Piloci i przewodnicy turystyczni bywają określani mianem "pośredników kulturowych". Czy w obecnych programach kształcenia kadr turystycznych uwzględnia się kontekst wyzwań wielokulturowości, przed którymi stają pracownicy branży? Jak można poprawić kompetencje pilotów i przewodników do bycia interpretatorami kultur?
Przed omówieniem zasadniczej kwestii warto zwrócić uwagę na uzewnętrzniony w treści pytania problem rozumienia roli pilota i przewodnika jako „pośrednika kulturowego”. Sama kultura, jeśli przyjąć jej niematerialne rozumienie, ujmowane jako „system dziedzicznych idei wyrażanych w symbolicznej formie, za pomocą których ludzie komunikują się, uwieczniają i rozwijają swoją wiedzę o życiu i podejścia wobec życia”
[Geertz 1973, s. 89] nie może być celem turystyki wprost. Jako że w zasięgu turysty nie są same idee, normy i przekonania (których on jako „obcy”
wewnętrznie nie doświadcza i przez to nie jest w stanie podzielać), lecz
„tylko” artefakty: wypowiedzi ludzi, ich zachowania i wytwory materialne.
One to stanowią dla niego reprezentację kultury, którą chce poznać. Podróż i konfrontacja z „nosicielami” obcej kultury (ludźmi) oraz jej „nośnikami”
(artefaktami) jest zatem dostępnym mu sposobem doświadczenia tej kultury i drogą do jej (zawsze tylko częściowego, bo zawsze dokonującego się od zewnątrz) zrozumienia [Mikos v. Rohrscheidt 2010b, s. 16]. W tym kontekście rola pośrednika kulturowego zyskuje kapitalne znaczenia. Bez wątpienia pilot wypraw turystyki kulturowej i lokalny przewodnik pracujący na rzecz takich grup turystów jest takim pośrednikiem. Jednak - także bez wątpienia - nie jest nim w jakimś pełnym wymiarze, wyczerpującym znaczenie tego terminu.
Przyczyną tego jest fakt że nikt, nawet uczestnik danego kręgu kulturowego i tym samym nosiciel „kodu” kulturowego, świetnie zorientowany w dziejach i realiach, nie jest w stanie w pełni opanować rozlicznych aspektów rodzimej kultury. Ale jest też inny powód: interpretacja doskonała, do tego obiektywna, uwzględniająca wszystkie możliwe aspekty przekazu i oceny, po prostu nie jest możliwa, czego przekonująco dowodzi Hans Gadamer w teorii interpretacji tekstu [Gadamer 2003] – będącego ostatecznie tylko
pojedynczym wytworem kultury. O ileż bardziej to ograniczenie odnosi się do tak zróżnicowanego, wielowątkowego i wieloźródłowego fenomenu, jak
„czyjaś” kultura, kultura kręgu cywilizacyjnego, „kraju”, „narodu”, czy jakkolwiek zdefiniowanego miejsca lub obszaru. Z punktu widzenia turystyki jako faktycznie dziejącego się kontaktu z wytworami (obcej) kultury powyższą konstatację o (ograniczonej, ale faktycznej) roli pilota i przewodnika można rozpisać następująco: pilot, a w szczególności pilot wycieczek studyjnych i wypraw egzotycznych, jest jednak dla swoich gości-turystów niezaprzeczalnie nie tylko narratorem i prezenterem, ale jednak w bardzo wysokim stopniu także interpretatorem kultury kraju docelowego, jego historii i społeczeństwa, lub nawet szerzej rozumianego (a jednocześnie bardzo konkretnego w swych fenomenach) odwiedzanego kręgu kulturowego, z jego historią, instytucjami społecznymi, religią lub religiami, typowymi zachowaniami i wytworami, sztuką (jakże często wymagającą interpretacji), muzyką, a nawet oryginalną lub przez wieki zapożyczoną kuchnią.
Oczywiście, tego zadania nikt nie jest w stanie spełnić doskonale. Jednak – jak już wspomniano - w taki doskonały, czyli w pełni skuteczny sposób nie wykonują go także sami „nosiciele” i eksperci konkretnej kultury. Im może z kolei zabraknąć umiejętności efektywnego przekazu lub też ich oryginalny przekaz kulturowy może się zderzyć z barierą percepcyjną po stronie turystów. Można jednak przyjąć, że możliwa jest interpretacja fenomenów materialnych i w stosunku do podmiotu ludzkiego zewnętrznych, jak i niematerialnych, w tym i jemu wewnętrznych. Jest to teza wysoce uprawdopodobniona od czasu publikacji analiz Immanuela Kanta, choć zgodnie z jego wykładem taka interpretacja niekoniecznie musi być jednocześnie adekwatna do prawdziwej natury samych fenomenów [Kant, Krytyka Czystego rozumu, ks. II, poddział III]. Jeśli zastosować tę teorię do dziedziny kultury i jej przekazu, to fachowcy, towarzyszący turystom w podróży mającej na celu konfrontację z kulturą „obcą” – wśród nich liczni piloci wycieczek, ale i przewodnicy w przestrzeni własnej kultury w jakimś wymiarze - czyli niezupełnie, nieobiektywnie i niedoskonale – owej interpretacji dokonują.
Co można zrobić, by poprawić „fachowość” kulturowych „pośredników”
działających w ramach podróży czasu wolnego? Jest to przede wszystkim kwestia wiedzy i umiejętności pilotów i przewodników wypraw kulturowych, a także programów ich kształcenia. O tych ostatnich była już mowa
(vide: pytanie 8). Omawiany teraz problem z jednej strony dotyczy tylko konkretnego aspektu zawodu przewodnika i pilota (roli pośrednika i interpretatora kultury), z drugiej ma w tym odniesieniu szerszy zakres (bo istota problemu nie zamyka się w samym tylko kształceniu). Opinie wyrażane w ramach dyskusji Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej odnoszą się zatem w znacznej części do omawianego problemu i niektóre z nich należy tu przypomnieć. I tak Zygmunt Kruczek słusznie wskazuje na konieczność wprowadzenia interpretacji dziedzictwa kulturowego jako treści kształcenia pilotów i przewodników. Postuluje także potrzebę wyspecjalizowania przewodników i pilotów w prowadzeniu określonych typów grup turystycznych [Kruczek 2010, s.61-62]. W kontekście omawianej kwestii należy to wskazanie doprecyzować. Otóż specjalizacja winna być rozumiana jako konieczność przygotowania pilotów i przewodników do towarzyszenia grupom z obcych kręgów kulturowych i ich fachowego przygotowania do roli
„pośrednika” właśnie na linii „krąg kulturowy A” (czyli miejsca/obszaru docelowego wyprawy, mogącego być także własnym kręgiem kulturowym pośrednika) – „krąg kulturowy B” (środowisko pochodzenia turystów, ewentualnie także ich pośrednika). Dobrze z tym koresponduje postulat, formułowany już w ramach opisu turystyki egzotycznej (wychodzącej poza własny krąg kulturowy), podnoszący konieczność jak najdalej idącej
„inkulturacji” pilota takich wypraw w kulturze kraju/regionu docelowego [Mikos v. Rohrscheidt 2008a, s. 143n]. Powinna ona obejmować dłuższy pobyt w miejscu przyszłej pracy, najlepiej powiązany z choćby jedno- lub dwusemestralnym studium kultury, języka lub historii danego kraju. Jak największa dawka tak rozumianej inkulturacji (uczelnia na miejscu, studia kierunkowe, dłuższy pobyt w kraju/mieście docelowym) zapewnia przynajmniej pewien poziom kompetencji, a także umożliwia zachowanie przynajmniej znacznego zakresu autentyczności treści w procesie ich przekazu i interpretacji. Innym rozwiązaniem jest zatrudnianie wyspecjalizowanych pilotów czy przewodników z kraju docelowego (zatem kręgu „A”), którzy z kolei – m.in. dzięki studiom językowym lub kulturowym – bardzo dobrze znają krąg „B” i jego rzeczywistość a także mentalność, zainteresowania i oczekiwania, bariery komunikacyjne i wrażliwość historyczną czy kulturową ludzi z niego pochodzących. Postulat ten podjął Z. Kruczek w szerszym opracowaniu na temat kulturowych podróży egzotycznych [Kruczek 2011, s.14-16].
Czy pilot „kulturowy”, powinien się „inkulturować”? Wydaje się to podstawowym warunkiem zbliżonej do autentyzmu interpretacji kultury.
Generalnie turyści oczekują od przewodników lokalnych, by byli autentycznymi mieszkańcami zwiedzanych miast, dowody na to można odnaleźć w osobistych doświadczeniach turystycznych. Kto z nas wolałby być oprowadzany np. po Gdańsku, Poznaniu czy Krakowie przez Warszawianina?
Przewodnik jest dla uczestnika wycieczki faktycznie reprezentantem swojej miejscowości: zarazem autentycznym i fachowym. Z kolei pilot wypraw kulturowych, towarzyszący turyście podczas całej wyprawy, spełnia rolę przewodnika, zarówno w jej wymiarze ogólnym (przez cały czas udzielając informacji, wprowadzając w realia, wyjaśniając i ostrzegając, odpowiadając na pytania), a w wielu miejscach także lokalnie i konkretnie: oprowadzając po obiektach, prezentując i wprowadzając podczas spotkań i imprez. Turysta szukający autentycznego kontaktu z kulturą odwiedzaną będzie i od niego oczekiwał, by był on niejako „wewnątrz” tej kultury.
Czy tak intensywna, a zatem kosztowna inkulturacja jest postulatem realistycznym? Podróży o wymiarze „międzykulturowym” jest coraz więcej, to stale rosnący segment rynku turystycznego. Ich uczestnicy, silni swoją liczbą (czynnik popytu) zbierają także coraz liczniejsze - lepsze i gorsze - doświadczenia ze swych kolejnych podróży. Należy się spodziewać, że wzorem wytrawnych konsumentów wycieczek z zachodniej Europy także polscy turyści kulturowi prędzej czy później zaczną się od organizatorów wypraw domagać nie tylko wrażeń z obcych miejsc i wydarzeń, ale także fachowego personelu: ludzi, którzy nie tylko naprawdę dużo „wiedzą”
o kulturze i rzeczywistości odwiedzanych obszarów, ale także są w niej jakoś zanurzeni, „doświadczyli” jej na sobie i mówią o niej „od siebie”, czyli autentycznie. Jeszcze lepiej przyjmą jako swoich przewodników i opiekunów ludzi stamtąd, jednocześnie dobrze znających krąg kulturowy swoich gości.
Takie wymagania w krajach z rozwiniętą i masową ofertą wypraw kulturowych formułuje się coraz częściej w stosunku do organizatorów wycieczek zagranicznych. Trudno sobie wyobrazić pilota/przewodnika pracującego dla dużych touroperatorów specjalizujących się w wyprawach kulturowych (jak Studiosus, Gebeco), który nie należałby do jednej lub drugiej z wymienionych grup. Jednocześnie istnieje i wyraźnie ożywia się konkurencja ze strony małych i niszowych touroperatorów, specjalizujących się właśnie w takiej „interkulturowej” turystyce, którzy zatrudniając
miejscowych pilotów i przewodników starają się wybierać sprawdzonych specjalistów. Takich touroperatorów każdy może dziś łatwo znaleźć via Internet. Owe dwa czynniki – popytowy i podażowy, prędzej czy później wymuszą także na gigantach masowej turystyki zmianę w zasadach zatrudniania personelu. Stanie się to szansą dla fachowców, pasjonatów, poszukujących autentyzmu globtroterów - czyli naturalnych kandydatów na pilotów i przewodników w nowej turystyce kulturowej. W obliczu rosnącego turystycznego doświadczenia Polaków oraz rosnących wraz z nim wymagań można postawić następującą prognozę: już za kilka lat także duże polskie biura podróży nie będą mogły sobie – tak jak dziś robią to nagminnie - pozwalać na zatrudnianie jako pilotów wycieczek tzw. objazdowych po Turcji, Hiszpanii czy tym bardziej - Tajlandii albo Chinach osób, których głównym atutem jest to, że … znają angielski. Dziś śmieszy to (albo oburza) tylko specjalistów, lepiej znających realia i trendy światowej turystyki, jednak za niewiele lat będzie to w oczach klienta słaby punkt w ofercie, skłaniający do poszukania lepszej propozycji. Istotnym „memento” powinna być łatwa do zaobserwowania praktyka zachodnioeuropejskich i amerykańskich biur podróży kulturowych, które ogłaszając ofertę podroży
„przypisują” do niej konkretnego pilota, podając często jego atuty, w tym nawet fragmenty zawodowego życiorysu. Taką praktykę zaczyna się powoli obserwować i w Polsce – zapewne niedługo stanie się ona powszechniejsza.
Innymi ważnymi elementami, wpływającymi na efektywność przekazu i interpretacji, o których nie można zapomnieć, są: metodyka pracy pilota i przewodnika (adekwatna do możliwości technologicznych i odpowiadająca wymaganiom dzisiejszych turystów), a także atrakcyjna organizacja oferty obsługi turystów. Jej narzędziami mogą być na przykład sylabusy miejsc służące ożywieniu klasycznego sposobu oprowadzania turystów (por. pytanie 8), a także stosowanie rozmaitych form zwiedzania, między innymi zwiedzania fabularyzowanego, gry miejskiej, wreszcie integracja regularnych lub zamawianych mikroeventów do organizowanego zwiedzania miejscowości, miejsc i obiektów.
W odniesieniu do przygotowania teoretycznego pilotów i przewodników, w całej rozciągłości należy uznać słuszność postulatów Dariusza Dąbrowskiego [Dąbrowski 2010, s.44-45] domagającego się szerokiego wprowadzenia elementów historii, kulturoznawstwa i regionalistyki do kształcenia przewodników (gdzie te elementy są już obecne) ale przede wszystkim
pilotów (w szkoleniach których te zagadnienia są traktowane marginalnie).
Istotne jest jednak, by powierzano prowadzenie tych przedmiotów specjalistom, najlepiej badaczom lub praktykom danej dziedziny, a odsunięto od wykładania ich tzw. „specjalistów od wszystkiego”, których tytuł naukowy uzyskany w dowolnej dziedzinie bywa dziś dla organizatorów kursów i menedżerów studiów jedynym powodem ich zatrudniania do uczenia rzeczy, o których nie mają pojęcia. Efekty takich studiów i szkoleń są marne, co jednak w tym kontekście nikogo nie powinno dziwić. W kontekście wprowadzanej deregulacji zawodów służących turystyce wartym rozważenia jest postulat wprowadzenia kierunków dyplomowych lub podyplomowych studiów w zakresie pilotażu i przewodnictwa w ramach specjalności
„turystyka kulturowa”. Takie zajęcia, jak słusznie podnosi K. Orzechowska-Kowalska [2010, s. 5960] powinny znacznie szerzej niż w ramach dotychczasowych szkoleń uwzględniać zagadnienia geograficzne, historyczne i kulturoznawcze, w tym religioznawcze, artystyczne i etnograficzne, jednocześnie można w ich ramach zredukować zakres dotychczas podlegających weryfikacji w trakcie egzaminów zawodowych zagadnień ekonomicznych i dotyczących organizacji produktów. Większość absolwentów studiów na kierunkach turystycznych nie będzie organizowała turystyki w ramach biur podróży, natomiast rosnący ich odsetek ma szansę zająć się jej realizacją właśnie jako przewodnicy, piloci i lokalni albo regionalni konsultanci czy informatorzy: dla grup i indywidualnych turystów.
Na zakończenie musi zostać przypomniany stały w tym odniesieniu postulat, dotyczący kompetencji językowych. W obliczu rosnących wymagań nowej turystyki i nowych turystów, rozwarstwienia ich zainteresowań i będącej ich skutkiem rozpiętości oczekiwań w zakresie kompetentnego przekazu, tym bardziej w kontekście tak złożonych kwestii jak pośrednictwo i interpretacja kulturowa - wymagania językowe, stawiane pilotom i przewodnikom przez polskie przepisy regulujące zdobywanie uprawnień do obsługi grup zagranicznych lub za granicą, a także faktyczne wymagania w stosunku do pilotujących grupy wyjeżdżające do wielu krajów (gdzie często wystarcza komunikatywny angielski, a język danego kraju niekoniecznie w ogóle musi być znany) można określić jako zupełnie nieadekwatne do potrzeb, a mniej dyplomatycznie – jako budzące politowanie. W tej kwestii musi się zmienić wszystko.
Zagadnienie 16