W jakim zakresie zarządzający gospodarką turystyczną mogą czerpać naukę z literackich opisów podróży? Czy indywidualne kreacje odwiedzanego świata mogą mieć praktyczne znaczenie, szczególnie w zakresie segmentacji rynku turystycznego oraz konstruowania produktu turystycznego? Jakie zatem jest pragmatyczne znaczenie literackich opisów podróży we współczesnym zarządzaniu gospodarką turystyczną?
Bez wątpienia literackie opisy podróży i lokalnych wędrówek mają wpływ na konstrukcję programów wypraw i miejscowych ofert dzisiejszej turystyki kulturowej. Rzecz jasna, ten wpływ jest ograniczony, ponieważ turystyka literacka, a w jej ramach indywidualne itineraria są współcześnie zjawiskiem niszowym. Perspektywy popytu na produkty tego rodzaju są odrębną kwestią:
skala tego zjawiska za kilkanaście lat będzie zależała od stosunku kolejnego pokolenia do literatury i od kierunków nowoczesnej edukacji, ale także – szerzej - od statystycznej szerokości horyzontu intelektualnego nadchodzącej generacji konsumentów oferty turystycznej.
Na funkcjonowanie produktów turystycznych, czerpiących z literackich opisów podróży i miejsc są twarde dowody. Przykładowo kilka niemieckich biur podróży organizuje podróże po Włoszech śladami podróży włoskiej Goethego, opisanej przez niego w dziele „Die italienische Reise” [Reise-Karhu, www 2012]. Z kolei – zapewne w obliczu powolnego wyczerpywania się formuły i kręgu naturalnych odbiorców podróży sentymentalnej ukierunkowanej ogólnie na dawne polskie „Kresy” kilka małych polskich biur podróży oferuje szkołom i prywatnym osobom podróże na tereny Ukrainy śladem bohaterów „Trylogii” i ich opisanych przez Sienkiewicza wędrówek.
Tym samym – w ramach niszowego wprawdzie, ale dostrzegalnego zjawiska - dokonuje się niepostrzeżenie przemiana dotychczasowej obszarowej destynacji turystyki etnicznej i sentymentalnej („Kresy”) w destynację tematyczną (miejsca związane z losami bohaterów dzieła literackiego) [Infotour, www 2012].
Istnieje także wpływ pośredni literatury (i filmu) na programy podróży, realizujący się według schematu: 1. opis literacki (np. w formie reportażu
znanego pisarza lub dziennikarza), 2. film dokumentalny lub inny program telewizyjny na jednym z kanałów tematycznych (np. Discovery, National Geografic), 3. propozycje podróży touroperatora, formułowane w konwencji
„sam zobacz”, 4. realizacja podróży. Odrębną w odniesieniu do źródła inspiracji, choć pokrewną w sposobie realizacji formą turystyki literackiej są odbywane grupowo i indywidualnie wyprawy wykorzystujące w całości lub częściowo trasy opisane przez współczesnych podróżników, a nawet reporterów i innych zawodowych interpretatorów świata w ramach tzw.
literatury podróżniczej faktu [Buczkowska 2009a]. Takie produkty mają raczej sezonowy charakter i są związane z okresem szczytowej popularności konkretnego autora lub dzieła albo z premierowym sezonem emisji odnośnego filmu. Ich skala jest dotychczas mało zbadana, jednak zdecydowanie warto poświęcić temu zjawisku uwagę, ponieważ być może właśnie ten rodzaj produktów w ramach rozważanego zjawiska ma już teraz najszerszy krąg odbiorców i generuje największe przychody.
Inną, ciekawą i tematycznie zbliżoną grupą ofert są propozycje podróży po biograficznych śladach twórców literatury. Obejmują one oczywiście wędrówki w skali lokalnej nie tylko po miejscach z nimi związanych (jak ich domy rodzinne, szkoły, muzea, ulubione kawiarnie), ale i po miejscach opisanych przez nich w pamiętnikach, wierszach, wspomnieniach, powieściach. Takich propozycji nie brakuje zarówno w segmencie wielodniowych wypraw (tu jako przykład może posłużyć podróż śladem środkowoeuropejskich mistrzów słowa, proponowana przez biuro KulTour.pl [KulTour.pl www 2012] albo jako propozycję wędrówki słynną analizowaną także w polskiej literaturze fachowej dublińską trasą tematyczna po miejscach akcji powieści „Ulisses” Joyce`a [Kaczmarek J.S, 2009, s.19-22].
Świadomość potencjału tkwiącego w literaturze (i filmie) i chęć jej wykorzystania obrazuje polski przykład z Łodzi. Podjęto tam interesującą próbę połączenia w turystyczny produkt lokalny różnego typu atrakcji bazujących na literackiej fikcji, opracowując trasy zwiedzania, obiekty i eventy powiązane tematycznie z literacką (W. St. Reymont, „Ziemia Obiecana”) i filmową (obraz A. Wajdy pod tym samym tytułem) prezentacją i interpretacją łódzkiego dziedzictwa przemysłowego [Krakowiak, Włodarczyk, 2009]. Z kolei w Poznaniu funkcjonuje (wirtualnie) zaproponowana przez miejscową dziennikarkę trasa śladami literackich opisów „Jeżycjady” - serii powieści Małgorzaty Musierowicz. Trasa jest od
początku wspierana przez regionalną redakcję Gazety Wyborczej [Trasa Jeżycjady, www 2012], miejscowi przewodnicy od kilku do kilkunastu razy w roku oprowadzają grupy turystów wzdłuż tej trasy lub jej odcinków, w środowisku przewodników miejskich wspomina się nawet grupę Japończyków idących tym tropem ulicami i podwórkami poznańskich Jeżyc.
We Wrocławiu pierwsze grupy „mieszkańców” i turystów ruszyły na trasy skonstruowane według opisów zawartych w serii poczytnych kryminałów Marka Krajewskiego [Trasa Mocka, www 2012]. Kwerenda aktualnych ofert szlaków i lokalnych tras kulturowych w Polsce wykazuje, że o ile wielodniowe wyprawy śladami opisów literackich nadal stanowią niszową propozycję dla koneserów, to tworzone jako oferty na miejscu tematyczne trasy lokalne śladem literackich wędrówek stają się coraz liczniejsze i coraz lepiej zorganizowane, a w niektórych miejscach funkcjonują już w postaci tras oznaczonych i koordynowanych, z dodatkową ofertą (np. fabularyzowanego zwiedzania).
Dodatkowym aspektem przedstawionego problemu jest zjawisko wymykające się jak dotąd empirycznemu badaniu, ale na pewno istniejące (jako przynajmniej fenomenologiczny dowód istnienia takiego zjawiska można tu potraktować niniejszą wypowiedź, a to ze względu na zajęcie piszącego te słowa). Otóż sami konstruktorzy programów wypraw kulturowych także są czytelnikami literatury, w tym – co oczywiste – literatury pięknej, jak opisy podróży, literatura faktu, reportaż. Te doświadczenia literackie mają znaczący wpływ na tworzone przez nich propozycje wypraw, prezentowane potem w ofertach wyspecjalizowanych biur podróży i kupowane przez konsumentów. Odbywa się to często według schematu: 1. lektura, 2. osobista (najczęściej indywidualna) podróż po danym terytorium (kraju, regionie) śladem literackich doświadczeń lub wędrówka po mieście trasą zgodą z takim opisem, 3. propozycja programu, 4. realizacja grupowej wycieczki lub serii wycieczek.
Reasumując, obok klasycznych podróży odbywanych w formule wielodniowej wyprawy z wyraźna literacką dominantą w programie [Mikos v. Rohrscheidt 2008a, s. 67-70] czy realizowanych po specjalnie stworzonych szlakach literackich [Stasiak 2009, s. 231-232] w ofercie turystycznej, która można zaliczyć do współczesnej turystyki literackiej ma także literatura
„podróży” i pojedyncze opisy literackie. Ich śladami podążają rzadsze i posiadające elitarny charakter wyprawy wielodniowe, a nawet egzotyczne,
a niezależnie od nich ramy dla nich budują coraz bardziej powszechne oferty
„pobytowe” turystyki kulturowej w mikroskali, w postaci produktów lokalnych. Nie należy też nie doceniać wpływu opisów podróży na samych oferentów turystyki i pośrednio na kształt ich produktów.
Zagadnienie 6