choroby przewlekłej
4. Konsekwencje cukrzycy typu 1
Cukrzyca jest chorobą przewlekłą powodującą wiele negatywnych na-stępstw. Zachorowanie na nią, podobnie jak w przypadku innych chorób przewlekłych, wpływa na stan zdrowia somatycznego, psychicznego, spo-łecznego i behawioralnego. Zachorowanie na cukrzycę jest obciążone ryzy-kiem wystąpienia wielu przewlekłych powikłań. Szczególnie zagrożone nimi są osoby, u których choroba rozwija się bezobjawowo (około 20% chorych).
4.1. Somatyczne następstwa cukrzycy typu 1
Cukrzyca może skutkować wieloma różnymi powikłaniami, w tym ostrymi i przewlekłymi. Pierwsze wiążą się z nagłymi stanami zagrażającymi ży-ciu, takimi jak kwasica i śpiączka ketonowa oraz hipoglikemia, drugie zaś – z uszkodzeniami i niewydolnością wielu narządów, w szczególności oczu, nerek, nerwów, serca i naczyń krwionośnych (Otto-Buczkowska, 1995; Gu-mułka i Rewerski, 1992).
Jednym z poważniejszych powikłań przewlekłych cukrzycy są postę-pujące zmiany w narządzie wzroku. Zmiany oczne związane są ze zwięk-szonym ryzykiem wystąpienia ślepoty oraz szybszym powstaniem zaćmy.
ślepota w cukrzycy jest spowodowana przez zwyrodnienia w naczyniach włosowatych siatkówki (retinopatia cukrzycowa), powstające na skutek za-klejania naczyń włosowatych przez glukozę. Stan ten powoduje pogorszenie odżywienia siatkówki, jej stopniową martwicę, a w konsekwencji pogorsze-nie i utratę widzenia (Otto-Buczkowska, 1995; Gumułka i Rewerski, 1992).
innym niezwykle poważnym i dokuczliwym powikłaniem jest zespół stopy cukrzycowej. Jest on skutkiem przewlekłego niedotlenienia tkanek, prowadzącego do ich obumierania. W przebiegu tego zespołu w obrębie kończyn dolnych tworzą się opuchlizny, skrzepy, martwice, wrzody i pęk-nięcia. Deformacji ulegają paznokcie, tkanki miękkie zanikają, a cała stopa sinieje. Skrajnym objawem jest wyniszczenie stopy, zwiększona podatność na infekcje, nieustanny ból, utrudnienia w chodzeniu. Niewłaściwie leczony
zespół stopy cukrzycowej prowadzi do nieodwracalnych deformacji, mar-twicy i często kończy się amputacją. Dotyka on około 6–10% pacjentów (Ot-to-Buczkowska, 1995; Gumułka i Rewerski, 1992).
Cukrzyca w wielu przypadkach upośledza funkcjonowanie nerek obja-wiające się obecnością białka w moczu oraz obrzękami twarzy i kończyn.
Zmiany w pracy nerek są wynikiem zwiększonej podatności cukrzyków na zakażenia dróg moczowych. Problem ten dotyka 30–50% chorych (Otto--Buczkowska, 1995; Gumułka i Rewerski, 1992).
Chorowanie na cukrzycę zwiększa ryzyko wystąpienia innych chorób przewlekłych, głównie układu krążenia, a także miażdżycy tętnic, która może prowadzić do rozwoju choroby niedokrwiennej serca, udarów mózgu i zawału serca.
4.2. Psychologiczne konsekwencje cukrzycy typu 1
U podstaw zmian w psychicznym funkcjonowaniu osób chorych na cukrzy-cę leżą wymagania stawiane przez chorobę, a zwłaszcza konieczność moni-torowania poziomu glukozy we krwi, przyjmowania insuliny oraz zmiany stylu życia, zwłaszcza w zakresie diety i aktywności fizycznej. Cukrzyca jest chorobą, w której podporządkowanie się reżimowi monitorowania poziomu glukozy we krwi, przyjmowania leków oraz właściwych nawyków żywienio-wych ma kluczowe znaczenie dla powodzenia leczenia. Obciążające jest to, że należy czynić to bez przerwy, do końca życia, co przekłada się na nastrój chorych.
Podobnie jak w przypadku innych schorzeń przewlekłych, osoby choru-jące na cukrzycę w porównaniu z osobami zdrowymi odczuwają wyższy po-ziom lęku, depresji oraz napięcia emocjonalnego. W badaniach porównują-cych poziom lęku u osób zdrowych i cierpiąporównują-cych na cukrzycę okazało się, że 14% chorych doznaje symptomów uogólnionych zaburzeń lękowych, pod-czas gdy występowanie tego zaburzenia w populacji jest na poziomie 3–4%.
Ponadto podwyższony poziom lęku odnotowuje się u 40% chorych (Grigsby, Anderson, Freedland, Clouse i lustman, 2002). Osoby chore odczuwają spe-cyficzny rodzaj lęku, określany jako lęk przed hipoglikemią, ponieważ zdają sobie sprawę, że stan ten stanowi bezpośrednie zagrożenie życia. Ulega on nasileniu w sytuacji pojawienia się sygnałów wskazujących na zbliżającą się hipoglikemię. Jej wysoki poziom dezorganizuje życie chorego, prowadząc m.in. do niewłaściwej kontroli poziomu glukozy we krwi (Cox, irvine, Gon-der-Frederick, Nowacek i Butterfield, 1987).
Wyniki porównań poziomu depresji u osób zdrowych i chorych na cu-krzycę wskazują, że prawdopodobieństwo pojawienia się depresji jest dwu-krotnie wyższe u osób chorujących. Jest ona powszechnym problemem
144 Rozdział iV
wśród chorych, dotykającym co piątego pacjenta (Barnard, Skinner i Peveler, 2006).
Podwyższony poziom napięcia emocjonalnego wpływa negatywnie na funkcjonowanie chorych, zwłaszcza utrudnia zaangażowanie się w lecze-nie, rehabilitację oraz funkcjonowanie społeczne. Odnotowuje się związki między podwyższonym poziomem lęku a niewłaściwą kontrolą poziomu glukozy we krwi (Niemcryk, Speer, travis i Gary, 1990). Osoby z cukrzycą, o wysokim poziomie depresji cechuje: niższy poziom jakości życia (Schram, Baan i Pouwer, 2009), wyższy poziom glukozy we krwi i niewłaściwy sposób jej kontroli (lustman i Clouse, 2005), mniejsze zangażowanie w leczenie, dbałość o dietę oraz mniejsza aktywność fizyczna (egede, 2005; Koopmans, Pouwer, de Bie, van Rooij i leusink, 2009).
Wyniki badań wskazują, że chorzy na cukrzycę odczuwają większy stres, ponieważ są wystawieni na działanie specyficznych stresorów związanych z byciem chorym. Wynikają one ze zrozumienia techniki monitorowania i dostarczania insuliny (glukometry, pompy insulinowe), możliwości wy-stąpienia ciężkich i nagłych epizodów hipo- lub hiperglikemii oraz koniecz-ności podjęcia natychmiastowego działania w sytuacji ich pojawienia się (Davidson, Boland i Grey, 1997; Davidson, Penney, Muller i Grey, 2004). ten typ obciążeń przekłada się na mniejszą dbałość w monitorowaniu poziomu glukozy we krwi (Farrell, Hains, Davies, Smith i Parton, 2004).
4.3. Społeczne następstwa i wyzwania cukrzycy typu 1
Analiza artykułów zebranych w bazach danych (PsycARtiCleS i Psychoinfo) wskazuje, że obecnie nie są prowadzone prace nad tym, w jaki sposób fakt zachorowania oddziałuje na funkcjonowanie społeczne chorych w okresie dorosłości – zarówno wczesnej, średniej, jak i późnej. W niektórych opra-cowaniach podejmowane są próby określenia, w jaki sposób rozpoznanie cukrzycy typu 1 u dziecka zmienia dynamikę funkcjonowania systemu ro-dzinnego. Ograniczają się one jednak do procesów zachodzących między chorym dzieckiem a pozostałymi członkami rodziny w okresie adolescencji.
Nie podejmuje się problemu, jak bycie chorym na cukrzycę typu 1 przekłada się na późniejsze funkcjonowanie społeczne chorych.
4.4. Behawioralne konsekwencje cukrzycy typu 1
Chorzy na cukrzycę stają przed koniecznością wprowadzenia czterech istot-nych zmian do swojego stylu życia: monitorowania swojego stanu zdrowia, przyjmowania leków, umiarkowanej aktywności fizycznej i przestrzegania odpowiednio zbilansowanej diety. leczenie cukrzycy i zapobieganie
po-ważnym powikłaniom tej choroby polega na wstrzykiwaniu insuliny w od-powiednich dawkach i z odpowiednią częstotliwością. Z psychologicznego punktu widzenia kluczowe jest samodzielne dokonywanie pomiarów po-ziomu glukozy we krwi i codzienne podawanie insuliny oraz umiejętne mo-dyfikowanie jej dawek. Choroba ta w porównaniu z RZS wymaga od pacjen-ta bardziej aktywnego udziału w leczeniu, wiedzy, umiejętności, a przede wszystkim podmiotowej motywacji do stałego monitorowania stanu zdrowia oraz samoopieki. trudne zadania regulacji poziomu glukozy wymagają uzu-pełnienia odpowiednią dietą i specjalnym programem aktywności fizycznej.
Oprócz tego istotne jest planowanie aktywności w celu pogodzenia obowiąz-ków wynikających z leczenia z codziennymi wymaganiami życia zawodowe-go, rodzinnego i własnego rozwoju, zwane zarządzaniem sobą w cukrzycy albo radzeniem sobie z wymaganiami cukrzycy. Dlatego pacjenci powinni być motywowani do edukacji i podmiotowej współpracy z zespołem leczącym.
Oprócz monitorowania poziomu glukozy we krwi i przyjmowania insu-liny dla zachowania zdrowia istotne jest przestrzeganie odpowiedniej diety.
Zalecenia dietetyczne odnoszą się do wartości energetycznej, składu i czę-stotliwości posiłków. ich wartość energetyczna powinna mieścić się w prze-dziale 25–40 kcal na każdy kilogram masy ciała. Dieta powinna być zróżni-cowana i bogata w składniki odżywcze. Zaleca się ograniczone spożywanie węglowodanów, szczególnie cukrów prostych, niejedzenie więcej niż 50 gra-mów tłuszczu na dzień. Za optymalne uważa się spożywanie pięciu–sześciu posiłków dziennie (Gumułka i Rewerski, 1992; Otto-Buczkowska, 1995).
Ponadto zaleca się chorym systematyczną aktywność fizyczną. Pełni ona funkcję ochronną, zabezpieczając przed pojawieniem się schorzeń współ-występujących z cukrzycą, głównie chorób układu krążenia i nowotworów (Kannel i McGee, 1979; Pedersen i Saltin, 2006), pomaga także w monitoro-waniu stężenia glukozy we krwi i utrzymymonitoro-waniu jej optymalnego poziomu.
Pomimo korzyści płynących z systematycznej aktywności fizycznej jedynie 36,3% chorych wykonuje ją w zalecany sposób przez 150 minut w ciągu tygodnia (Plotnikoff, 2006). W związku z tym zadaniem osób pracujących z cukrzykami jest skuteczne motywowanie chorych do aktywności fizycznej, która nie musi być wcale intensywna, wystarczy spacer, pływanie, taniec.
Powinny jednak przeważać ćwiczenia dynamiczne. Przy formach aktywno-ści wymagających znacznych wydatków energii konieczna jest modyfikacja diety i dawek insuliny (Gumułka i Rewerski, 1992; Otto-Buczkowska, 1995).