ROZDZIAŁ II. RAMA ANALITYCZNA I METODOLOGICZNE ZAŁOŻENIA PROJEKTU
3.3 Hipotezy badawcze
Zarówno formułując, jak i weryfikując hipotezy badawcze warto wziąć pod uwagę tezy sformułowane przez Abrama de Swaana, dotyczące sposobu postrzegania przez polityczne elity kwestii nierówności społecznych i ubóstwa oraz wpływu tych percepcji na podejmowane działania. Autor ten pisze, iż (2000: 53):
• W im większym stopniu nierówności społeczne i ubóstwo postrzegane są przez polityków jako zagrożenie dla ich pozycji, tym bardziej będą gotowi podejmować działania na rzecz zmiany status quo;
• Im większe korzyści dla siebie lub społeczeństwa z istnienia ubogich postrzegają
politycy, tym mniejsze zaangażowanie w zmiany;
• Im bardziej indyferentnie postrzegają politycy istnienie nierówności społecznych i ubóstwa, w tym mniejszym stopniu będą gotowi na podjęcie jakichkolwiek działań;
• Im łatwiejsze wydaje się politykom podjęcie skutecznych działań, tym prędzej będą skłonni je podejmować.
Zaproponowany przez de Swaana koncept „społecznej świadomości elit” dobrze współgra z opisanymi przez Pfau-Effinger elementami kultury welfare dotyczącymi wpływu ideowych przekonań wpływowych aktorów sceny politycznej na konkretne rozwiązania w zakresie polityki społecznej. Jest to ten poziom kultury welfare, na którym kluczowe są wynikające z kulturowego kontekstu przekonania dotyczące natury nierówności społecznych oraz ubóstwa oraz uzasadnienia dotyczące zarówno skali, jak i sposobu wspierania jednostek tymi zjawiskami dotkniętych. Ich rekonstrukcja możliwa jest m.in. poprzez wskazanie poglądów wyeksplikowanych w badanych źródłach dotyczących roli i znaczenia poszczególnych elementów triady rynek – państwo – rodzina i rekonstrukcja na tej podstawie mniej lub bardziej spójnych typów ideologii dominujących w analizowanym dyskursie.
Pierwsza hipoteza badawcza, której weryfikacja nastąpi w wyniku analizy materiału empirycznego to przypuszczenie o braku adekwatności tradycyjnych definicji dotyczących orientacji politycznych (lewica vs. prawica; neoliberalizm vs. socjaldemokracja; liberalizm vs. konserwatyzm) do opisu sytuacji na polskiej scenie politycznej w odniesieniu do problematyki społecznej, m.in., do kwestii istnienia i roli nierówności społecznych i ich reprodukcji. Ten element kultury welfare nie jest czynnikiem różnicującym polskie partie polityczne, nie należy też do najistotniejszych elementów sporu politycznego, ani istotnego
elementu autodefinicji tożsamościowej politycznych ugrupowań. Pomimo zasadniczych różnic ideologicznych deklarowanych przez poszczególne partie polityczne, które identyfikują się w ramach wyżej wymienionych ideowych kontinuów, percepcje ich przedstawicieli dotyczące problemów społecznych nie będą się pokrywać z tradycyjnymi
konserwatywnymi, lewicowymi lub liberalnymi przekonaniami dotyczącymi np.
odpowiedzialności państwa za los i poziom życia obywateli, indywidualnej odpowiedzialności jednostki za swój los, roli rodziny w procesie reprodukowania nierówności społecznych, akceptowanego/postulowanego wpływu państwa na skalę redystrybucji dochodów w społeczeństwie, czy strukturalnych/indywidualnych źródeł ubóstwa. Wyżej wymienione przekonania będą raczej wynikiem osobistych jednostkowych doświadczeń polityków lub (w przypadku np. partii politycznych) taktycznych i koniunkturalnych deklaracji podyktowanych koniecznością zdobywania społecznego poparcia. Spór ideowy dotyczący problematyki nierówności społecznych jest zaś w znacznym stopniu rytualny, służący raczej bieżącej taktyce wyborczej dyktującej zbliżenie lub oddalenie się w sądach od potencjalnych przeciwników/sojuszników politycznych. Można również zakładać istnienie milczącego konsensusu dotyczącego kwestii społecznych, wynikającego ze zbliżenia poglądów w kwestiach ekonomicznych wśród polityków należących do różnych ugrupowań, jedynie deklaratywnie różniących się ideowo. Wspomniany powyżej, w dużej mierze zrytualizowany spór polityczny dotyczący problemów społecznych oraz sposobów ich rozwiązywania, w rzeczywistości, tj. w praktyce politycznej nie różnicuje poszczególnych partii politycznych. Sprawując władzę poszczególne partie polityczne kierują się pragmatyką rządzenia realizując zbliżony do neoliberalnego model gospodarki oraz polityki społecznej, co znajdzie odbicie w wypowiedziach respondentów uzasadniających poszczególne polityczne i gospodarcze decyzje podejmowane przez ich ugrupowania podczas sprawowania władzy oraz krytykujące posunięcia politycznych konkurentów. Taktyczne działania dotyczące konfliktów między politykami będą egzemplifikowane przez ideologiczne deklaracje stojące w sprzeczności z podejmowanymi, realnymi działaniami politycznymi. Podobne opinie znajdą się w zapisach medialnych debat pomiędzy członkami rywalizujących partii politycznych. W materiałach programowych znajdą się jednak także opinie stojące niekiedy w opozycji do treści formułowanych podczas wywiadów i debat politycznych, dystansujące się od neoliberalnego kursu reform gospodarczych i społecznych, podkreślające konieczność zwalczania nierówności społecznych oraz ubóstwa. Podobne różnice będą dotyczyć kwestii wspierania poszczególnych grup społecznych lub grup interesu. Deklaracje w wywiadach swobodnych oraz fokusowych będą stały w sprzeczności z formułowanymi w dokumentach
programowych oraz debatach medialnych sądami dotyczącymi „zasługiwalności” na społeczne wsparcie poszczególnych społecznych grup i kategorii. Różnice będą związane z „wpływowością” owych grup wśród polityków konkretnych partii politycznych oraz ich oceną jako potencjalnie politycznie godnego zainteresowania segmentu elektoratu.
Kolejna hipoteza, dotyczy sposobu formułowania postulatów oraz deklarowania wyznawanych systemów wartości poszczególnych partii politycznych, zawartych w ich dokumentach programowych. Obecne w nich sformułowania dotyczące kwestii społecznych, sposób konceptualizowania poszczególnych problemów społecznych oraz propozycje dotyczące ich rozwiązywania pojawiają się w retoryce poszczególnych partii politycznych głównie w okresie przed wyborami i traktowane są instrumentalnie, jako potencjalnie skuteczne narzędzie uzyskiwania wsparcia wyborczego w poszczególnych segmentach elektoratu. Jednocześnie kwestie te są traktowane w sposób hasłowy, a dokumenty programowe partii nie zawierają szczegółowych diagnoz społecznych wraz z koherentnymi propozycjami ich rozwiązywania. Polityczne slogany dotyczące kwestii społecznych wspierane są autorytetem i akademickim cenzusem doradców partii politycznych. Formułowane w programowych dokumentach tezy oraz założenia ideologiczne mają na celu odróżnienie się od politycznej konkurencji. Dane dotyczące skali społecznych zjawisk prezentowane są wybiórczo, wykorzystywane w celu uzasadnienia własnych posunięć podczas sprawowania lub współsprawowania władzy oraz bezwzględnego krytykowania skutków działań przeciwników politycznych.
Trzecia hipoteza brzmi następująco: politycy szczebla centralnego oraz decydenci na poziomie lokalnym różnią się znacząco pod względem sposobów konceptualizowania problematyki nierówności społecznych. Na poziomie lokalnym, kluczowe dla definiowania oraz sposobu realizacji polityki wobec dziedziczenia nierówności społecznych są mezzostrukturalne czynniki określające sytuację społeczno-ekonomiczną miasta oraz lokalne zasoby (ludzkie i instytucjonalne), zaś podziały ideologiczne obecne w dyskursie na poziomie polityki szczebla centralnego nie są przenoszone na poziom lokalny. Opinie respondentów odnoszących się do kwestii nierówności społecznych i ich reprodukcji podyktowane są znajomością społecznej sytuacji na poziomie lokalnym oraz pragmatyką możliwych do przeprowadzania działań na rzecz dotkniętych społecznymi problemami obywateli miasta. Sądy formułowane przez lokalne elity zawierać będą krytykę debat publicznych prowadzonych na poziomie centralnym na tematy społeczne, uwzględniać będą znajomość lokalnego kontekstu oraz narzucanych przez władzę centralną finansowych oraz administracyjnych zasad ograniczających możliwość skutecznego prowadzenia
Kolejna hipoteza zakłada, że dyskurs dotyczący polityki społecznej w Polsce cechuje krótkoterminowość i brak analizowania konsekwencji działań politycznych w długim horyzoncie czasu. W wypowiedziach polityków zaznaczy się brak długofalowego, strategicznego planowania, opartego o naukowe diagnozy, podejmowane przezeń decyzje mają często charakter doraźny, wynikają z chęci zdobycia poparcia w konkretnych grupach elektoratu lub stanowią reakcję na pojawiające się problemy społeczne, niekiedy będące skutkami nieprzewidzianych efektów wprowadzanych przez polityków rozwiązań legislacyjnych (patrz: Woźniak 2007, Rek, Woźniak 2006). W odróżnieniu od pewnych kwestii w polityce międzynarodowej, czy obronnej (np. akcesja do Unii Europejskiej i NATO), problematyka polityki społecznej nie będzie traktowana jako mająca strategiczne znaczenie dla przyszłości Polski i jakości życia jej obywateli, nie będzie przedmiotem ponadpartyjnego konsensusu, lecz areną sporu o poparcie w doświadczonych społecznymi problemami grupach elektoratu. Kwestia konkretnych rozwiązań w polityce społecznej będących efektem w/w procesów oraz sposób jej realizacji i jej konsekwencje nie jest tematem niniejszej pracy. Przedmiotem analiz są jedynie sposoby opisu i werbalnej rekonstrukcji konsekwencji działań polityki społecznej formułowane przez respondentów oraz opisywane w programach partyjnych i przez uczestników debat radiowych.