Operacjonalizacja elit

3.1 Operacjonalizacja elit

Jednostki i grupy należące do elit identyfikowane są najczęściej poprzez fakt przynależności do górnych warstw społeczeństwa. Różne hierarchie stratyfikacyjne oraz różne segmenty społeczeństwa tworzą niekiedy przenikające się, a niekiedy pozostające w izolacji elity z elitami innego porządku hierarchicznego. Różna jest również doniosłość i możliwość wpływania na społeczeństwo poszczególnych typów elit (patrz np. Keller 1965). Wczesne klasyfikacje, wśród których jedną z najsłynniejszych jest ta autorstwa Charlesa Wrighta Millsa wskazywały trzy najszersze kategorie elit mające istotne znaczenie dla szerokich mas społecznych: polityczne, ekonomiczne i wojskowe (1956). W trochę innym porządku pisze o nich Janusz Sztumski kontynuując myśl Jana Szczepańskiego (2007). Od elit władzy odróżnia elity biurokratyczne, związane z pełnieniem decyzyjnych funkcji w gospodarce, strukturach administracji państwowej, nauce, czy kulturze. Z tych drugich rekrutują się przeważnie elity władzy w rozumieniu stricte politycznym, w przypadku systemów demokratycznych dzieje się tak przez kooptację do istniejących struktur władzy

wykonawczej lub udział w wyborczej rywalizacji zakończony sukcesem. W niektórych społeczeństwach istnieje wyraźna linia demarkacyjna odgradzająca elity od reszty społeczeństwa, w innych pod wieloma względami nie istnieją dostrzegalne „nieuzbrojonym” okiem różnice. Abram de Swaan wymienia trzy wymiary hierarchii społecznej, które w duchu Weberowskim charakteryzują elity: dostęp do władzy, kontrola własności i posiadanie dóbr (de Swaan 2000: 45). Grupa polityków oraz przedstawicieli lokalnych elit wypełnia te kryteria.

Użycie terminu elity w przypadku tego komponentu badania, który realizowano w mieście powiatowym wynika z faktu, że w skład badanej populacji wchodzili nie tylko przedstawiciele wybieralnych ciał (radni rady miejskiej) oraz również władze rozmaitych miejskich instytucji, nie zawsze obsadzane poprzez decyzje polityczne.

W odniesieniu do badania przeprowadzonego wśród parlamentarzystów oraz analiz treści programów politycznych i debat radiowych zasadnym wydaje się pisanie o politykach szczebla centralnego. Na tym pułapie zarówno władzy ustawodawczej, jak i wykonawczej tworzy się bowiem również wewnętrzna stratyfikacja, tworzy się hierarchia wewnątrz elit. Politycy zajmujący się problematyką społeczną do ścisłej elity tej grupy zazwyczaj nie należą. W badaniach dotyczących postrzegania pewnych zjawisk przez elity istotne jest również dotarcie do jak najgłębszych poglądów jednostek. Reis i Moore wprowadzają rozróżnienie na percepcje i opinie. Ta pierwsza jest kombinacją poznania (cognition), nie oceniającego sposobu rozumienia rzeczywistości wraz z normami (wdrukowane narzędzia ewaluacji rzeczywistości) oraz wartościami (ideałami możliwymi do osiągnięcia). W takim rozumieniu percepcja jest pojęciem szerszym, dotyczy sposobu postrzegania rzeczywistości, który jest bardziej trwały i stabilny niż opinie, odnoszące się do bieżących wydarzeń, poddane wpływowi czynników emocjonalnych. Percepcje są lepiej zakorzenionymi przekonaniami, używając paraleli, którą stosują również Reis i Moore: „percepcje są jak klimat, opinie jak pogoda” (Reis, Moore 2000: 3). Poprzez adaptację koncepcji de Swaana na potrzeby rozprawy doktorskiej, analizie poddany zostanie sposób konceptualizowania przez polityków problematyki nierówności społecznych oraz ich międzygeneracyjnej transmisji. Próba ta będzie miała na celu rekonstrukcję ich percepcji dotyczącej tych kwestii.

4 Elementy krytycznej analizy dyskursu. Pytania problemowe i hipotezy

badawcze

W celu dokonania rekonstrukcji poszczególnych opcji oraz strategii komunikacyjnych i argumentacyjnych stosowanych w dyskursie publicznym przez aktorów reprezentujących różne opcje polityczne i światopoglądowe przeprowadzona zostanie analiza treści wszystkich zgromadzonych danych empirycznych w celu weryfikacji zaprezentowanych poniżej hipotez. Zarówno przy formułowaniu hipotez i pytań problemowych, jak i przeprowadzaniu ich weryfikacji wykorzystane zostaną pewne elementy krytycznej analizy dyskursu ideologicznego w ujęciu zaproponowanym przez Teuna A. van Dijka (2008, 2004, 2001a, 2001b, 1995, 1994 również: Wodak, Krzyżanowski 2008).

Krytyczna analiza dyskursu jest typem analitycznego podejścia, w którym badacze koncentrują się na sposobie narzucania i reprodukcji władzy, na tym, jak relacje władzy są konstruowane, a także jak poprzez rozmaite dyskursywne praktyki legitymizuje się istnienie społecznych nierówności i ich reprodukcję.

Jak opisuje tę perspektywę jeden z najbardziej znanych jej reprezentantów Teun van Dijk, krytyczne analiza dyskursu:

koncentruje się zatem w pierwszym rzędzie na problemach społecznych i kwestiach politycznych raczej niż na aktualnych modach, czy paradygmatach (…) jest przeważnie multidyscyplinarna, zamiast po prostu opisywać struktury dyskursu stara się raczej wyjaśniać je w terminach własności interakcji społecznych i szczególnie struktury społecznej, a bardziej konkretnie, koncentruje się na tym jak struktury dyskursu ustalają, zatwierdzają, legitymizują, reprodukują lub kwestionują relacje władzy i dominacji w społeczeństwie (2008: 86).

Należy jednocześnie podkreślić, że analiza treści przeprowadzona na potrzeby niniejszej pracy nie lokuje się w ściśle zdefiniowanym nurcie krytycznej analizy dyskursu, czerpiąc zeń jedynie pewne inspiracje i instrumenty analityczne. Współcześnie badacze stosujący narzędzia z repertuaru krytycznej analizy dyskursu nie ograniczają się wyłącznie do studiowania źródeł zastanych: dokumentów, debat medialnych, czy innych danych pochodzących z rozmaitych źródeł, lecz wykorzystują to podejście badawcze również w opracowywaniu jakościowych danych wywołanych pochodzących z różnego typu empirycznych przedsięwzięć, np. wywiadów swobodnych, w tym wywiadów grupowych (patrz np. Krzyżanowski 2010, Abell, Myers 2010). W rozprawie została podjęta próba zaprezentowania strategii dyskursywnych aktorów politycznych zaangażowanych w kreowanie i realizowanie polityki społecznej na szczeblu centralnym i lokalnym (patrz też: Rokicka, Warzywoda-Kruszyńska 2006).

Termin “dyskurs” jest tu wykorzystany jako metafora dialogu społecznego, w którym aktorzy (użytkownicy języka) biorą udział. Analiza dyskursu ma zatem na celu rekonstrukcję

różnych wizji świata (ideologii), które stanowią podstawę i punkt odniesienia w owym dyskursie. Van Dijk definiuje ideologie jako systemy stanowiące podstawę społeczno-politycznej percepcji rzeczywistości przez rozmaite grupy społeczne:

(…) ideologie organizują postawy grup społecznych, składają się ze schematycznie zorganizowanych ogólnych poglądów odnoszących sie do poszczególnych zagadnień społecznych. (…). W zależności od pozycji społecznej ich członków, poszczególne grupy wybierają poszczególne normy i wartości, które optymalnie pasują. odpowiadają, mogą się przyczyniać do realizacji ich celów, interesów. Wartości te są wykorzystywane do budowania/konstruowania ideologii grupowych, budowania bloków ideowych, koalicji (van Dijk 1995: 138).

Zdaniem autora, analizując dyskurs ideologiczny można podjąć próbę uzyskania odpowiedzi na następujące pytania, stanowiące podstawę rekonstrukcji strategii dyskursywnych poszczególnych aktorów politycznych:

• Kim jesteśmy? Kto do nas należy (i nie należy)? (autodeskrypcje tożsamościowe) • Co robimy? Jakie podejmujemy działania? Jakie są nasze obszary działania? (opisy

działań)

• Jakie są cele naszych działań? (opisy celów)

• Jakie normy i wartości są dla nas ważne? Jakich przestrzegamy zasad? Z jakimi grupami jesteśmy związani: kto jest naszym wrogiem, a kto przyjacielem? (opisy norm i wartości)

• Do jakich zasobów mamy (uprzywilejowany) dostęp (do jakich nie mamy dostępu)? (opis zasobów).