Założenia metodologiczne

Empiryczna część niniejszej pracy składa się z dwóch komponentów, jeden łączy się z analizą wywołanych danych – transkrypcji wywiadów swobodnych oraz zogniskowanych wywiadów grupowych przeprowadzonych w ramach realizacji międzynarodowego projektu badawczego PROFIT. Rozwinięciem i uzupełnieniem tych analiz jest drugi komponent empirycznego studium – analiza treści źródeł zastanych: programów politycznych partii z wyborów odbywających się w latach: 2001 i 2005 oraz transkrypcji cyklicznych politycznych debat odbywających się na antenie programu pierwszego Polskiego Radia, w których uczestniczyli przedstawiciele wszystkich ugrupowań politycznych posiadających w danym momencie reprezentację parlamentarną.

Metodologia podyktowana była częściowo wymogami projektu badawczego, który miał charakter porównawczy. PROFIT to akronim utworzony z pierwszych liter tytułu projektu: Policy Responses Overcoming Factors in the Intergenerational Transmission of

Inequalities (Polityka na rzecz przeciwdziałania międzygeneracyjnej transmisji nierówności),

Komisję Europejską. Tematyka projektu mieściła się w zakresie 7 priorytetu badawczego w 6 Programie Ramowym – Obywatele i sprawowanie władzy w społeczeństwie opartym na

wiedzy, w drugim obszarze badawczym: Możliwości i wybory dla rozwoju społeczeństwa opartego na wiedzy. Za decyzją o sfinansowaniu tego projektu stało przeświadczenie

gremiów decyzyjnych w Komisji Europejskiej, że dziedziczenie nierówności społecznych utrudnia osiągnięcie zasadniczych społecznych celów Unii Europejskiej: spójności społecznej i terytorialnej, zrównoważonego rozwoju oraz poprawy poziomu życia. Występowanie tego zjawiska stoi w sprzeczności z kluczowymi wartościami Unii: równością szans oraz sprawiedliwością społeczną. Z tych przyczyn Parlament i Rada Unii Europejskiej zdecydowała się włączyć w 2005 roku moduł „międzygeneracyjna transmisja biedy” do listy wspólnie uzgodnionych wskaźników (Regulacja Komisji Europejskiej nr 16/2004 z 6 stycznia 2004 roku). Celem tej inicjatywy jest podjęcie monitoringu działań przeciwdziałających reprodukcji nierówności społecznych oraz zainspirowanie badań naukowych dotyczących tej problematyki. Projekt PROFIT realizował zespół badaczy z ośmiu krajów pod kierunkiem socjologów z Uniwersytetu Łódzkiego. Głównym koordynatorem projektu była prof. dr hab. Wielisława Warzywoda-Kruszyńska. Był to pierwszy w historii projekt badawczy finansowany ze środków Programów Ramowych w dziedzinie nauk społecznych, który koordynowała uczelnia z kraju, który przystąpił do UE w roku 2004. Autor niniejszej rozprawy miał okazję w niniejszym projekcie pełnić funkcję członka zespołu koordynującego projekt odpowiedzialnego za realizację empirycznych etapów projektu i koordynację prac młodych badaczy zaangażowanych w jego realizację w uczelniach partnerskich.

Metodologia projektu PROFIT oraz założenia teoretyczne za nim stojące były omawiane w kilku publikacjach (patrz: Kruszyńska, Rokicka 2007, Warzywoda-Kruszyńska, Rokicka 2008, Warzywoda-Kruszyńska 2007a), podobnie jak jego wyniki (patrz: Warzywoda-Kruszyńska 2007b, Woźniak 2007 Petelewicz 2007, Drabowicz 2007, Rokicka 2007, Drabowicz, Woźniak 2008, Rokicka 2008, Petelewicz 2008, Rek 2008, Woźniak, Rek 2008, Woźniak 2007a, 2007b, 2007c, Rek-Woźniak, Woźniak 2008). W niniejszym rozdziale rozwinięte zostaną jedynie wątki istotne z perspektywy rozprawy doktorskiej.

We wspomnianym projekcie podjęto próbę kontekstualizacji kwestii dziedziczenia nierówności społecznych/ubóstwa, biorąc pod uwagę, iż zjawisko to występuje w szerszym kontekście środowiska społecznego tworzonego przez społeczność lokalną (poziom mezzo)

oraz społeczeństwo (poziom makro). Zarówno społeczność lokalna oraz

społeczeństwo/państwo narodowe mogą mieć istotne znaczenie dla przeciwdziałania międzypokoleniowemu przekazywaniu różnorakich społecznych upośledzeń, czy deficytów,

wykorzystując w tym celu rozmaite zasoby, środki oraz kapitały, którymi dysponują. Tworzą także ramę dla transmisji różnych typów zasobów pomiędzy generacjami. Społeczno-ekonomiczno-kulturowy kontekst transmisji nierówności społecznych składa się ze strukturalnych oraz kulturowych czynników, które na potrzeby projektu PROFIT zostały zoperacjonalizowane w sposób następujący:

Tabela 4. Strukturalne oraz kulturowe czynniki w transmisji ubóstwa/nierówności społecznych Poziom administracji Czynniki strukturalne Czynniki kulturowe

Centralny (państwo/społeczeństwo)

 Struktura społeczna  Sytuacja społeczno-ekonomiczna  Wzory ubóstwa, kompozycja problemów

społecznych

 Podział odpowiedzialności pomiędzy władze centralne i samorządowe (lokalne)

Sposób myślenia polityków oraz ciał wykonawczych o reprodukcji nierówności oraz

sposobach przeciwdziałania temu zjawisku Zaufanie społeczne Lokalny  Sytuacja społeczno-ekonomiczna

 Struktura społeczna  Infrastruktura społeczna i zasoby

 Programy i wdrażane projekty

Sposób myślenia polityków oraz lokalnych aktorów o reprodukcji nierówności oraz

sposobach przeciwdziałania temu zjawisku Zaufanie społeczne na

poziomie lokalnym Źródło: Warzywoda-Kruszyńska, Rokicka 2008: 2

Powszechnie wiadomo, że stopień interwencji państwa w redystrybucję dochodów wiąże się z konkretnym typem reżimu polityki społecznej, zaś strukturalne warunki są różne dla różnych społeczeństw. Jednak niewiele wiadomo na temat tego, w jaki sposób polityczni decydenci rozumieją problematykę nierówności społecznych i ich dziedziczenia, jak postrzegają swoją rolę w przeciwdziałaniu temu zjawisku oraz jak oceniają możliwości aplikacji rozmaitych politycznych rozwiązań/narzędzi na rzecz realizacji tych celów. Na poziomie Unii Europejskiej polityka społeczna koncentruje się na promowaniu integracji społecznej oraz przeciwdziałaniu transmisji biedy i nierówności społecznych między generacjami. Jednak to prerogatywą i odpowiedzialnością każdego z państw członkowskich jest dobór rozwiązań, politycznych „narzędzi”, za pomocą których europejskie cele będą realizowane, tym bardziej istotne wydaje się zatem rozpoznanie jak wygląda percepcja wspomnianych kwestii przez politycznych aktorów, którzy poprzez swe decyzje mogą w sposób realny wpływać na podejmowanie działań w sferze polityki społecznej.

Jeżeli wziąć pod uwagę poziom społeczności lokalnej, jeszcze mniej, o ile w ogóle cokolwiek, wiadomo o sposobie postrzegania problematyki dziedziczenia nierówności przez aktorów lokalnych: polityków, czy też pracowników instytucji samorządowych. A to w ich gestii znajduje się podejmowanie strategicznych decyzji dotyczących podziału lokalnego budżetu, wybór działań priorytetowych, czy też sposobu realizacji zadań przypisanych samorządom jako realizatorom polityki społecznej. To samorządy są dostawcami usług w tej sferze, których jakość może w sposób realny wpływać na transmisję nierówności społecznych. Z tego względu w ramach projektu PROFIT w każdym z uczestniczących krajów wyselekcjonowano jedno miasto średniej wielkości, w którym przeprowadzono badania terenowe obejmujące z jednej strony różne kategorie lokalnych aktorów, mających wpływ na projektowanie i realizację lokalnej polityki społecznej oraz z drugiej strony, potencjalnych odbiorców tych działań – młodych ludzi w wieku lat 24-29.

Zwrócenie uwagi na poziom miast średniej wielkości podyktowane zostało konstatacją o redefinicji tradycyjnej roli i zadań państwa narodowego, do czego znacząco przyczyniły się procesy decentralizacji, globalizacji i liberalizacji międzynarodowego handlu oraz rynków finansowych (Drabowicz, Woźniak 2008). W zmieniających się warunkach, państwo nie może mieć monopolu na posiadanie zasobów czy wiedzy eksperckiej. Musi działać w pluralistycznym otoczeniu współzależnych instytucji: publicznych, prywatnych i dobrowolnych. Rząd musi wprowadzać nowe narzędzia i techniki, aby sprawniej kierować, sterować i wpływać, a jednocześnie zachować rolę nadrzędnego poziomu sprawowania władzy <<meta zarządzanie>> (Newman 2004, s. 71). Państwo coraz bardziej koncentruje się na „sterowaniu‟ (kierowaniu, kształtowaniu, przewodzeniu), zmniejszając zakres swoich interwencji na poziomie operacyjnym (Newman 2004, s. 73), co powoduje, że wzrasta znaczenie zarówno władz niższych szczebli administracji, jak i prywatnych czy pozarządowych aktorów na poziomie lokalnym. Rośnie ich rola w projektowaniu i wdrażaniu zmian w różnych obszarach polityki (również tych nakierowanych na przeciwdziałanie dziedziczeniu niskiego statusu i biedy), co jest zgodne z polityką Unii Europejskiej. Z tego punktu widzenia ważna jest również próba odpowiedzi na pytanie, jak na poziomie lokalnym, w konkretnej społeczności, polityczni aktorzy oraz inne osoby odpowiedzialne za realizację polityki społecznej konceptualizują problematykę nierówności społecznych i ich międzygeneracyjną transmisję.

Sposób, w jaki aktorzy lokalni definiują problemy społeczne w swojej społeczności, jak postrzegają problem dziedziczenia nierówności społecznych oraz grupy zagrożone transmisją niskiego statusu w społeczności lokalnej ma znaczący wpływ na formułowane

przez nich odpowiedzi polityki społecznej. Innymi słowy, społeczno-ekonomiczne i polityczne otoczenie lokalne, mentalność aktorów lokalnych w znacznym stopniu wpływa na sposób projektowania i wdrażania środków z zakresu polityki społecznej nakierowanych na przeciwdziałanie dziedziczeniu nierówności społecznych. Miastem, które spełniało kryteria przyjęte przez zespół realizujący projekt PROFIT, czyli wielkość na poziomie NUTS-4 wedle unijnej terminologii administracyjnej (miasto powiatowe o populacji w przedziale 50-80 tysięcy mieszkańców), występowanie wielu społecznych problemów (wysokie bezrobocie i wskaźniki biedy relatywnej) oraz obecność w mieście zestawu instytucji publicznych, które zajmują się projektowaniem i realizacją polityki społecznej na szczeblu lokalnym; okazał się być Tomaszów Mazowiecki, w którym przeprowadzona została zasadnicza część badania empirycznego w ramach projektu PROFIT (profil miasta zamieszczono w aneksie nr 2). W projekcie PROFIT zastosowano tzw. pluralizm metodologiczny, tj. przeprowadzono badania przy wykorzystaniu zarówno ilościowego, jak i jakościowego instrumentarium badawczego. W odróżnieniu od większości badań nad międzygeneracyjną mobilnością społeczną, które zazwyczaj są ilościowymi badaniami wykrywającymi i mierzącymi zależności pomiędzy zmiennymi, w projekcie PROFIT skoncentrowano się w pierwszym rzędzie na danych uzyskanych przy wykorzystaniu jakościowego repertuaru technik badawczych (zogniskowane wywiady grupowe, wywiady swobodne), które zostały uzupełnione poprzez relatywnie małej skali badanie ilościowe z wykorzystaniem wywiadu kwestionariuszowego, zrealizowane w każdym z ośmiu wybranych na potrzeby badania miast. Celem badania było poznanie opinii osób, które w różnych sposób i na różnych poziomach są lub mogą być zaangażowane w proces przezwyciężania, czy też ograniczania skali zjawiska reprodukcji ubóstwa i nierówności społecznych: polityków z centralnego szczebla władzy (parlamentarzystów), polityków lokalnych, urzędników i praktyków odpowiedzialnych za realizację działań z zakresu polityki społecznej, reprezentantów trzeciego sektora oraz ludzi młodych, szczególnie tych, którzy pochodzą z rodzin o niskim statusie społeczno-ekonomicznym. Realizując projekt badacze koncentrowali się na wzajemnych powiązaniach pomiędzy poziomem krajowym (społeczeństwo) a lokalnym (społeczność lokalna) w procesie przezwyciężania transmisji biedy i ubóstwa. W niniejszej rozprawie wykorzystano wyłącznie dane jakościowe pochodzące z badania polityków szczebla centralnego oraz lokalnych elit z celowo dobranego miasta.

Na powyższym schemacie metodologicznym znajdują się ogólnie sformułowane cele projektu oraz konkretne działania badawcze podjęte w celu ich zrealizowania. Wytłuszczonym drukiem zaznaczone są te, które wiążą się z działaniem w terenie –

wywoływaniem źródeł danych. W niniejszej rozprawie doktorskiej analizie poddane zostały wyniki tych badawczych działań, które oznaczone zostały kursywą, wyłącznie w odniesieniu do polskiego przypadku.

Diagram 3. Cele projektu PROFIT i schemat metodologiczny

Źródło: Warzywoda-Kruszyńska, Rokicka 2007: 48

Takie podejście badawcze może być uznane za oparte na analizie studiów konkretnych przypadków (case-oriented research) w przynajmniej dwóch znaczeniach:

1. Po pierwsze, koncentrowało się na specyficznym zjawisku społecznym (reprodukcji nierówności społecznych) oraz jego współzależnościach z różnymi aspektami rzeczywistości społecznej (czy i jak politycy poprzez rozmaite instytucje wpływają na badane zjawisko, jak jest ono postrzegane przez respondentów, jakie są postawy wobec niego, jaki jest rozmiar zjawiska)

2. Po drugie, znacząca część badań terenowych została zrealizowana w celowo dobranych miastach (przypadkach), analizowanych w sposób wielowymiarowy (poprzez wywiady z lokalnymi politykami i innymi aktorami społecznymi, wywiady kwestionariuszowe z młodymi mieszkańcami, pogłębione wywiady swobodne z niektórymi spośród z nich, czy też analizy działań trzeciego sektora w każdym z miast oraz dostępnych danych statystycznych).

Lepsze zrozumienie kontekstu społeczno – ekonomiczno - kulturowego wpływającego na dziedziczenie nierówności oraz ustalenie odpowiedzi polityki na poziomie narodowym. Krytyczny przegląd literatury naukowej dotyczącej wzorów dziedziczenia nierówności Wtórna analiza danych ilościowych Wywiady z politykami

Lepsze zrozumienie wpływu polityki lokalnej na przeciwdziałanie dziedziczeniu nierówności.

Badania fokusowe z wykorzystaniem techniki winiety wśród lokalnych polityków, przedstawicieli instytucji państwowych i trzeciego sektora oraz realizatorów polityki społecznej (pracowników socjalnych, nauczycieli, doradców zawodowych etc.)

Ustalenie względnego znaczenia polityki wśród czynników oddziałujących na międzygeneracyjną mobilność społeczną. Badanie surveyowe wśród młodych dorosłych

mieszkańców wybranych miast

Wywiady z młodymi ludźmi z rodzin o niskim SES

CELE PROJEKTU METODY I TECHNIKI BADAWCZE

Próba oszacowania możliwości transferu poszczególnych „dobrych praktyk”

Analiza porównawcza wyników uzyskanych na wszystkich stadiach realizacji projektu.

Analiza oficjalnych dokumentów, ustaw, strategii

Studium przypadku (case study) w socjologicznym ujęciu nie może być traktowane jako jednolity i spójny schemat prowadzenia badań i analizowania danych. Powinno być raczej rozumiane jako „podejście” badawcze, które pozwala na pogłębione spojrzenie na konkretny i stosunkowo wąsko zdefiniowany problem badawczy. Do socjologicznych studiów przypadku trudno odnieść szczegółowo i jasno sformułowane zasady metodologiczne, które obowiązują w przypadku badań tego typu w medycynie, psychologii i kryminologii (Stark, Torrance, 2005). Za zaletę tego podejścia uważa się korzystanie z wielu różnych metod i technik badawczych. Celem badania jest tu pogłębiona, idiograficzna analiza społecznego fenomenu, próba zrozumienia danego zjawiska, nie zaś uogólnianie płynących z badań wniosków na szerszą populację; chociaż w przypadku zastosowania jako ramy analitycznej teorii ugruntowanej, studia przypadków mogą być podstawą do tworzenia generalizacji typowych dla podejścia nomotetycznego (Babbie, 2005). Z punktu widzenia niektórych dyscyplin naukowych (np. etnografii), czy perspektyw badawczych (np. etnometodologii, fenomenologii lub konstruktywizmu), jest to niezwykle korzystne; z kolei dla socjologów reprezentujących paradygmat ilościowy będzie to najpoważniejsza słabość badań prowadzonych w ten sposób. Definiując obszar objęty zasięgiem studium przypadku należy jasno sprecyzować, co jest objęte analizą. W przypadku niniejszego opracowania są to opinie polityków szczebla centralnego oraz lokalnego, dotyczące wspomnianych powyżej kwestii związanych z dziedziczeniem nierówności społecznych, zgromadzone za pomocą opisanych w tym podrozdziale narzędzi badawczych. W odróżnieniu od badań ilościowych (skoncentrowanych na ograniczonej liczbie zmiennych), studia przypadków są bardziej „wrażliwe” na złożoność, różnorodność oraz osobliwość pojedynczych przypadków. Badacze stosujący podejście jakościowe analizują niewielką liczbę przypadków w tym samym czasie, dzięki czemu analiza może być bardziej szczegółowa (biorąca pod uwagę różne aspekty konkretnego przypadku) oraz całościowa – testująca jak poszczególne elementy każdego przypadku łączą się ze sobą (kontekstualnie i historycznie). Takie podejście pozwala niekiedy udzielić odpowiedzi na nawet skomplikowane pytania poprzez wyczerpującą analizę pojedynczych, nielicznych przypadków. Wymienione powyżej empiryczne dane zgromadzone podczas realizacji projektu PROFIT zostały uzupełnione o dwa typy danych zastanych.