Poczucie własnej skuteczności

Pojęcie poczucia własnej skuteczności wywodzi się z kręgu teorii społecz-nego uczenia się. Jest to jeden z zasobów najczęściej uwzględnianych w ba-daniach nad aktywnością zdrowotną człowieka. twórcą tego pojęcia jest Albert Bandura (1977), który w swojej teorii społeczno-poznawczej przyj-muje, że zachowanie człowieka jest wypadkową oddziałujących na niego bodźców oraz posiadanych przekonań i oczekiwań. Wyróżnia on trzy rodza-je oczekiwań mających kluczowe znaczenie dla rozpoczęcia i utrzymywania zachowania (Bandura, 1986; por. Schwarzer, 1997). Zaliczył do nich:

– oczekiwania dotyczące sytuacji, związane z przekonaniem, że spo-dziewana zmiana istniejącego stanu rzeczy ma jakąś wartość,

– oczekiwania dotyczące wyniku działania, które wiążą się z podziela-niem przekonania, że zachowując się w określony sposób, można osiągnąć zamierzony cel,

– oczekiwania dotyczące własnej skuteczności, będące przekonaniami, że posiada się zdolności umożliwiające uzyskanie poprzez własne działa-nie pożądanych rezultatów związanych z realizacją ustalonych celów. Jest to więc osąd jednostki na temat własnych możliwości dotyczących rozpoczęcia i przeprowadzenia zaplanowanych działań.

164 Rozdział V

Według Bandury poczucie własnej skuteczności może być opisane za pomocą trzech właściwości, którymi są ogólność, siła i wielkość. Ogólność odnosi się do stopnia zgeneralizowania poczucia własnej skuteczności, czyli tego, czy dotyczy jednej konkretnej sytuacji, czy też wielu różnych sytuacji.

Biorąc pod uwagę tę właściwość poczucia własnej skuteczności, można wy-różnić uogólnione poczucie własnej skuteczności, wyrażające się przeko-naniem, że potrafię poradzić sobie z wieloma, w tym z nowymi sytuacjami, oraz specyficzne poczucie własnej skuteczności, które dotyczy zmagania się z konkretnymi sytuacjami. Siła odnosi się do stopnia pewności, że jest się w stanie wytrwać w realizacji obranych celów mimo pojawiających się trud-ności, a także do stopnia uftrud-ności, z jaką traktuje się własne oceny. Wielkość oznacza natomiast ocenę stopnia trudności zadania stojącego przed osobą, które może być oceniane na dymensji: łatwe – trudne.

Osoby o wysokim poczuciu własnej skuteczności będą wykazywały go-towość do podejmowania trudniejszych i/lub nowych działań, dążenie do osiągania wysokiej jakości ich wykonywania, wytrwałość w dążeniu do re-alizacji zaplanowanych celów, wysokie poczucie własnej wartości, zdolność uczenia się nowych rzeczy i nabywania nowych umiejętności, efektywne ra-dzenie sobie z lękiem i stresem, aktywność w dbaniu o zdrowie. Z charakte-rystyki tej wynika, że osoby takie mają silniejszą motywację do podejmowa-nia nowych działań i w związku z tym w aktywny sposób zaspokajają swoje potrzeby (Bandura, 1986; Okulicz-Kozyran i Pisarska, 2001). O poczuciu własnej skuteczności decydują cztery czynniki:

– bezpośrednie, indywidualne doświadczenie, w którym istotne jest dostrzeganie związków między własnym działaniem a jego następstwami.

Dla wykształcenia silnego poczucia własnej skuteczności konieczne jest doświadczanie zarówno sytuacji sukcesów, jak i porażek. Dzięki porażkom osoba ma możliwość nauczyć się, że przeszkody można przezwyciężyć. Uwa-ża się, że własne doświadczenie jest kluczowym elementem wzmacniającym poczucie własnej skuteczności;

– pośrednie doświadczenie, nabywane podczas obserwacji zachowania innych ważnych dla nas osób (modeli). W trakcie tej czynności wyciągane są wnioski, do czego jest się zdolnym, a czego nie jest się w stanie osiągnąć;

– zachęty i perswazje ze strony innych. informacje od innych ludzi o po-siadanych kompetencjach wzmacniają poczucie kompetencji, podczas gdy brak takich informacji bądź krytyka ze strony innych może osłabiać wiarę we własne siły;

– ocena własnego stanu fizjologicznego – stan relaksu, odprężenia i spo-koju sprzyja dostrzeganiu własnych kompetencji. Oprócz tego u osób z wy- sokim poczuciem skuteczności stany fizjologiczne, głównie te związane z odczuwaniem emocji, pełnią funkcję motywującą do podejmowania

dzia-łań mających na celu ich redukcję. lęk przed zagrożeniem skłania do po-dejmowania działań redukujących jego intensywność (tavris i Wade, 1999).

Obecnie istnieją dwa podejścia do rozumienia poczucia własnej skutecz-ności: uogólnione poczucie własnej skuteczności i specyficzne poczucie wła-snej skuteczności. W pierwszym traktuje się je jako cechę osobowości de-terminującą zachowanie w różnych sytuacjach (Juczyński, 1998; Schwarzer, 1992). Dzięki takiej konceptualizacji pojęcia poczucia własnej skuteczno-ści możliwe jest wyjaśnianie różnych zachowań w odmiennych sytuacjach.

Jest więc ono predyktorem międzysytuacyjnego podobieństwa zachowań ludzkich.

We współczesnej psychologii osobowości odchodzi się od poszukiwań ogólnych i niespecyficznych konstruktów, wyjaśniających każdy aspekt ludz-kiego funkcjonowania (łuszczyńska, 2004). Przekłada się to na rozumienie poczucia własnej skuteczności, które prowadzi do poszukiwania jego spe-cyficznych rodzajów. W obszarze badań nad funkcjonowaniem w chorobie przewlekłej wyodrębnia się specyficzne typy poczucia własnej skuteczności, związane z radzeniem sobie z konkretnymi objawami choroby i stawianymi przez nią wymaganiami. W przypadku cukrzycy zwraca się uwagę na zna-czenie specyficznych wymiarów poczucia własnej skuteczności, które odno-szą się do: przestrzegania diety, regularnego monitorowania poziomu gluko-zy we krwi, systematycznych ćwiczeń figluko-zycznych, utrgluko-zymywania właściwej wagi ciała, utrzymywania właściwego poziomu glukozy we krwi, opierania się pokusom jedzeniowym oraz przestrzegania zaleceń lekarskich (talbot, Nouwen, Gingras, Gosselin i Audet, 1997). W przypadku RZS wyróżnia się poczucie własnej skuteczności dotyczące: radzenia sobie z bólem towarzy-szącym codziennej aktywności, możliwości wykonywania podstawowych czynności oraz radzenia sobie z pozostałymi symptomami, takimi jak po-czucie znużenia bądź zmiany nastroju (lorig, Chastain, Ung, Shoor i Holman, 1989). Dla osób po przebytym incydencie wieńcowym istotne jest wysokie poczucie własnej skuteczności w zakresie możliwości dokonywania zmian w swojej diecie oraz podejmowania regularnej aktywności fizycznej (Hickey, Owen i Froman, 1992).

Poczuciu własnej skuteczności w obszarze radzenia sobie z chorobą przewlekłą przypisuje się różne funkcje. Po pierwsze, traktuje się je jako czynnik stymulujący i ułatwiający zmianę zachowania. Osoby cierpiące na choroby przewlekłe stają przed koniecznością modyfikacji wielu elementów dotychczasowego stylu życia i podporządkowania się reżimowi wynikające-mu z przebiegu procesu leczenia. Według badaczy zajwynikające-mujących się proce-sami zmiany zachowania zmienna ta ma kluczowe znaczenie dla rezygnacji z aktywności antyzdrowotnych oraz uczenia się zachowań prozdrowotnych.

Poczucie własnej skuteczności jest uwzględniane w większości modeli

teo-166 Rozdział V

retycznych opisujących procesy psychiczne sprzyjające kształtowaniu się zachowań zdrowotnych. Stanowi ono integralny element ich procesualne-go modelu (Schwarzer, 2001a) i jest brane pod uwagę w transteoretycznym modelu zmiany zachowania (Prochaska i Di Clemente, 1983; lenio, 2006).

W tym drugim podejściu traktowane jest jako czynnik ułatwiający inicjo-wanie i utrzymyinicjo-wanie nowo nabytych zachowań (Marshall i Biddle, 2001).

W badaniach nad funkcjonowaniem osób chorych na cukrzycę typu 1 i 2, opierających się na założeniach transteoretycznego modelu zmiany za-chowania, wykazano znaczenie poczucia własnej skuteczności dla przebie-gu procesów zachodzących w fazie przygotowania do zmiany zachowania i w fazie jego utrzymywania (Plotnikoff, lippke, Johnson i Courneya, 2010).

W zależności od badanej populacji rozpatrywane są relacje łączące poczucie własnej skuteczności z odmiennymi zachowaniami. Na przykład w bada-niach prowadzonych w populacji cukrzyków sprawdzane są głównie związ-ki między poczuciem własnej skuteczności a regularnym kontrolowaniem poziomu glukozy we krwi, zmianą nawyków żywieniowych oraz aktywno-ścią fizyczną. Wśród osób chorych na RZS dąży się zaś do określenia relacji zachodzących między poczuciem własnej skuteczności a kontrolą bólu.

Druga z funkcji poczucia własnej skuteczności związana jest z trakto-waniem go jako jednego z czynników chroniących. W takim rozumieniu wy-sokie poczucie własnej skuteczności zabezpiecza przed wystąpieniem ne-gatywnych skutków choroby przewlekłej. W badaniach poświęconych temu zagadnieniu zmienna ta, w zależności od przyjętych założeń, traktowana jest jako predyktor konsekwencji choroby, ich mediator lub moderator. Wil-liam P. Sacco i współpracownicy (2007) stwierdzili, że silne poczucie wła-snej skuteczności u chorych na cukrzycę typu 2 zabezpiecza przed wystą-pieniem symptomów depresyjnych i chroni przed doświadczaniem silnych objawów choroby. W innych badaniach podobny obraz zależności odnoto-wano w przypadku poziomu lęku (Kuijer i de Ridder, 2003). Ponadto wyso-kie poczucie własnej skuteczności sprzyja obniżeniu stężenia hemoglobiny glikowanej (O’Hea i in., 2009), co może pozytywnie wpływać na sytuację zdrowotną osób chorujących na cukrzycę.

W grupie pacjentów chorych na RZS zaobserwowano, że wysoki poziom poczucia własnej skuteczności sprzyja odczuwaniu pozytywnych stanów emocjonalnych oraz chroni przed doznawaniem negatywnych emocji i do-świadczaniem dolegliwości bólowych (lefebvre i in., 1999). W przypadku nadawania poczuciu własnej skuteczności statusu mediatora zaobserwowa-no, że osoby posługujące się unikowym radzeniem sobie wykazują niższy poziom lęku, gdy cechuje je wysokie poczucie własnej skuteczności (lowel i in., 2008). Poczuciu własnej skuteczności przypisuje się także status mo-deratora. Kathleen M. Schiaffino i tracey A. Revenson (1995; za: Keefe i in.,

tabela 12. Porównanie ogólnego i specyficznego rozumienia poczucia własnej skuteczności Sposoby rozumienia poczucia własnej skutecznościCukrzycaReumatoidalne zapalenie stawówChoroba niedokrwienna serca Ogólne poczucie własnej skutecznościcecha osobowości determinująca zachowanie w różnych sytuacjach wyrażająca się przekonaniem, że jest się w stanie osiągnąć oczekiwany wynik, czyli efektywnie przeprowadzić daną czynność Specyficzne poczucie własnej skutecznościPrzekonanie, że jest się w stanie: – przestrzegać diety, regularnie moni- torować poziom glukozy we krwi – systematycznie ćwiczyć fizycznie – utrzymywać właściwą wagę ciała – utrzymywać właściwy poziom glu- kozy we krwi, – opierać się pokusom jedzeniowym – przestrzegać zaleceń lekarskich

– radzić sobie z bólem towarzyszącym codziennej aktywności – wykonywać podstawowe czynności – radzić sobie z symptomami choro- by (poczuciem znużenia, zmianami nastroju) – uczestniczyć w rehabilitacji pomimo bólu – przestrzegać zaleceń lekarskich

– dokonać zmian w swojej diecie – podejmować regularną aktywność zyczną – ograniczyć palenie papierosów – ograniczyć spożycie alkoholu – wypracować nowe wzorce radzenia sobie ze stresem – przestrzegać zaleceń lekarskich źródło: opracowanie własne.

168 Rozdział V

2002) zauważyły, że związek między przekonaniami związanymi z chorobą a poziomem depresji moderowany jest przez poczucie własnej skuteczno-ści. U pacjentów o niskim poczuciu własnej skuteczności i wielu ogólnych, wewnętrznych przekonaniach na temat choroby następowało pogłębienie depresji.