Mikroanalityczne podejście do radzenia sobie

W teoretycznych ujęciach radzenia sobie zaliczanych do podejścia mikro-analitycznego dąży się do zidentyfikowania specyficznych emocjonalnych, behawioralnych i poznawczych strategii, które wykorzystywane są do zma-gania się z antycypowanym i rzeczywistym stresem, a także jego konsekwen-cjami. U podstaw takiego rozumienia radzenia sobie leży założenie, że to, jaką strategią posłuży się człowiek, zależy od wymagań sytuacji. Oznacza to, że można elastycznie dobierać strategie, które wykorzysta się w konkretnej sytuacji, w zależności od jej wymagań. W podejściu tym wyróżnia się wiele strategii radzenia sobie, analizuje się ich rolę w zmaganiu się z różnymi sytu-acjami trudnymi oraz próbuje się określić efektywność i konsekwencje sto-sowania każdej z nich (łosiak, 2008). Podejście mikroanalityczne rozwijane jest m.in. przez: Richarda lazarusa i Susan Folkman (1984), Charlesa S. Car- vera, Michaela F. Scheiera i Jagdisha K. Weintrauba (1989), leonarda i. Pear- lina i współpracowników (Pearlin, Menaghan, lieberman i Mullan, 1981;

Pearlin i Schooler, 1978), Andrew G. Billingsa i Rudolfa H. Moosa (1981), Arthura A. Stone’a i Johna M. Neale’a (1984) oraz Roberta R. McCrae (1984).

Mikroanalityczne koncepcje radzenia sobie są rozbudowywane w opar-ciu o wnioskowanie indukcyjne lub dedukcyjne (Juczyński i Ogińska-Bulik, 2009; Carver i in., 1989; Wong, Reker i Peacock, 2006).

Podejście indukcyjne (empiryczne) polega na tym, że wyodrębnione w badaniach strategie radzenia sobie są dopasowywane do koncepcji teore-tycznych. Zaobserwowana lub relacjonowana przez ludzi aktywność w sytu-acji trudnej jest uogólniana i klasyfikowana za pomocą różnych procedur sta-tystycznych (np. analizy czynnikowej). Na podstawie zebranych danych em-pirycznych wyodrębniane są typy strategii radzenia sobie. Jest to podejście polegające na tworzeniu i rozbudowywaniu teorii na podstawie obserwacji i zebranych danych empirycznych. Ma ono dwie główne zalety: przedstawia obraz stosowanych strategii radzenia sobie ściśle związany z konkretną sytu-acją trudną (Amirkhan, 1990) oraz umożliwia tworzenie bardzo rozbudowa-nych i szczegółowych (w porównaniu z podejściem dedukcyjnym) systemów klasyfikowania strategii radzenia sobie. Skutkuje to tym, że na podstawie wy-ników tak prowadzonych analiz można zidentyfikować strategie korzystne dla radzenia sobie z konkretną sytuacją trudną i na bazie tej wiedzy zapla-nować oddziaływania dostosowane do wymagań stawianych przez sytuację trudną. Podejście indukcyjne ma jednak pewne ograniczenia. Jednym z nich jest trudność w generalizowaniu otrzymanych wyników na odmienne sy-tuacje trudne oraz na inne grupy osób. innym są wymogi właściwie prze-prowadzonej analizy czynnikowej (np. związane z relacjami między liczbą

twierdzeń w kwestionariuszu a liczebnością próby, możliwą do wyodrębnie-nia liczbą strategii na bazie kwestionariusza konkretnej długości) (Wong i in., 2006).

W podejściu dedukcyjnym pojęcia teoretyczne odnoszące się do różnych form radzenia sobie są operacjonalizowane przed uzyskaniem materiału empirycznego. Proces ich wyodrębniania przebiega od teorii do empirii.

Strategie radzenia sobie wyróżnia się na podstawie założeń teoretycznych konkretnego modelu i przewiduje się, w jaki sposób człowiek może się za-chować. Wyodrębnia się zatem ogólne klasy strategii, które mogą być od-noszone do różnych sytuacji. Przykładem tego podejścia jest rozróżnienie radzenia sobie skoncentrowanego na problemie lub na emocjach (Folkman i lazarus, 1980) albo zbliżanie vs. unikanie (Roth i Cohen, 1986). Ograni-czeniem strategii dedukcyjnych jest trudność w stworzeniu konkretnych po-zycji testowych umożliwiających pomiar wyróżnionych strategii w oparciu o teorię (np. znalezienie „czystych” strategii skoncentrowanych na emocjach bądź na problemie), dlatego kategorie wyróżnione w sposób dedukcyjny często nie przechodzą empirycznej weryfikacji (Amirkhan, 1990). innym ograniczeniem są nieścisłości w posługiwaniu się pojęciami teoretycznymi i wynikająca z nich trudność w opisaniu sposobów funkcjonowania bada-nych w konkretbada-nych sytuacjach życiowych (Wong i in., 2006).

W ramach podejścia mikroanalitycznego można wyodrębnić proste ty-pologie strategii radzenia sobie i bardziej złożone propozycje ich klasyfi-kowania. istniejące typologie umożliwiają wyróżnienie i opisanie różnych form szeroko rozumianej aktywności przejawianej przez człowieka w sytu-acji stresu, nie są jednak porządkowane według jakiegoś nadrzędnego kry-terium. Klasyfikacje zachowań zdrowotnych tworzone są zaś na podstawie różnych wymiarów związanych z sytuacją stresową lub funkcjonowaniem człowieka w konfrontacji stresowej (np. czas i pewność zajścia wydarzenia).

istniejące klasyfikacje różnią się od siebie sposobem dookreślania wymia-rów, w oparciu o które są wyróżniane strategie radzenia sobie, oraz ich liczbą.

Typologie radzenia sobie. typologie dają możliwość połączenia danej klasy zjawisk w określone typy. W przypadku radzenia sobie umożliwiają grupowanie reakcji przejawianych przez ludzi w sytuacji stresu, a tym sa-mym wyodrębnienie i opisanie konkretnych strategii. Posługiwanie się ty-pologiami nie pozwala jednak na uporządkowanie wyodrębnionych strate-gii (typów reakcji) według nadrzędnego kryterium. Przykładowymi typolo-giami radzenia sobie są te stworzone przez lazarusa i Folkman (1988; za:

Wrześniewski, 1996), Stone’a i Neala (1984) oraz Carvera i współpracowni-ków (1989) (tab. 6).

Jedną z pierwszych typologii strategii radzenia sobie była propozycja lazarusa (1988; za: Wrześniewski, 1996) powstała podczas prac nad

kwe-88 Rozdział iii

stionariuszem the Ways of Coping Questionnaire. Wyróżniono w nim osiem strategii: (1) konfrontację, czyli zachowania podejmowane natychmiast w odpowiedzi na pojawiający się problem, zgodnie z pierwszym impulsem, (2) dystansowanie się, polegające na usuwaniu i niedopuszczaniu do świa-domości problemu, który jest źródłem stresu, (3) samokontrolę, polegającą na kontrolowaniu własnych emocji i niepodejmowaniu nieprzemyślanych działań, (4) poszukiwanie wsparcia społecznego, polegające na aktywnym dążeniu do uzyskania od innych ludzi informacji, rzeczy, wsparcia emocjo-nalnego, (5) przyjmowanie odpowiedzialności, czyli aktywność poznawczą i emocjonalną, która prowadzi do dostrzeżenia własnego udziału w powsta-niu sytuacji trudnej, (6) ucieczka – unikanie, będące sposobem na poprawę samopoczucia na drodze ignorowania problemu, (7) planowanie rozwiąza-nia problemu, zmierzające do przezwyciężerozwiąza-nia istniejącej trudności, (8) po-zytywne przewartościowanie, polegające na spojrzeniu na zaistniałą sytu-ację w innym świetle.

tabela 6. Radzenie sobie w ujęciu mikroanalitycznym – przykładowe typologie radzenia sobie

Folkman i lazarus Carver, Scheier i Weintraub Stone i Neal – konfrontacja

źródło: opracowanie własne na podstawie: Wrześniewski, 1996; Carver i in., 1989;

Stone i Neal, 1984.

lazarus i Folkman (1984) uważają, że wyróżnione przez nich strategie radzenia sobie można zastosować do dwóch dymensji odnoszących się do problemu lub do emocji. Jednak precyzyjne określenie, funkcją której strate-gii jest regulacja emocji, a której rozwiązanie problemu, wydaje się niemoż-liwe. Każda bowiem z wyodrębnionych strategii w jakimś stopniu przybliża osobę do rozwiązania problemu i reguluje jej funkcjonowanie emocjonalne.

Na przykład osoba stosująca strategię poszukiwania wsparcia społeczne-go może uzyskać od innych osób informacje, co należy w tej sytuacji czy-nić (a zatem zbliży się do rozwiązania problemu) bądź może znaleźć się w warunkach sprzyjających ekspresji emocji (co pozwala na ich regulację).

W związku z tym ujęcie lazarusa i Folkman (1984) można potraktować wy-łącznie jako typologię strategii radzenia sobie.

innym przykładem typologii jest podejście zaproponowane przez Car- vera i współpracowników (1989). Wyodrębnili oni 15 działań i zachowań, które ludzie wykorzystują, radząc sobie ze stresem. Wyróżniając poszcze-gólne strategie, odwołali się do modelu stresu lazarusa i Folkman (1984) oraz modelu samoregulacji zachowań (Scheier i Carver, 1988) i uznali, że poszczególnych strategii nie można rozumieć tylko jako przejawów radze-nia sobie skoncentrowanego na problemie bądź na emocjach. Wyróżnili oni:

– aktywne radzenie sobie, czyli podejmowanie wysiłków i działań mają-cych na celu usunięcie bądź ominięcie źródła stresu,

– planowanie polegające na rozważaniu sposobów zmierzenia się ze stresorem oraz konkretnych działań majacych na celu poradzenie sobie z sy-tuacją trudną,

– poszukiwanie instrumentalnego wsparcia społecznego, będącego udzie- leniem pomocy, informacji dotyczących tego, co należy zrobić, by przezwy-ciężyć sytuację trudną,

– poszukiwanie emocjonalnego wsparcia społecznego, polegającego na otrzymywaniu dowodów sympatii bądź pocieszenia od ważnych osób,

– unikanie konkurencyjnych działań, polegające na koncentracji na ak-tywności mającej na celu poradzenie sobie ze stresorem kosztem innych działań, w które można się zaangażować,

– zwrot ku religii, czyli wzrost zaangażowania w praktyki religijne, – pozytywne przewartościowanie sytuacji i rozwój, polegające na zmia-nie postrzegania sytuacji, aby zaakcentować jej korzystne strony, oraz na wykorzystywaniu sytuacji stresowej jako szansy rozwoju,

– powstrzymywanie się od działania, czyli rodzaj pasywnego radzenia sobie, podczas którego nie podejmuje się prób radzenia sobie lub czeka się z rozpoczęciem działania do wystąpienia sprzyjających okoliczności,

– akceptację, tj. przyjęcie do wiadomości, że zaistniała sytuacja streso-wa jest czymś realnym, wywierającym wpływ na funkcjonostreso-wanie,

90 Rozdział iii

– koncentrację na emocjach i ich ekspresję, mającą na celu poszerzenie świadomości emocjonalnego dyskomfortu pojawiającego się w sytuacji stre-su oraz rozładowanie negatywnych odczuć,

– zaprzeczanie, czyli negowanie faktu zaistnienia sytuacji obciążającej, – odwracanie uwagi, czyli niezauważanie negatywnych następstw stre-su poprzez marzenia na jawie, sen, roztargnienie, zajmowanie się innymi sprawami,

– zaprzestanie działania, tj. niepodejmowanie działań i realizacji celów niezwiązanych bezpośrednio z sytuacją stresową,

– używanie alkoholu/narkotyków w celu uwolnienia się od działania stresora,

– poczucie humoru będące dystansowaniem się wobec zaistniałej sytu-acji stresowej poprzez żarty na jej temat.

W związku z tym, że propozycja Carvera i współpracowników jest bardzo rozbudowana, niektórzy badacze próbują zidentyfikować jakieś kryterium nadrzędne umożliwiające zredukowanie liczby strategii radzenia sobie. Paul t. P. Wong i współpracownicy (2006) wskazują na możliwość ograniczenia liczby strategii do trzech grup: radzenia sobie skoncentrowanego na pro-blemie, radzenia sobie skoncentrowanego na emocjach oraz mało użytecz-nych strategii radzenia sobie. Czynią tak pomimo wyrażonego przez Carvera i współpracowników (1989) poglądu, że ich typologii sposobów radzenia sobie nie można utożsamiać z radzeniem sobie skoncentrowanym na pro-blemie bądź na emocjach. inni autorzy wykorzystujący w swoich pracach typologię Carvera próbują zmniejszać liczbę wyróżnionych strategii w spo-sób empiryczny. Na przykład Zygfryd Juczyński i Nina Ogińska-Bulik (2009) na podstawie analizy czynnikowej wyróżnili: (1) aktywne radzenie sobie (planowanie, pozytywne przewartościowanie sytuacji i rozwój, aktywne ra-dzenie sobie, unikanie konkurencyjnych działań, powstrzymywanie się od działania), (2) akceptację zaistniałej sytuacji (odwracanie uwagi, akcepta-cja), (3) strategie unikowe (zaprzestanie działania, zaprzeczenie, poczucie humoru, używanie alkoholu/narkotyków,) (4) poszukiwanie wsparcia i kon-centracja na emocjach (poszukiwanie wsparcia emocjonalnego i społeczne-go, koncentracja na emocjach i ich wyładowanie, poszukiwanie instrumen-talnego wsparcia społecznego, zwrot ku religii).

Dymensjonalne klasyfikacje radzenia sobie. Wyodrębnianie strategii radzenia sobie może także polegać na poszukiwaniu wymiarów (dymensji), w oparciu o które można wydzielić poszczególne strategie radzenia sobie.

Przykładem takiego podejścia są prace: Rudolfa H. Moosa i współpracowni-ków (1981; 1984; 1993), Ralfa Schwarzera (2001a; 2011b, 2011c), Włady-sława łosiaka (2007; 2011) oraz Stevana e. Hobfolla (2006) (tab. 7).

tabela 7. Radzenie sobie w ujęciu mikroanalitycznym –

przykładowe klasyfikacje sposobów radzenia sobie w oparciu o różne dymensje

Moos Schwarzer łosiak Hobfoll

– metoda działania – prospołeczność – antyspołeczność

źródło: opracowanie własne na podstawie: Moos, 1993; Schwarzer 2001b;

łosiak, 2007; 2011; Hobfoll, 2006.

Moos i Schaefer (1993) proponują, aby klasyfikacja sposobów radzenia sobie opierała się na dwóch wymiarach: unikanie – konfrontowanie się z sy-tuacją trudną oraz wysiłki poznawcze vs. wysiłki behawioralne. Kombinacja wyróżnionych wymiarów na tych dymensjach daje cztery podstawowe typy radzenia sobie, którymi są: strategie poznawcze konfrontujące z proble-mem, unikowe strategie poznawcze, strategie behawioralne konfrontujące z problemem oraz unikowe strategie behawioralne.

92 Rozdział iii

tabela 8. Podział strategii radzenia sobie w ujęciu Moosa

Strategie poznawcze Strategie behawioralne Strategie aktywne

konfrontujące z problemem

– logiczna analiza

– pozytywne przewartościowanie – poszukiwanie wsparcia i infor- macji

– działania rozwiązujące problem Strategie unikowe – unikanie poznawcze

– akceptacja – rezygnacja – poszukiwanie alternatywnych gratyfikacji

– rozładowanie emocjonalne źródło: Holahan, Moos i Schaefer, 1996.

Z kolei Schwarzer (2001c) uważa, że kryterium klasyfikacji strategii ra-dzenia sobie może być czas i pewność wystąpienia stresora. Posługując się tymi kryteriami, wyróżnia więc jedną formę radzenia sobie zorientowaną na przeszłość i teraźniejszość (reaktywne radzenie sobie) oraz trzy formy ukierunkowane na przyszłość, zależne od pewności wystąpienia stresora (antycypacyjne, prewencyjne i proaktywne radzenie sobie).

W pracach poświęconych zagadnieniom stresu i radzenia sobie z nim łosiak (2007; 2011) proponuje klasyfikację strategii radzenia sobie we-dług kryterium celu i metody działania. W wyniku kombinacji tych dwóch kryteriów wyodrębnia cztery strategie radzenia sobie ze stresem: (1) dzia-łania asertywne, których celem jest usunięcie przyczyny stresu poprzez przekształcenie otoczenia, (2) działania dostosowawcze, których celem jest usunięcie przyczyny stresu poprzez zmianę siebie, (3) działania unikowe, mające na celu poprawę własnego samopoczucia poprzez przekształcanie otoczenia, (4) działania relaksujące, prowadzące do poprawy nastroju po-przez przekształcanie siebie.