Poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia

Koncepcja poczucia umiejscowienia kontroli wywodzi się z prac prowadzo-nych przez Juliana Rottera w obrębie teorii społecznego uczenia się (Drwal, 1978; Domachowski, 1984). Poczucie umiejscowienia kontroli można okre-ślić jako „stopień percepcji danej jednostki dotyczącej tego, czy zdarzenia […] zależą od niej samej, czy też można je przypisać tylko losowi, szczęściu, zbiegowi okoliczności bądź innym siłom” (Kościelak, 2010, s. 39). Zakłada się, że człowiek posiada względnie stałą indywidualną właściwość dotyczą-cą kontroli nad zdarzeniami, którą można opisać na dymensji: zewnętrzne vs. wewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli. Z zewnętrznym poczu-ciem umiejscowienia kontroli mamy do czynienia, gdy osoba uważa, że efekt jej działania zależy nie tylko od jej aktywności, ale także od szczęścia, szansy, dobrego losu, czyli od czynników pozostających poza osobistą kontrolą. Kon-trola wewnętrzna ma natomiast miejsce wtedy, gdy rzeczywistość jest po-strzegana jako poddająca się indywidualnym oddziaływaniom, a zaistniała sytuacja jest efektem jej własnego działania. Według Rottera poczucie umiej-scowienia kontroli jest wyuczonym psychologicznym wzorcem rozumienia rzeczywistości, powstałym na bazie warunkowania instrumentalnego.

W koncepcji poczucia umiejscowienia kontroli przyjmuje się, że sposób jej umiejscowienia skutkuje różnicami w percepcji tej samej sytuacji, co pro-wadzi do odmiennych zachowań (Domachowski, 1984). Sęk (2005) uważa,

że osobę o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli można określić jako we-wnątrzsterowną, co oznacza, że jest ona pewna siebie, aktywna i samodziel-na, ma wysoką motywację oraz umiejętności pozwalające jej na radzenie so-bie z sytuacjami trudnymi. Z kolei osoby zewnątrzsterowne, czyli te o silnym zewnętrznym umiejscowieniu kontroli są raczej osobami zależnymi, bierny-mi, przejawiającymi sztywność zachowań oraz niewierzącymi w możliwość samodzielnego przezwyciężania pojawiających się trudności.

Robert W. levenson (1974; za: Kirkcaldy i in., 2007) na podstawie kon-cepcji umiejscowienia kontroli Rottera wyróżnił dwa wymiary zewnętrzne-go poczucia umiejscowienia kontroli zdrowia: wymiar społeczny – wpływ innych ludzi oraz wymiar fatalistyczny – wpływ przypadku. Bazując na przytoczonych pracach, Kenneth A. Wallston, Barbara S. Wallston i Robert DeVellis (1978) opracowali koncepcję umiejscowienia kontroli zdrowia i na-rzędzie służące do jego pomiaru. Poczucie lokalizacji kontroli zdrowia jest traktowane jako jej specyficzna forma wyjaśniająca związek między umiej-scowieniem poczucia kontroli a zachowaniami zdrowotnymi i poziomem zdrowia. Badacze opisali trzy niezależne wymiary umiejscowienia kontroli zdrowia, w tym jeden wewnętrzny i dwa zewnętrzne. Są nimi:

– wewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia, które wiąże się z przekonaniem, że zdrowie zależy głównie od własnego zachowania,

– zewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia jest związa-ne z przekonaniem, że czynnikiem decydującym o poziomie zdrowia jest udział innych osób obdarzonych większymi możliwościami i kompetencja-mi, np. personelu medycznego,

– zewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia, które wyrasta z przekonania, że zdrowie zależy przede wszystkim od losu lub przypadku.

Prowadzone analizy potwierdziły trójczynnikowy model poczucia umiej-scowienia kontroli zdrowia i jego większą odpowiedniość względem danych empirycznych w porównaniu z modelem dwuczynnikowym (wewnętrzne vs. zewnętrzne poczucie jej lokalizacji) (talbot, Nouwen i Gauthier, 1996).

W innych pracach zespół pod kierunkiem Wallstona podejmował próby wyodrębnienia dodatkowych wymiarów umiejscowienia kontroli zdrowia, np. przekonania ma temat boskiego wpływu na stan zdrowia (Wallston i in., 1999).

Podobnie jak w koncepcji Rottera, Wallston i współpracownicy założyli, że osoby z silnym wewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli zdro-wia w porównaniu z osobami z zewnętrzną jej lokalizacją częściej podej-mują aktywność prozdrowotną, biorą odpowiedzialność za własne zdrowie i wykazują wyższe wskaźniki jakości życia. W badaniach nad funkcjonowa-niem chorych somatycznie potwierdzono znaczenie przekonań dotyczących umiejscowienia kontroli zdrowia dla somatycznego i psychicznego

funkcjo-162 Rozdział V

nowania. Okazało się, że osoby mające silne przekonania o możliwości oso-bistej kontroli choroby i warunków życia są lepiej przystosowane do swojej sytuacji życiowej (Wallston i in., 1999). Zależności te zostały potwierdzone w badaniach nad funkcjonowaniem osób chorujących na takie choroby, jak:

AiDS (Ubbialia i in., 2008), nowotwory (Knappe i Pinquart, 2009), padacz-ka (Asadi-Pooya, Schilling, Glosser, tracy i Sperling, 2007), mukowiscydoza (Hamlett, Murphy, Hayes i Doershuk, 1996), przewlekłe choroby nerek (Bir-melé, le Gall, Sautenet, Aguerre i Camus, 2012), choroba Parkinsona (Gru-ber-Baldini, ye, Anderson i Shulman, 2009). Zwraca się również uwagę, że wraz z wiekiem maleje wewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli zdro-wia i rośnie przekonanie, że inni, zwłaszcza lekarze, są za nie odpowiedzial-ni (Ogińska-Bulik i Juczyński, 2008).

Pomimo wykorzystywania konstruktu poczucia umiejscowienia kontro-li zdrowia w badaniach nad funkcjonowaniem osób przewlekle chorych je-dynie pojedyncze prace poświęcone są wyjaśnieniu roli tej zmiennej w przy-stosowaniu się do choroby niedokrwiennej serca, cukrzycy i RZS.

Badania z udziałem osób cierpiących na chorobę niedokrwienną serca dowodzą, że osoby podzielające przekonania na temat możliwości kontro-li w sytuacji stresowej stanu swojego zdrowia przez inne osoby wykazują większe niedokrwienie mięśnia sercowego (Carr i in., 2003). Pojawiają się również doniesienia wskazujące na brak roli przekonań na temat umiejsco-wienia kontroli zdrowia dla poziomu funkcjonowania w chorobie niedo-krwiennej serca. Na przykład Blaine J. Fowers (1994) nie zaobserwowała związków między poczuciem umiejscowienia kontroli zdrowia a poziomem dystresu u osób przechodzących rehabilitację kardiologiczną.

W badaniach z udziałem osób z cukrzycą sytuacja jest podobna. Otrzy-mywane wyniki są niejednoznaczne. Niektórzy badacze stwierdzają zna-czenie poczucia umiejscowienia kontroli zdrowia dla funkcjonowania w tej konkretnej chorobie przewlekłej, a inni nie obserwują takich zależności.

Małgorzata A. Babińska, Danuta Zalewska-Rydzkowska, Roman Junik i Ma-ria Skibicka (2007) odnotowali związek między stężeniem hemoglobiny gli-nowanej (które można traktować jako obiektywny wskaźnik przestrzegania diety przez cukrzyka) a przekonaniami na temat umiejscowienia kontroli zdrowia. Odmienny obraz zależności stwierdzono też u kobiet i u mężczyzn.

Podzielanie przez kobiety przekonania, że inni są odpowiedzialni za stan ich zdrowia, skutkowało niestosowaniem się do zaleceń lekarskich w zakresie diety. U mężczyzn przekonanie o wpływie innych na stan zdrowia wywie-rało odwrotny efekt. Z kolei Alberto Machado Romero, María teresa Anarte Ortiz i María Soledad Ruiz (2010) nie stwierdzili, by stopień wewnętrznego poczucia lokalizacji kontroli zdrowia pozwalał przewidywać poziom jakości życia.

W populacji osób chorych na RZS Wallston i współpracownicy (1999) przeprowadzili badania nad znaczeniem przekonań o boskim oddziaływa-niu na stan zdrowia. Jest to specyficzna forma zewnętrznego umiejscowie-nia kontroli zdrowia. Analizy wykazały, że podzielanie tego typu przekonań sprzyja odczuwaniu emocji negatywnych i blokuje przeżywanie pozytyw-nych stanów emocjonalpozytyw-nych. Ponadto osoby wierzące, że zmiana ich stanu zdrowia nastąpi na skutek boskiej interwencji, częściej posługują się pa-sywnymi strategiami radzenia sobie ze stresem. W badaniach w tej grupie pacjentów stwierdzono związki między wewnętrznym poczuciem umiejsco-wienia kontroli a podejmowaniem aktywności fizycznej oraz uczestnictwem w zajęciach rehabilitacyjnych (Heszen i Sęk, 2007).

Analiza prac poświęconych znaczeniu poczucia umiejscowienia kontroli zdrowia dla funkcjonowania chorych na chorobę niedokrwienną serca, cu-krzycę i RZS wskazuje na konieczność podjęcia badań nad tym zagadnieniem.

Do tej pory opublikowano niewiele prac o problematyce poczucia umiejsco-wienia kontroli zdrowia w tej grupie chorych. ich wyniki ukazują ponad-to niespójny obraz zależności pomiędzy badanymi zmiennymi. W związku z tym wciąż pozostaje nierozstrzygnięta kwestia, czy i w jaki sposób poczu-cie umiejscowienia kontroli zdrowia jest zmienną wywierającą wpływ na funkcjonowanie osób cierpiących na konkretne choroby przewlekłe.