Zasoby – propozycje klasyfikacji

Mimo że pojęcie zasobów na stałe zagościło w języku psychologów, wciąż poszukuje się spójnego sposobu ich klasyfikowania. Niedostatek klasyfikacji może wynikać z tego, że jest to pojęcie wciąż niedopracowane teoretycznie (wyjątek stanowi teoria zachowania zasobów). W badaniach na co dzień wykorzystuje się kategorię zasobów, sprawdzając znaczenie pojedynczego zasobu lub ich zbioru dla przebiegu procesów radzenia sobie. W takim po-dejściu na dalszy plan przesuwa się kwestia konceptualizacji i klasyfikacji tego zjawiska. Chyba jedyną spójną i wielowymiarową propozycję kategory-zowania zasobów przedstawił Hobfoll (2006), który sugeruje, aby porząd-kować je według trzech kryteriów: pochodzenia, rodzaju oraz znaczenia za-sobów dla przetrwania.

150 Rozdział V

Według kryterium pochodzenia podział zasobów dokonywany jest ze względu na relację zasobu do Ja. Oznacza to, że aby przypisać zasób do danej kategorii, należy określić, czy przynależy on do Ja (zasoby wewnętrzne), czy też znajduje się poza jego granicami (zasoby zewnętrzne). Jest to najprost-szy sposób kategoryzacji zasobów.

Do zasobów wewnętrznych zalicza się wszelkie istotne dla procesu ada-ptacji strukturalne i funkcjonalne cechy Ja (np. poczucie tożsamości, poczu-cie umiejscowienia kontroli, poczupoczu-cie własnej skuteczności) oraz posiadane przez jednostkę kompetencje poznawcze, emocjonalne i interpersonalne.

Za spójny sposób klasyfikowania zasobów wewnętrznych można przyjąć dokonany przez Martina Seligmana (2002; za: Carr, 2009) opis cnót, czy-li cenionych właściwości osoby, umożczy-liwiających jej szczęśczy-liwe życie, oraz sił charakteru będących sposobem ich osiągania. Seligman wyróżnia sześć podstawowych cnót: mądrość, odwagę, człowieczeństwo, sprawiedliwość, powściągliwość i transcendencję. Cnoty urzeczywistniają się dzięki siłom charakteru, np. cnota mądrości osiągana jest dzięki sześciu siłom: (1) cieka-wości i zainteresowaniu światem, (2) zamiłowaniu do nauki, (3) twórczości, oryginalności i pomysłowości, (4) umiejętności oceny i krytycznego myśle-nia, (5) inteligencji osobistej, społecznej i emocjonalnej, (6) umiejętności spoglądania na życie w szerokiej perspektywie i przyjmowaniu różnych punktów widzenia.

Za zasoby wewnętrzne uznaje się także złożone zasoby, zwane meta-zasobami, które odgrywają kluczową rolę w procesie adaptacji do zmiany, np. poczucie koherencji (Antonovsky, 1995) i sprężystość psychiczna (Block i Kremen, 1996). Metazasoby są konstelacją zdolności bądź orientacją psy-chologiczną umożliwiającą człowiekowi ochronę przed stresem i skuteczne mierzenie się z nim. Co więcej, dzięki metazasobom człowiek jest zdolny do wykorzystania wszystkich dostępnych mu zasobów wewnętrznych i ze-wnętrznych. Przypisuje im się więc funkcję zarządzania wykorzystaniem in-nych zasobów (Sęk, 2008; Poprawa, 2008). Stevan e. Hobfoll i Maya lerman (1988) wyrazili podobny pogląd, traktując zasoby wewnętrzne jako czyn-niki zarządzające wykorzystaniem zasobów zewnętrznych. Jedną z ich cech jest to, że są one stale dostępne i trudniej ulegają wyczerpaniu w porówna-niu z zasobami zewnętrznymi.

Przyjmuje się, że posiadanie wielu zasobów wewnętrznych jest kapita-łem jednostki pozwalającym jej na adaptowanie się do sytuacji trudnych, osiąganie dobrostanu oraz utrzymanie i rozwijanie zdrowia. Dzięki świado-mości zasobów wewnętrznych jednostka może je dowolnie wykorzystywać i dopasowywać do wymogów sytuacji (Sęk, 2008).

Zasoby zewnętrzne to cechy szeroko rozumianego środowiska, w któ-rym żyje człowiek. Można wśród nich wyróżnić cechy środowiska

biologicz-nego, fizyczbiologicz-nego, materialbiologicz-nego, informacyjbiologicz-nego, społecznego i kulturowego.

Obszary te podlegają dalszemu uszczegółowieniu. istotną cechą zasobów zewnętrznych jest to, że wymagają do ich wykorzystania aktualizacji lub mobilizacji. Aby z nich skorzystać, należy je kupić, zdobyć i pielęgnować (He-szen i Sęk, 2007). Przykładem uszczegółowienia zasobów społecznych jest propozycja Rudolfa H. Moosa (1995), który wyróżnia sześć ich kategorii: fi-nanse, praca, relacje z małżonkiem/partnerem życiowym, relacje z dziećmi, relacje z dalszą rodziną, relacje z przyjaciółmi,

Drugim z kryteriów, według którego zasoby są klasyfikowane, jest ich ro-dzaj. Hobfoll (2006) wyróżnia cztery kategorie zasobów: materialne, osobi-ste, stanu oraz energii. Zasoby materialne obejmują dostępne obiekty fizycz-ne, które umożliwiają przeżycie (np. dom, działka) bądź świadczą o statusie społecznym (np. droga biżuteria, markowa odzież). Zasoby osobiste są ce-chami osobowości i posiadanymi przez jednostkę kompetencjami niezbęd-nymi do jej efektywnego funkcjonowania w świecie (np. wysoka samoocena, poczucie własnej skuteczności, optymizm, umiejętności interpersonalne, znajomość języków obcych). Zasoby stanu ułatwiają dostęp do innych zaso-bów. Cechuje je to, że przeważnie wymagają długotrwałego inwestowania innych zasobów w ich zdobycie i utrzymanie. Mogą też w niekorzystnych warunkach zostać szybko utracone. Przykładem tego typu zasobów są: stała posada, małżeństwo, miejsce w strukturze społecznej, dobre zdrowie. Ostat-nią kategorią są zasoby energetyczne, które podlegają wymianie na zasoby z pozostałych trzech grup. Są do nich zaliczane: pieniądze, wiarygodność kredytowa i wiedza. Gromadzone są głównie w celu wymiany na inne zasoby.

trzecim zaproponowanym przez Hobfolla (2006) sposobem klasyfiko-wania zasobów jest ich podział ze względu na znaczenie dla przetrklasyfiko-wania. Na tej podstawie zostały wyróżnione zasoby pierwotne, wtórne i trzeciorzędo-we. Zasoby pierwotne to te, które umożliwiają przetrwanie. Są nimi głównie materialne warunki życia: mieszkanie, pożywienie, ubranie. Zasoby wtórne umożliwiają z kolei zdobywanie zasobów pierwotnych i wiążą się z funk-cjonowaniem w świecie społecznym. Należą do nich: wsparcie społeczne, pozycja w grupie, małżeństwo oraz życie psychiczne osoby (poziom optymi-zmu, nadziei, samooceny). Zasoby trzeciorzędowe pozostają w symbolicznej relacji z zasobami pierwotnymi i wtórnymi. Dzięki nim łatwiej człowiekowi uzyskać zarówno zasoby pierwotne, jak i wtórne. Na przykład zajmowanie kierowniczego stanowiska wiąże się z większym wynagrodzeniem i więk-szymi mozliwościami posiadania własnego mieszkania (ułatwia więc uzy-skanie zasobu pierwotnego), a jednocześnie podnosi atrakcyjność danej osoby, co ułatwia jej znalezienie partnera (rozbudowa zasobów wtórnych).

Oprócz teoretycznych prób opracowania klasyfikacji zasobów można od-naleźć w literaturze klasyfikacje oparte na wynikach badań. Na przykład

Ry-152 Rozdział V

szard Poprawa (2008, s. 109) na podstawie własnych badań zaproponował listę 33 podmiotowych zasobów sprzyjających radzeniu sobie ze stresem.

Wyróżnione przez niego zasoby należały do dwóch kategorii: „(1) ogólnie pozytywne, afirmatywne nastawienie do samego siebie, innych ludzi i ra-dzenia sobie w życiu, (2) zasoby kompetencyjne – zdolność do efektywnego działania i rozwiązywania problemów”. Zasoby te wiązały się z oceną stre-su, radzeniem sobie z nim oraz pozytywnymi i negatywnymi wskaźnikami zdrowia. Podobne podejście prezentują Marek J. Celiński i Mark Antoniazzi (2001), którzy opracowali inwentarz mierzący 18 zasobów. Należą one do pięciu ogólniejszych kategorii: (1) kompetencje emocjonalne, (2) kompeten-cje kontroli, wyboru i radzenia sobie (sprawstwo i zaradność), (3) wiedza i przekonania zdrowotne (4) prezentacja siebie, (5) wsparcie społeczne (Sęk i Ziarko, 2009). Podejście to jest wykorzystywane do przewidywania funk-cjonowania osób, które doświadczyły traumy (Celiński i Gow, 2005) oraz osób przewlekle chorych (Ziarko i Kaczmarek, 2011; Sęk i Ziarko, 2009).