Wywiady fokusowe z lokalnymi elitami i pracownikami lokalnych instytucji

Dzięki Robertowi K. Mertonowi oraz Paulowi Lazersfeldowi wywiady grupowe już od lat 20. przynależą do instrumentarium metodologicznego nauk społecznych (Vaughn, Shumm, Sinagub 1996: 3-4). W kolejnych dekadach ten typ wywoływania źródeł był wielokrotnie chwalony i krytykowany przez różnych badaczy. Najczęściej wykorzystywano go w badaniach marketingowych lub konsumenckich, jednak w ostatnich dekadach ku rozczarowaniu krytyków zyskują coraz większą popularność i naukową legitymizację wśród socjologów. Fokusy stały się również jednym z instrumentów wykorzystywanych podczas konsultacji społecznych podczas badań preferencji politycznych lub w trakcie projektowania konkretnych rozwiązań politycznych (Madriz 2000: 835-836).

Zogniskowany wywiad swobodny to technika badawcza, która opiera się na bezpośredniej interakcji uczestników grupowej dyskusji na temat określony przez badacza (Morgan, 1996). „Zogniskowanie” wywiadu tego typu związane jest z faktem, że wymaga on specyficznej zbiorowej działalności respondentów – dyskusji dotyczącej ściśle zdefiniowanych przez badacza kwestii – problemów lub zjawisk społecznych (np. dziedziczenia nierówności społecznych). Badanie fokusowe umożliwia badaczom uzyskanie wiedzy i opinii dotyczących danych zagadnień z perspektywy uczestników dyskusji. Dzięki efektom synergii oraz dynamiki grupowej pozwala to na rozpoznanie postaw, priorytetów, kodów językowych oraz schematów poznawczych respondentów oraz tego, w jaki sposób uczestnicy reagują na konkurencyjne sądy i jak te opinie wpływają na postawy i opinie badanych (see: Kitzinger, 2004; Daniłowicz, Lisek-Michalska, 2007; Kutsar, Strömpl, Trumm, 2006).

5.3.1 Kompozycja próby w badaniach fokusowych. Problemy metodologiczne

W przypadku badania zrealizowanego w ramach projektu PROFIT szczególnie istotna wydaje się kwestia doboru próby oraz odpowiedniej kompozycji grup respondentów, stąd tej właśnie problematyce zostanie poświęcone więcej miejsca.

Grupa fokusowa podziela większość cech grupy definiowanej jako specyficzny twór społeczny: bezpośrednia komunikacja, wpływ uczestników na siebie wzajemnie, interakcje, auto-identyfikacja grupowa budująca się podczas trwania sesji, wzajemna zależność, struktura grupy (Malinowski 2007: 69-72).

Dla planowania grup fokusowych w ramach projektu PROFIT kluczowym elementem było rozstrzygnięcie dotyczące dwóch pozostałych cech, również wymienianych przez Malinowskiego: podobieństwo uczestników grupy fokusowej, co w tym przypadku oznacza wspólne charakterystyki jednostek konstytuujących grupę; a także ich wspólne

doświadczenia. Ta ostatnia cecha ma tutaj dwa sensy: doświadczenia uzyskane przed uformowaniem grupy oraz doświadczenie „wspólnego losu” podczas realizacji badania. Istotne cechy zogniskowanego wywiadu grupowego uznawane za najistotniejsze wyróżniki tego typu badań wiążą się ze zjawiskiem dynamiki grupowej:

 efekt synergii – wiąże się z założeniem, że rezultat działań podjętych przez uczestników dyskusji jest czymś więcej niż prostą agregacją pojedynczych wypowiedzi uczestniczących w niej jednostek. Stanowi unikalną kombinację ich indywidualnych wkładów w dyskusję, niemożliwą do powtórzenia w innych okolicznościach. Wzajemna inspiracja powoduje zwiększoną efektywność i aktywność uczestników;

 efekt kuli śnieżnej – stwierdzenia poszczególnych uczestników wywiadu grupowego

stymulują innych do wypowiedzi i polemik generując nowe idee i opinie dotyczące omawianej problematyki powstające w związku z istniejącymi już opiniami;

 wzajemna stymulacja – grupa motywuje poszczególnych członków w sposób bardziej efektywny niż ankieter w sytuacji wywiadu indywidualnego. Podczas każdego fokusa uczestnicy odbierają wiele impulsów do działania, dyskusja jest permanentnie stymulowana przez moderatora;

 poczucie bezpieczeństwa – respondenci mają większe poczucie bezpieczeństwa niż w przypadku wywiadu indywidualnego. Odpowiedzialność za wypowiadane sądy rozkłada się bowiem na całą grupę, stając się sprawą raczej wspólną niż jednostkową;

 spontaniczność – dyskusja grupowa jest bliższa typowej sytuacji życia codziennego niż dość sztuczna i nieznana większości respondentów sytuacja wywiadu indywidualnego, z tego powodu można oczekiwać bardziej spontanicznych i szczerych wypowiedzi i reakcji (patrz także: Konecki, 2000: 185-187; Stewart, Shamdasani, 1990: 19; Malinowski, 2007: 75-76, Krzyżanowski 2008).

Aby wykorzystać w sposób efektywny istnienie powyższych zjawisk psychologicznych należy prawidłowo zaplanować dobór próby i kompozycję składu poszczególnych grup fokusowych. To kluczowe kwestie determinujące jakość uzyskanego materiału badawczego, błędy popełnione na tym etapie nie mogą być naprawione w trakcie badania (Stewart, Shamdasani, 1990: 51). Dobór próby w badaniu fokusowym jest zawsze celowy, oparty o teoretyczne założenia konkretnego projektu badawczego i jego temat (Morgan 1997: 35). Jako że jakościowe badania nie mają na celu dostarczać rezultatów, które można ekstrapolować na szerszą populację, badacze mogą stosować „dobór praktyczny”, by użyć frazy, którą proponują Stewart i Shamdasani (1990: 53). Przeciwnie niż w przypadku

randomizacji stosowanej w badaniach ilościowych, grupy fokusowe muszą być homogeniczne przynajmniej w przypadku jednej charakterystyki. Wspólną cechą może być jakaś zmienna socjodemograficzna lub wspólny element biograficzny, dotyczący doświadczeń respondentów, kluczowych dla tematu badania.

Metodologowie mają rozmaite wątpliwości dotyczące homogeniczności lub heterogeniczności podczas konstruowania grup fokusowych. Z jednej strony wskazują, że istotne jest, by respondenci nie znali się przez rozpoczęciem sesji, by uniknąć wpływu relacji opartych o dotychczasową znajomość na dynamikę grupy podczas sesji, co uniemożliwia realizację zasady tych samych warunków dla każdego z respondentów (Kitzinger 2004).

Z drugiej jednak strony, niezwykle trudne lub niemożliwe do osiągnięcia jest zrealizowanie tej zasady podczas badań prowadzonych w społecznościach lokalnych wśród instytucjonalnie powiązanych aktorów. Poza tym w niektórych przypadkach rekonstrukcja sądów grupowych, którą umożliwia homogeniczność grup jest szczególnie cenna (Barbour, Schostak 2005: 43; Babbie 2004). Liczne kontrowersje dotyczą również kwestii homogeniczności w odniesieniu do praktycznie każdej możliwej zmiennej (Morgan 1997: 37; Stewart, Shamdasani 1990: 42-43). Czy kobiety i mężczyźni mogą brać udział wspólnie w sesjach dotyczących kwestii wrażliwych genderowo? Czy powinno się zapraszać jednostki z różnych warstw społeczno-demograficznych, czy raczej troszcząc się o ich komfort zapewniać im towarzystwo osób o podobnym profilu? Istnieją zasadne i ważne argumenty za każdą z tych opcji, od etycznych (poczucie bezpieczeństwa i komfortu uczestników) do praktycznych (wspólnota doświadczeń i poglądów może obniżać „temperaturę” dyskusji, prowadząc do uniformizacji sądów, zaś zbytnie zróżnicowanie grupy może powodować chaos lub konflikty na sesji).

Zespół realizujący polski komponent projektu PROFIT zorganizował cztery sesje fokusowe z przedstawicielami lokalnych instytucji w Tomaszowie Mazowieckim, którzy w swej zawodowej pracy mają do czynienia z projektowaniem lub wdrażaniem różnych rozwiązań w kwestii polityki społecznej ukierunkowanej na wsparcie osób na dole drabiny społecznej. W sytuacji instytucjonalnych współzależności nie było możliwości skomponowania grup, których uczestnicy byliby dla siebie wzajemnie anonimowi. Zamiast tego, postanowiono uniknąć efektów zależności służbowych. W tym celu w skład każdej z grup weszły osoby znajdujące się na tym samym pułapie służbowej hierarchii. Pod tym względem udało się zachować homogeniczną kompozycję. Cztery grupy roboczo skonceptualizowano w następujący sposób:

 Frontliners (pracownicy pierwszej linii), ten anglojęzyczny termin najlepiej opisuje konglomerat osób, które w swej codziennej pracy zawodowej znajdują cię „na pierwszej linii”, są odpowiedzialne za wdrażanie krajowych i lokalnych rozwiązań w polityce społecznej i bezpośrednie kontakty z osobami dotkniętymi lub zagrożonymi wieloma społecznymi problemami, w tym dziedziczeniem biedy i społecznych nierówności. W fokusie tym wzięło udział jedenaście osób, byli to: pracownicy socjalni, kuratorzy społeczni, doradcy zawodowi, pielęgniarka środowiskowa, a także ksiądz aktywnie działający w sferze pomocy społecznej w tej lokalnej społeczności;

 Kierownicy instytucji lokalnych, którzy w swej podstawowej lub pobocznej działalności związani są z planowaniem lub wdrażaniem działań w sferze socjalnej. W grupie tej znaleźli się: komendant Powiatowej Komendy Policji (dalej Policja), kierowniczki szkół (podstawowych – dalej SP, gimnazjów – dalej G), szefowa Wydziału Spraw Społecznych w Urzędzie Miasta Tomaszowa Mazowieckiego (dalej WSS UM), kierownik Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie (dalej PCPR), Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej (dalej MOPS) oraz Miejskiego Ośrodka Kultury (dalej MOK). W sumie w spotkaniu uczestniczyło osiem osób;

 Lokalni politycy, w fokusie tym wzięło udział siedmiu radnych rady miejskiej, wybieranych w bezpośrednich wyborach;

 Przedstawiciele trzeciego sektora: w tym fokusie, ze względu na bardzo słaby poziom rozwoju organizacji pozarządowych wzięło udział zaledwie czworo uczestników, reprezentantów filii trzech ogólnopolskich organizacji pozarządowych oraz jednego lokalnego NGO.

Próbę dobrano celowo na podstawie informacji o przedstawicielach instytucji lokalnych dostępnych w Biuletynie Informacji Publicznej. Pomocna w tym zakresie okazała się wiceprezydent Tomaszowa, która w listach zapowiednich zapraszała do udziału w badaniu wspólnie z koordynatorem projektu PROFIT. Procedura ta okazała się niezwykle efektywna. Badanie zostało zrealizowane we wrześniu 2005 roku. Moderatorką wywiadów fokusowych była dr Jolanta Lisek-Michalska, jedna z najbardziej doświadczonych specjalistek w zakresie metodologii wykorzystującej ten instrument badawczy. Autor tej dysertacji pełnił podczas wszystkich sesji funkcję moderatora wspierającego.

Każdy fokus trwał ponad dwie godziny, sesje nagrywano na video, następnie dokonywano transkrypcji zapisu, które w sumie liczyły ponad 180 stron znormalizowanego maszynopisu.

Każda sesja przeprowadzona została wedle tego samego zestandaryzowanego scenariusza (zamieszczonego w aneksie nr 3). Istotnym elementem tego scenariusza była tzw. winieta. Jest to jedna z technik gromadzenia danych powszechnie wykorzystywanych w badaniach jakościowych, najczęściej ma formę opisu jakiegoś wydarzenia lub sytuacji (może być to materiał wizualny: fragment filmu, zdjęcie), która ma istotne znaczenie dla problemu badawczego. Po zaprezentowaniu respondentom, mają oni za zadanie wyrazić swoje opinie lub zaproponować działania odnoszące się do historii przedstawionej przez badaczy (Miles, Huberman 2000: 85-86, Alexander, Becker 1978, patrz też: Wilson, While 1998). Cel winiety jest podobny jak w przypadku zadawania pytań projekcyjnych w kwestionariuszu, ma ona umożliwić respondentom wypowiedź na temat hipotetycznego wydarzenia, co może zdepersonalizować relację, ułatwić swobodniejsze i bardziej komfortowe dzielenie się swoimi przemyśleniami w kwestiach wrażliwych. Winieta może służyć do „przełamania lodów” w trakcie rozmowy, a także pozwalając skoncentrować się jej uczestnikom na ściśle zdefiniowanym temacie, kontekstualizuję dyskutowanych podczas sesji fokusowej problemów. Z jednej strony technika ta pozwala poznać ogólne sądy respondentów, wyjść poza własne doświadczenia, z drugiej pozwala na bardziej abstrakcyjne rozważania (Barter, Renold 1999). W badaniach porównawczych – przy homogenicznej kompozycji grup fokusowych, podczas których wykorzystuje się taką samą winietę – można zestawić opinie i reakcje grup osób o różnych charakterystykach – taki przypadek miał miejsce w badaniach zrealizowanych na potrzeby projektu PROFIT i niniejszej rozprawy.