W kontekście rosnącego popytu na rozliczne formy turystyki kulturowej oraz coraz liczniejszych ofert kształcenia w specjalności “turystyka kulturowa”
odpowiedzi wyjaśnienia domagają się następujące kwestie:
Czy absolwenci takich studiów w sposób wystarczający są/będą przygotowani do pracy zawodowej w turystyce? Jakie umiejętności wydają się dla nich niezbędne? Co należy zmienić, zmodyfikować, wprowadzić aby podnieść jakość kształcenia? Jakie praktyczne warsztaty powinny być oferowane? Jakie niezbędne wymagania należy stawiać w trakcie studiów i “na wyjściu”?
Powyższy zestaw pytań wydaje się nabierać szczególnego w czasie, kiedy zgodnie z nową ustawą „Prawo o szkolnictwie wyższym” programy studiów zaczną być swobodnie kształtowane przez poszczególne uczelnie.
Wprowadzona została możliwość wypełnienia faktycznych luk edukacyjnych, a jednocześnie pojawiło się pole dla wdrożenia odpowiadających na te potrzeby elastycznych programów. Niemniej nowa regulacja niesie z sobą także poważne zagrożenia. Ich naturę rozpoznaje każdy zorientowany w problematyce kształcenia akademickiego w naszym kraju. Otóż na skutek uwolnienia oferty edukacyjnej rozwój może pójść w takim kierunku, że w większości miejsc swoboda kształtowania programów studiów wcale nie przyczyni się do stworzenia lepszego „produktu edukacyjnego”. W rezultacie wcale nie pojawią się tak pożądane przez pracodawców lepiej przygotowane kadry dla gospodarki, w tym dla rozwijających się nowych sektorów usług, między innymi turystycznych. Może być inaczej: wbrew (naiwnym?) nadziejom ustawodawcy świetny instrument, jakim jest możliwość tworzenia programów, zostanie w bardzo licznych uczelniach wykorzystany tylko w jednym celu i z korzyścią dla jednej grupy beneficjentów: samych oferentów usług edukacyjnych. Oczekiwana zmiana jakości może się zatem ograniczyć do wprowadzenia niezwykle atrakcyjnych „opakowań”:
programów rojących się od ponętnych „przedmiotów marzeń”, kuszących aktualnie modnymi tematami i gwarantujących naukę przyjemną i bez stresu (czyli bez „wyśrubowanych” wymagań). Wydaje się to zagrożeniem aktualnym szczególnie w uczelniach prywatnych, walczących o określoną
grupę studiujących. Inne zagrożenie może pojawić się w uczelniach państwowych. W sytuacji posiadania zupełnej niemal wolności w zakresie doboru programów, będą one dopasowywane do specjalności i rzeczywistej wiedzy aktualnych pracowników naukowych, żeby zapewnić im pensum zajęć. W skrajnych, ale nie tak nielicznych przypadkach (któż bowiem ich nie zna?) będą one konstruowane nawet „pod” poszczególnych członków senatów i rad wydziałów, choćby dlatego, by zapewnić ich poparcie podczas debaty i głosowania nad przyjęciem programu. W efekcie – w obu wymienionych sytuacjach - absolwenci studiów nie otrzymają tego, co w istocie jest im potrzebne w realnie istniejącym sektorze usług. W odniesieniu do dziedziny będącej tu przedmiotem refleksji - absolwenci bardzo wielu uczelni mogą być już niedługo w jeszcze mniejszym stopniu niż dziś przygotowani do wykonywania zawodu w coraz bardziej wymagającej branży turystycznej.
Dlatego tym wszystkim kierującym uczelniami i wydziałami, którym nie chodzi wyłącznie o przyciągnięcie możliwie największej liczby konsumentów swojej oferty edukacyjnej warto przedłożyć konkretne „ratio studiorum”, które mogłoby stać się uznanym standardem, a przynajmniej dobrze uzasadnioną bazą wyjściową dla konstrukcji własnych programów. Te z kolei powinny spełniać cztery podstawowe warunki.
Po pierwsze – można to jako postulat niezbędnej podstawy (w kontekście pozostałych treści i ambitniejszych wymagań idealnie wyczerpuje to znamiona klasycznego określenia: „positis ponendis”) - muszą to być programy zawierające solidną wiedzę podstawową, bez której nie można mówić o przygotowaniu do żadnego zawodu. Przykładowo absolwent studiów turystycznych nie może nie wiedzieć, na czym polega istota produktu turystycznego, nie może nie znać niezbędnych elementów usług w tej branży, ale także nie wolno mu być ignorantem w dziedzinie geografii turystycznej albo najważniejszych aktów prawnych obowiązujących w turystyce.
W zakresie turystyki kulturowej nie może być także ignorantem w dziedzinie szeroko pojętej kultury, choć oczywiście nie musi być specjalistą w jej rozlicznych poszczególnych dziedzinach, o czym poniżej.
Po drugie, programy powinny uwzględniać regionalną specyfikę potrzeb turystyki i odpowiadających im produktów, co można nazwać postulatem ukierunkowania podażowo-popytowego. W edukacji dla potrzeb turystyki w większości przypadków nie chodzi przecież o wykształcenie kadry dla wyimaginowanego „globalnego” pracodawcy - co zresztą w obliczu
rozwarstwienia potrzeb byłoby zapewne niemożliwe na satysfakcjonującym poziomie - lecz o przygotowanie kompetentnych ludzi do pracy na własnym terenie. Programy studiów muszą zatem uwzględniać istniejące zasoby dla turystyki (kulturowej) na terenie własnego kraju (a szczególnie regionu) oraz odpowiadające im formy turystyki. Powinny się w nich zawierać analizy dotyczące działania realnych produktów na własnym terenie i rozwiązań stosowanych gdzie indziej przy podobnych typach zasobów i w porównywalnych atrakcjach. Z kolei tworzone specjalności powinny uwzględniać potrzeby lokalnego rynku. Przykładowo: czy i komu poza samym oferentem potrzebna jest dana specjalność, jeśli na przykład nie ma naprawdę znaczących i dobrze promowanych walorów w terenie, a kilkanaście istniejących na danym obszarze biur podróży posiada niemal wyłącznie ofertę wyjazdową?
Po trzecie, programy studiów turystyki, w tym oczywiście turystyki kulturowej muszą być adekwatne do rozpoznanych aktualnych potrzeb branży turystycznej, muszą orientować się na trendy popytowe, tak, by absolwenci umieli konstruować konkretne produkty i realizować usługi odpowiadające na rzeczywiste potrzeby. Można to określić jako postulat efektywności programu edukacyjnego, bo w rezultacie takie jego ukształtowanie ma umożliwić osiągnięcie rzeczywistego „produktu edukacyjnego”, satysfakcjonującego zarówno pracodawcę z branży, jak i klienta (ostatecznego konsumenta usług). Ten postulat obejmuje naturalnie także wyraźne wymaganie uwzględniania różnych typów zajęć, by przygotować absolwenta nie tylko jako profesjonalistę „wiedzącego”, ale także jako posiadającego szereg doświadczeń praktyka „umiejącego” wykonywać konkretne zadania, kreatywnego w sferze konstrukcji i elastycznego w realizacji.
Po czwarte – programy muszą być realistyczne. Oznacza to nie tylko unikanie pustych obietnic (czegóż to nie można wyczytać w tzw. profilach absolwentów, kreowanych przez działy PR rozmaitych uczelni! - a jak się to ma do rzeczywistych umiejętności uzyskiwanych przez ich absolwentów?).
Chodzi również o takie zestawienie programu, by gwarantował on odbiorcy usługi edukacyjnej (studentowi) wszystko to, co potrzebne - w ramach tego, co możliwe. Możliwe należy tu rozumieć jako będące w zasięgu tak pod względem lokalizacji (np. praktyki i zajęcia terenowe w miejscach, które po pierwsze - mogą je naprawdę zapewnić, po drugie - gdzie można się naprawdę czegoś nauczyć, po trzecie - gdzie student będzie w stanie
fizycznie się znaleźć i będzie go na to stać), jak i pod względem opłacalności dla uczelni. Czyli: nie świetna praktyka na Zachodnim Wybrzeżu USA dla trójki wybranych (najlepszych czy najbardziej majętnych?) studentów i nie wyjazd szkoleniowy do Indii dla dziesiątki takich samych, lecz gwarancja solidnej praktyki i porządnie przygotowanych wycieczek szkoleniowych z kompetentnymi prowadzącymi albo ćwiczeń terenowych dla wszystkich.
Wszyscy przecież mają ostatecznie otrzymać dyplom, który ma potwierdzać ich rzeczywiste przygotowanie.
Kształcenie w dziedzinie turystyki to studia zawodowe, a nie akademicko-teoretyczne. Dlatego tworząc szczegółowy program (uczelniany) dla takich studiów, jak na przykład curriculum kształcenia dla specjalności „turystyka kulturowa” należy korzystać przynajmniej z trzech źródeł. To pierwsze zapewnia wiedzę teoretyczną w zakresie fundamentalnych treści programowych (jak podstawy i formy turystyki kulturowej, dziedziny i formy urzeczywistniania kultury i udziału w niej, dziedzictwo kulturowe). Jest ona podawana w formie wykładów i konwersatoriów, bazę stanowią w trym zakresie aktualne podręczniki zarówno turystyki kulturowej, jak i kulturoznawstwa, geografii turystycznej, w określonych zakresach wybranych dziedzin kultury jak wiedzy o religii, sztuce itd.), a także podręczniki historii kraju i regionu. W ramach znacznie liczniejszych zajęć praktycznych (warsztatów, ćwiczeń, praktyk) odnoszących się do (między innymi) prowadzenia biura podróży, budowania rozmaitych ofert, organizowania wycieczek, świadczenia usług lokalnych, konieczne jest wykorzystanie innego typu źródeł: jak najliczniejszych szczegółowych opracowań analitycznych i studiów przypadków. Z kolei w ramach (między innymi) przekazu umiejętności o charakterze bardziej „osobistym” jak metodyki interpretacji dziedzictwa, prowadzenia wycieczek, animacji zwiedzania, realizacji warsztatów tematycznych z grupami najistotniejsze jest dzielenie się doświadczeniem i pojedynczymi doświadczeniami ze strony poszczególnych „mistrzów” lub kreatywnych zespołów – co powinno być równoprawnych trzecim źródłem wiedzy i umiejętności. Do tej grupy należy także zaliczyć relacje pracodawcy i studenta-praktykanta podczas (kilku rozmaitych) obowiązkowych praktyk, co pociąga za sobą obowiązek uczelni zadbania o to, by program praktyk (i ich weryfikacja) naprawdę gwarantowały rzeczywisty przyrost umiejętności a wybierani do nich partnerzy uczelni nie tylko posiadali doświadczenie, ale także wywiązywali
się ze zobowiązania jego skutecznego przekazywania studentowi. Ten ostatni element może się okazać najbardziej trudny w realizacji, już choćby ze względu na brak zainteresowania potencjalnych gospodarzy praktyk, powodowany niechęcią do inwestowania czasu, obawą przed przygotowaniem potencjalnych konkurentów na rynku usług oraz brakiem bodźców , choćby finansowych, ze strony uczelni. Skuteczna edukacja w trakcie studiów zawodowych musi koniecznie uwzględniać model funkcjonowania efektywnych praktyk, co zapewne pociągnie za sobą zmianę systemu wynagradzania ich gospodarzy – albo nie zostanie zrealizowane, uniemożliwiając w efekcie wdrożenie lepszego systemu.
Bez wątpienia potencjalny pracodawca (a w efekcie także konsument usług, czyli turysta) zyskają więcej, jeśli dyplom studiów będzie gwarantował posiadanie przez absolwenta nie tylko niezbędnej wiedzy w rozlicznych zakresach potrzebnych do samodzielnego wykonywania zadań, w tym prowadzenie odrębnych projektów (jak zbudowanie i dystrybucja pakietu lokalnego lub tematycznego, stworzenia programu i realizacja wycieczki, koordynacja trasy lub szlaku turystycznego, tworzenie atrakcyjnej informacji turystycznej), biegła znajomość przynajmniej jednego języka obcego, ale także umiejętności uzdalniających go do pracy z ludźmi spędzających swój czas wolny w ramach wyjazdu (z uwzględnieniem specyfiki ich zachowań i oczekiwań) oraz atrakcyjnej dla nich animacji i realizacji rozmaitych form zagospodarowywania tego czasu. Doprowadzenie do takiego stanu jest kwestią wymagającą odrębnej refleksji, wstępnie można zasugerować kilka potencjalnie pomocnych środków, umożliwiających osiągnięcie takiego stanu.
Jednym z nich jest dalsza specyfikacja opisowej formy dyplomu (dokładniej prezentująca moduły edukacyjne, w których skutecznie uczestniczył student i formy zaliczeń) innym – dokładniejsza dokumentacja jego prac własnych wykonanych w trakcie studiów, w tym szczególnie zrealizowanych projektów produktów, warsztatów, zadań, tekstów, współorganizowanych wycieczek itd.), jeszcze innym: obowiązkowa integracja w ramy wymagań dyplomowych uznawanego certyfikatu znajomości języka obcego, którego uzyskanie powinno się dokonać poza uczelnią, a prowadzone w trakcie studiów lektoraty być jedynie (jak najskuteczniejszym) przygotowaniem do tej zewnętrznej i tym samym spolegliwej weryfikacji. W opisowym aneksie dyplomu studiów zawodowych w dziedzinie turystyki musi znaleźć się miejsce
dla opisowego świadectwa gospodarzy praktyk, w którym zgodnie z podanym wzorcem miałyby być wyszczególnione konkretne umiejętności praktykanta.
Powyższa lista oczywiście nie wyczerpuje wszystkich możliwych środków, w ramach poszczególnych programów i wyodrębnianych specjalizacji mogą i powinny być dołączone także inne, jak np. certyfikat ukończonych szkoleń i zdanych egzaminów przewodnika miejskiego lub terenowego, pilota wycieczek albo rezydenta (które po deregulacji tych zawodów powinno powierzać się sprawdzonym organizatorom, realizującym zaakceptowane przez środowisko czy federacje branżowe minima programowe i zapewniającym rzetelność egzaminów.
Podany powyżej ramowy „katalog” przedmiotów i umiejętności, tworzących obraz absolwenta „na wyjściu”, w sytuacji przebudowy lub wprowadzania kierunku albo specjalności powinien być uzupełniony po przeprowadzeniu dyskusji w gronie ekspertów (zarówno badaczy turystyki kulturowej i jej dydaktyków, organizatorów oraz szczególnie praktyków) z udziałem zespołu tworzącego i realizującego takie studia. Bez ich starannego doboru (zapewniającego udział szczególnie obu ostatnich grup) oraz przeprowadzenia takiej debaty (odnoszącej się do realiów regionu i uczelni) trudno sobie wyobrazić przygotowanie przez jakąkolwiek uczelnię szczegółowego programu efektywnych studiów w tej dziedzinie.
Zagadnienie 22