatów uzyskanych przez innych autorów w podobnych grupach wiekowych (Krawecka 1987, Jańczuk 1990, Marzec-Koronczewska 1991).
□ jadam słodycze między posiłkami ■ jadam słodycze poza domem
□ szczotkuję zęby lub płuczę jamę ustną po jedzeniu słodyczy
Ryc. 5. Nawyki badanych związane ze spożyciem słodyczy
Zachowania badanych uczniów związane ze spożywaniem słodyczy przedstawiono na rycinie 5. Jak wykazano na wspomnianej rycinie w ankietowanej grupie występuje znaczący odsetek (81—87%) osób spożywających słodycze częściej niż 1 raz w tygo dniu (ale 7—8% jada je częściej niż raz dziennie), około 53—69% ankietowanych jada słodycze między posiłkami, a 37—51% poza domem (co w naszych warunkach na ogół uniemożliwia natychmiastowe oczyszczenie jamy ustnej). Nawyk szczotkowania zębów
54 Donata Woitas-Ślubowska
lub płukania ust wodą po spożyciu słodyczy potwierdziło od 31—36% badanych. Z ana lizy zachowań przedstawionych na rycinie 5 wynika, że w grupie 18-latków wzrasta— w stosunku do młodszych grup — odsetek osób jadających słodycze między posiłkami i poza domem, natomiast odsetek oczyszczających jamę ustną nie ulega podwyższeniu.
Analizie statystycznej poddano zależność między realizowanymi przez szkoły (wymienionymi w planach dydaktyczno-wychowawczych) działaniami promującymi zdrowie j amy ustnej a częstością i techniką szczotkowania zębów przez uczniów oraz źródłami wiedzy o higienie jamy ustnej. Przeprowadzony test chi kwadrat nie potwier dził zależności między żadnymi z analizowanych cech, co świadczy o braku jakiego kolwiek wpływu szkoły na zachowania zdrowotne uczniów, dotyczące jamy ustnej.
Badania źródeł wiedzy i zachowań uczniów oraz analiza treści dotyczących pro mocji zdrowia jamy ustnej, zawartych w planach dydaktyczno-wychowawczych szkół, pozwalają sądzić, że szkolna promocja zdrowia ma charakter epizodyczny, a jej naj ważniejszymi mankamentami są: brak określenia jego celów, przypadkowe metody i for my pracy oraz zaniechanie kontroli uzyskanych wyników.
Wnioski
1. W badanej grupie uczniów wykazano szeroko rozpowszechnione negatywne za chowania dotyczące zdrowia jamy ustnej. Niektóre z tych zachowań ulegają w starszych grupach wiekowych korekcie, inne (związane ze spożywaniem słodyczy) się nasilają.
2. Analiza statystyczna wyników badań wykazała brak istotnej zależności między zawartymi w planie dydaktyczno-wychowawczym szkoły działaniami promującymi zdrowie jamy ustnej a źródłami wiedzy i zachowaniami uczniów.
3. Uzyskane rezultaty potwierdzajątezę o całkowitej niewydolności szkolnej promocji zdrowia jamy ustnej i wskazująna konieczność położenia szczególnego nacisku na eduka cję zdrowotną i wyrobienie motywacji do utrzymania higieny jamy ustnej już u najmłod szych uczniów, a także systematyczne jej utrwalenie w starszych grupach wiekowych.
PIŚMIENNICTWO
Jańczuk Z. (red.). 1990. Stan narządu żucia polskiej populacji. Pomorska Akademia Medyczna, Szczecin.
Krawecka D. 1987. Stan zdrowotny narządu żucia u dzieci szkolnych miasta Chorzo wa. Śląska Akademia Medyczna, Zabrze-Chorzów, (praca doktorska).
Marzec-Koronczewska Z. 1991. Wybrane czynniki etiologiczne próchnicy zębów 18-
latków w Polsce w świetle wyników badań ankietowych i epidemiologicznych.
Donata Woitas-Ślubowska
Instytut Wychowania Fizycznego Gorzów Wielkopolski