Wsparcie społeczne

Opisane zasoby można określić jako podmiotowe. Zasobem o odmiennym, relacyjnym charakterze jest zaś wsparcie społeczne. Heszen i Sęk (2007) uważają, że wsparcie społeczne znajduje się na granicy zasobów osobi-stych i społecznych. Obejmuje ono wszelkie interakcje zachodzące pomię-dzy uczestnikami krytycznego wydarzenia życiowego. Zasób ten modyfikuje przebieg konfrontacji stresowej, gdyż dynamicznie wiąże się z poszczegól-nymi elementami sytuacji trudnej: jej postrzeganiem, strategiami radzenia sobie oraz występującymi obciążeniami psychicznymi (Sęk, 2001c).

istnieją dwa podstawowe sposoby rozumienia wsparcia społecznego, określane jako strukturalne i funkcjonalne. W podejściu strukturalnym ak-centuje się umiejscowienie człowieka w sieci społecznej, definiując je jako

„obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się od innych tym, że poprzez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych, przy-należności pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się w sytuacji trudnej” (Sęk, 2001c, s. 14). W tym ujęciu wsparcie społeczne określane jest za pomocą takich obiektywnych wskaźników, jak: wielkość sieci, jej spójność, dostępność, gęstość, heterogeniczność bądź homogeniczność. Przy czym, ma-jąc na uwadze znaczenie wsparcia dla radzenia sobie ze stresem, decyduma-jącą rolę przypisuje się jego dostępności, mierzonej liczbą kontaktów, łatwością i szybkością ich nawiązania lub bliskością terytorialną. Dodatkowo podkre-śla się znaczenie pochodzenia wsparcia społecznego dla radzenia sobie z od-miennymi sytuacjami trudnymi. Jako źródła wsparcia społecznego wskazuje się: najbliższych członków rodziny, dalszych krewnych, przyjaciół, sąsiadów, współpracowników i specjalistów zajmujących się na co dzień udzielaniem go. W przypadku problemów o charakterze rodzinnym najistotniejsze oka-zuje się wsparcie udzielane sobie przez bliskich, natomiast w sytuacji choro-by, oprócz wsparcia udzielanego przez krewnych, ważne jest również wspar-cie ze strony profesjonalistów: lekarzy, pielęgniarek, rehabilitantów.

W podejściu funkcjonalnym główną osią analizy wsparcia społecznego jest przedmiot wymiany, jaka zachodzi pomiędzy osobami znajdującymi się w sytuacji trudnej (na tej charakterystyce wsparcia społecznego bazują gru-py samopomocowe). W związku z tym wyróżnia się odmienne treściowo ro-dzaje wsparcia: wsparcie emocjonalne, informacyjne, instrumentalne,

mate-rialne i czasami duchowe. Wsparcie emocjonalne wpływa na samopoczucie i samoocenę osób je otrzymujących. Zmiana stanu emocjonalnego następuje głównie przez okazywanie troski i zrozumienia oraz odzwierciedlanie emo-cji przeżywanych przez osobę znajdującą się w sytuaemo-cji trudnej. Wsparcie in-formacyjne to z kolei wymiana informacji, które pomagają lepiej zrozumieć swoją sytuację życiową, podejmować działania zmierzające do rozwiązania tej sytuacji oraz dostarczają informacji zwrotnych na temat ich efektywno-ści. Wsparcie instrumentalne jest natomiast rodzajem instruktażu, co należy robić, by przezwyciężyć zaistniałą sytuację. Wsparcie materialne obejmuje bezpośrednio osobę potrzebującą pomocy rzeczowej, materialnej i finanso-wej. Ostatni z rodzajów wsparcia, czyli wsparcie duchowe, polega na towa-rzyszeniu osobie w odkrywaniu sensu i znaczenia zaistniałej sytuacji. Jest szczególnie istotne w trakcie opieki hospicyjnej oraz kryzysów egzystencjal-nych (Heszen i Sęk, 2007; Wrona-Polańska, 2011).

Autorzy ujmujący wsparcie społeczne w sposób funkcjonalny podkre-ślają znaczenie osobistego ustosunkowania się do sytuacji, w której jest ono niezbędne, i dopasowania wsparcia do potrzeb i oczekiwań osoby znaj-dującej się w sytuacji trudnej. Na tej podstawie wyróżnia się postrzeganie wsparcia społecznego jako jego poszukiwanie, mobilizowanie i otrzymywa-nie. Postrzeganie wsparcia wiąże się z przekonaniem, na kogo można liczyć w sytuacji trudnej i gdzie otrzymać niezbędną pomoc. Poszukiwanie wspar-cia obejmuje gotowość i umiejętność aktywnego szukania oparwspar-cia w zaist-niałej sytuacji trudnej. Mobilizowanie przejawia się w umiejętności tworze-nia i podtrzymywatworze-nia więzi społecznych i relacji interpersonalnych, które mogą być aktywowane jako źródło wsparcia w potencjalnej sytuacji trudnej.

Otrzymywanie wsparcia jest natomiast faktyczne (Heszen i Sęk, 2007).

Z problematyką wsparcia społecznego wiąże się pytanie, w jaki sposób ono działa i wywiera dobroczynny wpływ na funkcjonowanie i zdrowie czło-wieka znajdującego się w sytuacji trudnej. Udzielając na nie odpowiedzi, formułuje się dwie hipotezy wyjaśniające mechanizm działania wsparcia społecznego. W myśl pierwszej z nich, określanej jako hipoteza efektu głów-nego, wsparcie społeczne wywiera bezpośredni wpływ na funkcjonowanie człowieka. ludzie mający pozytywne relacje z innymi, znajdujący w nich oparcie, rzadziej stykają się z sytuacjami trudnymi oraz odczuwają mniejszy stres, a gdy już taka sytuacja nastąpi, przekłada się to na podwyższenie kom-fortu psychicznego i wyższy poziom dobrostanu (Heszen i Sęk, 2007). Druga z hipotez, określana jako buforująca, podkreśla zaś, że wsparcie społecz-ne działa jak bufor ochraniający człowieka przed oddziałującymi na niego stresorami oraz modyfikujący przebieg procesów radzenia sobie (Sheridan i Radmacher, 1998; Sęk, 2001a). Na bazie tej hipotezy formułuje się twier-dzenie, że negatywne oddziaływanie stresu na zdrowie jest tym silniejsze,

170 Rozdział V

im niższy jest poziom otrzymywanego wsparcia. Dodatkowo zakłada się, że ludzie dostający silne wsparcie społeczne w sytuacji stresu mają większe poczucie bezpieczeństwa i wyższą samoocenę w porównaniu z osobami go pozbawionymi (Doeglas i in., 2004). Wsparcie społeczne moderuje zatem przebieg procesów fizjologicznych, psychologicznych, zarówno emocjonal-nych, jak behawioralnych i poznawczych oraz reakcje behawioralne zacho-dzące w sytuacji stresu (Knoll i Schwarzer, 2004). Myślenie o wsparciu spo-łecznym jako o buforze w dużej mierze związane jest z jego funkcjonalnym ujęciem.

Przeprowadzono liczne badania, w których stwierdzono, że wsparcie społeczne odgrywa istotną rolę w radzeniu sobie ze stresem choroby prze-wlekłej i przystosowaniem się do niej. Oznacza to, że poziom wsparcia spo-łecznego jest istotnym predyktorem zdrowia psychicznego i spospo-łecznego funkcjonowania (Goodenow, Reisine i Grady, 1990). Uważa się, że wsparcie społeczne spełnia odmienną funkcję na różnych etapach procesu radzenia sobie. istnieją doniesienia wskazujące, że w zależności od postrzeganego wsparcia społecznego zmienia się ocena sytuacji stresowej. Osoby uważają-ce, że mogą liczyć na pomoc ze strony członków rodziny, przyjaciół i innych znaczących osób, oceniają sytuację stresową jako mniej zagrażającą niż oso-by nieposiadające takiego zaplecza (Bonanno, 2004). taki obraz relacji łą-czącej wsparcie społeczne z oceną sytuacji został odnotowany w badaniach nad funkcjonowaniem osób po przebytym zawale serca (Senol-Durak i Ay-vaşik, 2010).

Wsparcie społeczne traktuje się również jako zasób sprzyjający wyko-rzystaniu niektórych strategii radzenia sobie. Na przykład emre Senol-Du-rak i H. Belgin Ayvaşik (2010) zaobserwowali, że chorzy po przebytym za-wale serca, otrzymujący duże wsparcie częściej posługiwali się strategiami radzenia sobie skoncentrowanymi na problemie i na emocjach.

Susanne Schmidt-Pedersen, theodoor van Domburg i Mogens l. larsen (2004), rozważając znaczenie wsparcia społecznego dla funkcjonowania z chorobą przewlekłą, odnotowali, że pacjenci po zawale serca, którzy otrzy-mują niewielkie wsparcie i odczuwają małe zadowolenie z niego narażeni są na ryzyko ponownego incydentu wieńcowego do 9 miesięcy po zawale serca.

Większość badań dotyczących znaczenia wsparcia społecznego dla funk-cjonowania z cukrzycą typu 1, ze względu na częste rozpoznawanie choroby przed okresem dorosłości, prowadzonych jest na grupie dzieci, adolescen-tów i ich opiekunów. istnieją tylko pojedyncze doniesienia opisujące zna-czenie wsparcia społecznego dla dorosłych chorujących na cukrzycę typu 1.

W większości badań przyjmuje się, że optymalny poziom wsparcia jest nie-zbędny do efektywnego funkcjonowania z cukrzycą. Cukrzyca typu 1 jest

chorobą wymagającą dostosowania niektórych elementów stylu życia do stawianych przez nią wymagań, głównie tych związanych z dietą, aktywno-ścią fizyczną oraz koniecznoaktywno-ścią monitorowania stanu własnego zdrowia.

Stwierdza się, że wsparcie ze strony bliskich ułatwia codzienne radzenie so-bie z ograniczeniami wynikającymi z choroby, natomiast to udzielane przez profesjonalistów sprzyja opanowywaniu objawów choroby i dostosowywa-niu się do jej wymagań (Karlsen, idsoe, Hanestad, Murberg i Bru, 2004).

Z kolei otrzymywanie wsparcia ze strony pracowników służby zdrowia zmniejsza tendencję do obwiniania się oraz korzystania ze strategii skon-centrowanych na emocjach, nie przekłada się natomiast na posługiwanie się strategiami skoncentrowanymi na problemie, co może wynikać z faktu, że kontakt chorego z profesjonalistą jest ograniczony do kilku spotkań w roku.

Wsparcie ze strony rodziny i przyjaciół sprzyja sięganiu po strategie skon-centrowane na problemie. Ułatwia ono chorym aktywne i zaplanowane sto-sowanie się do wymogów leczenia oraz zdobywanie wiedzy na temat choro-by i życia z nią (Karlsen i in., 2004). Obserwuje się również, że osochoro-by cierpią-ce na cukrzycę otrzymującierpią-ce niewielkie wsparcie ze strony rodziny częściej posługują się unikowymi strategiami radzenia sobie (Kvam i lyons, 1991).

Wsparcie społeczne otrzymywane zarówno ze strony profesjonalistów, jak i rodziny sprzyja poczuciu dobrostanu chorych. Zależność ta w obu przy-padkach mediowana jest przez posługiwanie się strategiami skoncentrowa-nymi na emocjach. Oznacza to, że osoby chore na cukrzycę mają wyższy po-ziom dobrostanu dzięki temu, że wsparcie społeczne hamuje tendencję do korzystania ze strategii skoncentrowanych na emocjach i skupiania się na własnych, często negatywnych stanach emocjonalnych (Karlsen i in., 2004).

Reumatoidalne zapalenie stawów jest chorobą prowadzącą do niepełno-sprawności. Stawia ono chorych w sytuacji zależności od innych, co prowa-dzi do zwiększonego zapotrzebowania na wsparcie, zwłaszcza instrumen-talne, związane z wykonywaniem podstawowych czynności życiowych. Jed-nocześnie relacje społeczne osób dotkniętych RZS są zagrożone ze względu na zmniejszoną mobilność, ograniczenie kontaktów z innymi ludźmi wyni-kające ze zmniejszenia aktywności zawodowej oraz pogłębienia depresji (Goodenow i in., 1990). W badaniach przeprowadzonych przez live Fyrand, torbjørna Mouma, Arnsteina Finseta, larsa Wichstrøma i Anne Glennås (2001) zaobserwowano, że kobiety chore na RZS otrzymywały mniejsze wsparcie społeczne, rozumiane zarówno w sposób funkcjonalny, jak i struk-turalny, w porównaniu z osobami zdrowymi. W przypadku wsparcia rozu-mianego strukturalnie zaobserwowano mniejszą liczbę osób tworzących sieć społeczną chorych. Za efekt ten odpowiedzialny był przede wszystkim brak kontaktów z osobami spoza najbliższej rodziny i przyjaciół. Kobiety chore na RZS deklarowały również, że otrzymują mniej wsparcia

emocjonal-172 Rozdział V

nego w porównaniu z osobami zdrowymi. Nie odnotowano natomiast różnic w zakresie otrzymywanego wsparcia instrumentalnego. W odniesieniu do tej grupy chorych ze względu na dużą zależność od innych, utratę bądź brak wsparcia społecznego traktuje się je jako dodatkowy stresor (Hurwicz i Ber-kanovic, 1993).

Wyniki badań obrazują, że wysoki poziom wsparcia społecznego prze-kłada się na jakość funkcjonowania pacjentów z RZS. Na przykład Ruth Cur-tis, Ann Marie Groarke, Robert Coughlan i Amina Gsel (2004) stwierdzili, że duże wsparcie społeczne obniża poziom lęku i sprzyja podejmowaniu aktywności społecznej pomimo utrudnień związanych z chorobą. Podob-ne zależności w odniesieniu do depresji zaobserwowali Gareth J. treharPodob-ne, Antonia C. lyons, David A. Booth i George D. Kitas (2007) – wysoki poziom wsparcia społecznego zabezpieczał przed przeżywaniem depresji przez chorych z wczesnym RZS (badanymi były osoby, u których rozpoznano cho-robę w ciągu 6 miesięcy od daty badania). efekt ten jednak zanikał po roku od postawienia diagnozy. Otrzymywanie przez kobiety chore na RZS emo-cjonalnego wsparcia ułatwia efektywne wykonywanie przez nie obowiąz-ków domowych i wypełnianie ról społecznych (Goodenow i in., 1990).

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza pojęcia zasobów i jego zastosowania do wyjaśnie-nia procesów psychologicznych wyznaczających funkcjonowanie osób prze-wlekle chorych skłania do sformułowania następujących wniosków. Proble-matyka ta pozostaje nadal otwarta. Poza jedną spójną, sformułowaną przez Hobfolla (2006) teorią zachowania zasobów brakuje ujęć teoretycznych syntetyzujących zgromadzoną wiedzę na ich temat. Szczególnie widoczne jest to w przypadku badań prowadzonych w kontekście transakcyjnej teorii stresu. Badacze posługują się pochodzącymi z niej pojęciami, łącząc je z róż-nymi opisywaróż-nymi w literaturze zasobami. takie podejście, mimo że umoż-liwia gromadzenie interesujących informacji na temat procesów sterujących funkcjonowaniem osób znajdujących się w sytuacji stresu, nie prowadzi do sformułowania ogólnej teorii zasobów. Na poziomie szczegółowym, związa-nym ze zrozumieniem procesów rządzących funkcjonowaniem chorych na konkretne jednostki nozologiczne, mamy do czynienia z podobną sytuacją, uniemożliwiającą wyciąganie wniosków o charakterze ogólnym, z tą jednak różnicą, że wynika ona z braku systematycznych badań nad funkcjonowa-niem osób cierpiących na określone schorzenie.

metodologia