Promocja zdrowia jest to proces umożliwiający ludziom zwiększenie odpowie dzialności za swoje zdrowie i podejmowanie wysiłków, które mająna celu jego popra wę'. Jest to szansa i wyzwanie dla każdego człowieka do podejmowania działań na rzecz własnego zdrowia, ponieważ sytuacji zdrowotnej populacji dorosłych oraz dzie ci i młodzieży w Polsce nie można uznać za zadowalającą.
Raport UNICEF-u (Funduszu Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom) in formuje, że po roku 1989 nastąpiło gwałtowne pogorszenie się stanu zdrowia ludno ści i wzrost umieralności w większości krajów postkomunistycznych. Wiele badań (Kawula i Machel — red. 1994; Syrek 1993) wskazuje na niepokojące zjawiska w za kresie zachowań zdrowotnych, a szczególnie na: małą aktywność ruchową, niewłaści we odżywianie, niedostateczną higienę jamy ustnej, nadużywanie napojów alkoholo wych, palenie tytoniu, używanie narkotyków. W celu przeciwdziałania tym zjawiskom rozpoczęto szereg działań prozdrowotnych. Polska jako członek Światowej Organiza cji Zdrowia przygotowała program ukierunkowany na działania propagujące zdrowie — zawarty w dokumencie „Zdrowie dla wszystkich do roku 2000”. Program ten za kłada stworzenie mechanizmów organizacyjno-ekonomicznych, umożliwiających upo wszechnianie prozdrowotnych stylów życia, wzmocnienie roli rodziny i innych grup społecznych w tym działaniu oraz wdrażanie przedsięwzięć mających na celu kształ towanie pozytywnych zachowań zdrowotnych (Roman 1994).
Szczególnym miejscem do promowania zdrowia jest szkoła oraz środki maso wego przekazu. W 1992 roku Polska przystąpiła do Europejskiej Sieci Szkół Promu jących Zdrowie. W wyniku szeroko prowadzonej kampanii informacyjnej zgłoszenie
uczestnictwa w realizacji projektu promocji zdrowia nadesłały 382 szkoły. Wybrano 15 szkół podstawowych z 14 województw. Szkoły te pracujązgodnie z koncepcją, w któ rej uwzględnia się holistyczne ujęcie zdrowia, czyli zapewnienie zdrowego
środowi-1 W literaturze przedmiotu wyróżnić można trzy kategorie definicji zdrowia: biologiczną, funkcjonal ną i biologiczno-funkcjonalną. Za Światową Organizacją Zdrowia przyjmuję, że zdrowie jest pełnią fi zycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu człowieka, a nie tylko brakiem choroby lub kalectwa (Roman 1994).
144 Mirosława Wawrzak-Chodaczek
ska kształtującego poczucie odpowiedzialności w tym zakresie, zachęcenie do zdro wego stylu życia, umożliwienie uczniom rozwoju potencjalnych możliwości fizycz nych, psychicznych i społecznych, kształtowanie dobrych relacji między pracowni kami a uczniami, szkołą a domem, planowanie wspólnego programu edukacji zdro wotnej w szkole, dostarczanie podstawowej wiedzy o zdrowiu oraz orientację dzia łalności służby zdrowia2.
2 Program Wychowania Zdrowotnego. Lider 1992, 12.
Oprócz szkół wytypowanych do realizacji projektu promocji zdrowia wiele placó wek oświatowych postanowiło poszerzyć program wychowania zdrowotnego obowią zujący w każdej szkole. Ranga, jaką nadaje się kształceniu zdrowotnemu jest uzależ niona od postaw nauczycieli, środowiska społecznego i warunków materialnych szko ły. Jednym z warunków skuteczności promocji zdrowia jest dotarcie do każdego czło wieka. Masowy odbiór przekazywanych informacji oprócz szkoły mogą zapewnić mass media. Interesujące zatem wydało się zbadanie czy zadania szkoły i środków masowe go przekazu w zakresie promocji zdrowia są realizowane komplementarnie i jak prze biega ich realizacja.
Badania przeprowadzono w kwietniu 1996 roku i objęto nimi nauczycieli z 56 szkół z całej Polski. Byli to studenci studiów zaocznych Wyższej Szkoły Pedagogicz nej w Zielonej Górze i Uniwersytetu Wrocławskiego. Nauczyciele sporządzali raporty dotyczące wychowania zdrowotnego realizowanego w ich szkołach. Zbadano również treść programów telewizyjnych, audycji radiowych i dostępnych publikacji w zakresie omawianej problematyki.
Analiza zebranych danych pozwoliła stwierdzić, iż większość badanych nauczy cieli (63%) ograniczyła się do zaprezentowania treści programowych wychowania zdrowotnego zawartych w obrębie poszczególnych przedmiotów oraz przedstawiła program Szkół Promujących Zdrowie, dostępny w literaturze fachowej. Na podstawie dodatkowych informacji można wnioskować, że w szkołach tych zadania wychowania zdrowotnego są wypełniane wyłącznie na podstawie obowiązującego w szkole progra mu. O aktywnym realizowaniu programu podobnego do projektu promocji zdrowia świadczy 33% wypowiedzi, dwie wypowiedzi pochodziły od nauczycieli pracujących w szkołach włączonych do projektu promocji zdrowia i jedna ze szkoły z autorską klasą realizującą poszerzony program wychowania zdrowotnego. Wyróżniały się tu wyraźnie szkoły w Lądku—Zdroju, Bolesławowie, Bolesławcu i Zamościu.
Z wypowiedzi badanych wynika, iż głównym celem wychowania zdrowotnego w tych szkołach jest wychowanie człowieka, który będzie świadomie chronił własne zdrowie oraz aktywnie uczestniczył w dbałości o zdrowie społeczeństwa. Praca wy chowawcza i profilaktyka zdrowotna zmierzają do ukształtowania odpowiednich po staw i zachowań uczniów w korzystnym dla zdrowia i kultury zdrowotnej kierunku.
Szkoła promująca zdrowie mobilizuje do współdziałania szereg instytucji. Dąży do upowszechniania zdrowego stylu życia, wygaszenia współzawodnictwa, do wpro wadzania dialogu, wzajemnego wspierania i dbałości o wspólne dobro. W szkołach tych prowadzi się profilaktykę zdrowotną skierowaną na obniżenie występowania wad
Realizacja zadań w zakresie wychowania zdrowotnego... 145 postawy i niektórych chorób. Badania Król (1995) wskazują na dużą skuteczność nie których działań profilaktycznych. Jedna ze szkół wiejskich prowadzi z ogromnym za angażowaniem systematyczną profilaktykę fluorową pod opieką szkolnego oddziału PCK i lekarza stomatologa z sąsiedniej wioski. Ponadto dzieci z klas młodszych po wspólnym posiłku, codziennie pod opieką wychowawcy myjązęby. Efekty tych działań są widoczne, gdyż zaledwie u 20% badanych w tej szkole dzieci stwierdzono próchnicę; dla porównania w szkole wielkomiej skiej aż 75% uczniów boryka się z tą chorobą zębów.
W omawianych szkołach prowadzi się stałe akcje profilaktyczne i uświadamiające w zakresie takich zagrożeń, jak narkomania, AIDS, nikotynizm i alkoholizm, realizo wane m.in. poprzez pogadanki, filmy, konkursy, prace plastyczne, propagowanie za chodniej mody na zrezygnowanie z palenia. Praktyka wskazuje, że jednak bardziej skuteczne w przeciwdziałaniu uzależnieniom młodzieży są takie inicjatywy, jak po wstawanie Rad ds. Uzależnień, składających się z nauczycieli, rodziców, uczniów i przedstawicieli Straży Miejskiej, współpracujących ze wszystkimi instytucjami zaj mującymi się problemami narkomanii i alkoholizmu, co podkreśla Król (1995).
W szkołach promujących zdrowie prowadzono szereg różnorodnych akcji. Nale żały do nich: festyny połączone z aktywnym wypoczynkiem, spotkania z zaproszony mi specjalistami (lekarzami, kosmetyczką, psychologiem), wyjazdy dzieci miejskich na „Zielone szkoły”, zapoznanie uczniów z zasadami ruchu drogowego poprzez tzw. ogródki ruchu, współpraca z policją, działalność propagandowa straży pożarnej w celu podniesienia dyscypliny przeciwpożarowej, uczestnictwo w ogólnopolskim programie stomatologicznym sponsorowanym przez firmę „Colgate”, olimpiada wiedzy o zdro wiu, zorganizowana przez Wydziały Zdrowia i Wydział Oświaty, zajęcia parateatral ne dotyczące profilaktyki uzależnień, realizacja projektu: pokonywanie stresu i kształto wanie postaw asertywnych—„Dziękuję nie”, festiwale nt. „Promocja zdrowia w sztuce dziecięcej i młodzieżowej”, pedagogizacja rodziców, spotkania z ludźmi, dla których sport jest częścią życia, obchody Międzynarodowego Dnia bez Papierosa, prowadze nie kroniki i gazetki oraz wiele innych interesujących akcji o mniejszym bądź więk szym zasięgu. W promocji zdrowia aktywnie uczestniczą szkolne koła PCK, LOP, SU i SKKT. Szkoda tylko, że te pozytywne przedsięwzięcia organizuje ograniczona liczba szkół w Polsce.
Szkołę i różnorodne organizacje promujące zdrowie wspierająbardzo często lokalne media, a pozytywnym przykładem mogą być „Wiadomości Lokalne Masywu Śnieżni- ka”, które informująo podejmowanych akcjach promujących zdrowie i zachęcają miesz kańców Lądka—Zdroju, Bystrzycy i okolic do uczestnictwa w nich. Podobną rolę speł niają wrocławskie rozgłośnie radiowe, prasa lokalna i stacje telewizyjne, które bardzo aktywnie włączyły się w akcję „Tydzień dla serca”. Ich udział polegał na informowaniu o bloku imprez oraz zachęcaniu mieszkańców do odwiedzania wielu punktów, w których mogliby dokonać pomiaru ciśnienia krwi, poziomu cholesterolu i glukozy.
W związku z powiększaniem się liczby osób będących nosicielami wirusa HIV zaproponowano w wielu krajach wykorzystanie mass mediów do popularyzacji wie dzy i zachęcania do stosowania prezerwatyw, które będą wpływały na obniżenie nie
146 Mirosława Wawrzak-Chodaczek
bezpieczeństwa zarażenia tą chorobą (Wilde 1993). W telewizji pojawiły się reklamy służące temu celowi. Nie podjęto jednak badań nad skutecznością tych oraz innych akcji, podobnie jak brak wyników badań nad skutecznością reklam wyrobów tytonio wych i alkoholowych w Polsce.
W dużej liczbie publikacji (ponad 235) można natomiast znaleźć zagadnienia do tyczące AIDS oraz chorób wenerycznych. Mają one różny charakter od rzeczowych po ortodoksyjne założenia religijne. Na podstawie analizy tych opracowań Kwiatkow ski (1996) postuluje, żeby stworzyć programy operacyjne z ofertą metodologiczną uwzględniające komplementarne ujęcie różnych aspektów tej problematyki, zatrosz czyć się o realizatorów tych programów i lansowanie właściwych wzorów w środkach masowego przekazu oraz zaktywizować młodzież. W pewnym stopniu odpowiedzią na te postulaty jest projekt Szkół Promujących Zdrowie.
Bogato prezentują się także opracowania naukowe dotyczące promocji zdrowia w szkole (prym wiedzie czasopismo „Lider”) i oświaty zdrowotnej. Na rynku wydaw niczym ukazują się czasopisma poświęcone problemom zdrowotnym (“Uzdrowiciel”, „Zdrowie”, „Twoje Dziecko”, „Jestem”). Zawierają one szereg artykułów omawiają cych problemy o charakterze zdrowotnym. Uczą jak pielęgnować urodę, podtrzymy wać kondycję fizyczną i psychiczną oraz przestrzegają przed różnymi niebezpieczeń stwami związanymi z porą roku. Również czasopisma kobiece („Twój Styl”, „Kobieta i Życie”, „Przyjaciółka”) zawierają specjalne działy poświęcone problemom zdrowia, a w interesującym czasopiśmie „Zygzak” można znaleźć wiele zagadnień związanych z wiekiem dorastania. Czasopisma młodzieżowe, takie jak „Dziewczyna”, „Popcorn”, „Bravo”, „Filipinka” oraz program telewizyjny pt. „Luz” poruszają wiele zagadnień związanych z seksem. Najczęściej proponująone młodzieży „bezpieczny seks” i zwią zane z tym sposoby antykoncepcji, mniej miejsca poświęcając prawdziwym konse kwencjom, jak niepożądana ciąża. Często zwraca się uwagę, że oprócz czytania cza sopism, brak nadzoru rodziców nad oglądanymi w telewizji programami oraz swobod ny dostęp do kaset wideo mogą wpływać na kształtowanie się niewłaściwych postaw wobec seksu.
Telewizja również emituje programy o charakterze zdrowotnym. Interesujące in formacje na ten temat można znaleźć w programach przedpołudniowych. Cennym pro gramem jest „Klinika zdrowego człowieka”, „Akademia Zdrowia”, czy magazyn „Raj”. W „Teleranku” ostatnio emitowano bardzo wartościowy program, „Zdrowa planeta — zdrowy człowiek”. Można natomiast zastanawiać się nad zdrowotnymi konsekwen cjami reklamowania słodyczy i środków zawierających konserwanty oraz możliwo ściami zmiany postaw czy stylu życia społeczeństwa pod wpływem programów i fil mów telewizyjnych. Podczas gdy szkoła stała się terenem rozprowadzania narkoty ków, w wielu programach telewizyjnych można usłyszeć o „koce”, „herze” i zoba czyć, jak przyjemnie jest „być na haju”.
Na koniec tych skróconych rozważań można zauważyć, iż z raportów nauczy cieli na temat założonego i realizowanego programu dotyczącego promocji zdrowia wynika, że zorientowani i czynnie biorący w nim udział byli wychowawcy klas po
Realizacja zadań w zakresie wychowania zdrowotnego... 147 czątkowych, nauczyciele biologii i kultury fizycznej. Gorzej lub wcale nauczyciele matematyki, fizyki i chemii. Można się zastanawiać, jaka jest przyczyna tego stanu rzeczy.
Ze środków masowego przekazu największy udział w promocji zdrowia ma prasa (naukowa, oświatowa, popularno-naukowa, dzienniki adresowane do różnych grup społecznych), a mniejszy telewizja i radio. Zważywszy na duże oddziaływanie telewi zji na społeczeństwo, realizatorzy programów mogliby wykorzystać jej informacyjne możliwości do promowania zdrowego stylu życia.
PIŚMIENNICTWO
Kawula S. W., Machel H. (red.). 1994. Młodzież a współczesne dewiacje i patologie
społeczne. Gdańsk—Toruń.
Król A. 1995. Stan opieki zdrowotnej i profilaktyka w wybranych szkołach podstawo wych i średnich. Referat wygłoszony na Międzynarodowej Konferencji „Dziecko w placówce szkolnej i pozaszkolnej”, Częstochowa 7—8 XII.
Kwiatkowski P. 1996. AIDS—pedagogiczna analiza publikacji. Wrocław (maszyno pis).
Lipska R. 1995. Zdrowie w szkole. Lider, 12.
Roman E. 1994. Kulturowe wzory zachowań zdrowotnych jako efekt procesu socjali zacji dzieci i młodzieży. „Forum Oświatowe”.
SyrekE. 1993. Współczesne zagrożenie w strukturach społecznych. Katowice.
Wilde G. J. S. 1993. Ejfects of mass media communications on health and safety habits: an overall view of issues and evidence, Addiction, 88.