Transakcyjne modele stresu – wnioski

W transakcyjnym modelu przebiegu konfrontacji stresowej przyjmuje się następujące założenia:

1. Stres jest rozumiany jako transakcja, czyli dwustronna dynamiczna interakcja, która zachodzi między otoczeniem a człowiekiem. Oznacza to, że na człowieka działają różne, potencjalnie obciążające bodźce, ale to, czy będą potraktowane jako stresujące, zależy od oceny dokonywanej przez jednostkę.

2. transakcja stresowa jest procesem rozciągniętym w czasie, który obejmuje: ocenę wydarzenia, procesy radzenia sobie oraz efektywność pod-jętych działań zaradczych.

3. Na ocenę poznawczą sytuacji stresowej składa się ocena pierwotna, będąca ustosunkowaniem się do zaistniałej sytuacji, oraz ocena wtórna, któ-ra umożliwia wybór optymalnej stktó-rategii któ-radzenia sobie. Poszczególni au-torzy w różny sposób dookreślają czynniki wpływające na przebieg oceny poznawczej.

4. Kluczowe dla przezwyciężenia stresu są procesy radzenia sobie, uj-mowane w bardzo różny sposób.

5. Przebieg procesu radzenia sobie ze stresem jest modyfikowany przez dostępne człowiekowi zasoby o charakterze biopsychospołecznym.

6. Bycie w sytuacji stresu psychologicznego nie jest obojętne dla pozio-mu funkcjonowania i zdrowia. Konsekwencje stresu mogą być natychmia-stowe bądź odległe i objawiać się w różnych obszarach życia.

Aby założenia transakcyjnego modelu stresu pozwoliły zrozumieć pro-cesy zachodzące w czasie transakcji stresowej mającej miejsce w chorobie przewlekłej, poszczególne punkty analizy powinny obejmować: charakte-rystykę stresora z uwzględnieniem procesów jego oceny, opis aktywności

podejmowanej w obliczu stresora, przedstawienie efektów transakcji stre-sowej oraz określenie znaczenia zasobów modyfikujących jej przebieg.

W kolejnych rozdziałach pracy zostaną przedstawione główne ustalenia teoretyczne na temat danego elementu transakcji stresowej, a następnie od-niesione do sytuacji chorowania na: chorobę niedokrwienną serca, cukrzycę typu 1 oraz reumatoidalne zapalenie stawów.

2. Źródła stresu

W koncepcjach interakcyjnych stresu momentem rozpoczęcia przebiegu transakcji stresowej jest zadziałanie stresora. Jeśli zdarzenie obciążające ma charakter jednorazowy, określa się je mianem stresora, natomiast jeśli jest to sytuacja powtarzająca się, długotrwała i oddziałująca na różne sfery ży-cia, nazywa się ją sytuacją trudną.

terminu „stresory” używa się w odniesieniu do czynników powodują-cych stres (Heszen-Niejodek, 2000). Mogą nimi być wszelkie zmiany zacho-dzące w życiu. Philip Zimbardo (1999) nazywa stresorem każde zdarzenie bodźcowe o charakterze wewnętrznym lub zewnętrznym, które wymaga od organizmu jakiejś reakcji przystosowawczej. W podejściu salutogenetycz-nym stresory są to wszelkie wymagania pojawiające się przed człowiekiem, powodujące stan napięcia, na które nie ma on gotowych, zautomatyzowa-nych reakcji adaptacyjzautomatyzowa-nych. Aaron Antonovsky (1995) uważa, że stresorem jest każdy element wprowadzający do systemu entropię, napięcie i sprzecz-ność (por. Sęk, 2005). W każdym z tych ujęć zaakcentowane jest to, że w wy-niku zadziałania stresora człowiek staje przed koniecznością wypracowa-nia nowych sposobów przystosowawypracowa-nia się do rzeczywistości. Z tego punktu widzenia każda choroba przewlekła jest stresorem, ponieważ przed jej wy-stąpieniem człowiek nie dysponuje wzorcami aktywności umożliwiającymi funkcjonowanie z nią.

W literaturze poświęconej stresorom są one analizowane z różnych punktów widzenia. Badacze zajmujący się tą problematyką wyodrębniają wiele wymiarów, w oparciu o które można dokonać klasyfikacji stresorów.

Do najczęściej wykorzystywanych należą: źródło stresu, siła (intensywność) stresora, sekwencja czasowa (czas trwania, częstość, przewidywalność) (Heszen-Niejodek, 2000; Zimbardo, 1999), a ponadto ich kontrolowalność, nagłość wystąpienia i niejednoznaczność (Schwarzer i Schulz, 2003).

Ze względu na pochodzenie stresora, czyli źródło stresu, tworzy się ty-pologie odwołujące się do różnych kryteriów, np. kryterium normatywności stresora (Schwarzer i Schulz 2003) lub pochodzenia (Schooler, 2001). Poję-cie stresora normatywnego odnosi się do tych wydarzeń, które w naturalny

44 Rozdział ii

sposób pojawiają się w życiu (np. opuszczenie domu rodzinnego, stanie się rodzicem, egzamin na prawo jazdy, podjęcie pracy, śmierć współmałżonka).

Natomiast stresory nienormatywne (losowe) obejmują niespodziewane wy-darzenia, niewpisane w normalny bieg życia ludzkiego (np. wypadki, choro-by, klęski żywiołowe).

Biorąc zaś pod uwagę kryterium pochodzenia stresora, wyróżnia się:

(1) uciążliwości domowe, związane z prowadzeniem i utrzymaniem domu, (2) uciążliwości zdrowotne, obejmujące sytuację choroby i przebieg lecze-nia, (3) uciążliwości czasowe, związane z presją czasu i koniecznością wy-konania zbyt wielu rzeczy w krótkim czasie, (4) uciążliwości własnego życia psychicznego obejmujące lęki i obawy dręczące człowieka (np. lęk przed samotnością, obawa przed utratą pracy, negatywne myśli na swój temat), (5) uciążliwości środowiskowe, związane z miejscem, w którym się żyje i warunkami w nim panującymi (np. hałas, przestępczość, uciążliwe są-siedztwo), (6) uciążliwości finansowe, obejmujące konieczność ogranicza-nia wydatków ze względu na niewystarczającą ilość pieniędzy lub spłaca-nie pożyczek i kredytów, (7) uciążliwości związane z pracą, odnoszące się do problemów pojawiających się w niej (konflikty ze współpracownikami) lub własnego stosunku do niej (np. nielubienie pracy, poczucie znudzenia), (8) uciążliwości związane z perspektywami na przyszłość, np. z niepewno-ścią co do zatrudnienia, niepokojem dotyczącym emerytury. innym sposo-bem klasyfikacji stresorów z uwagi na ich pochodzenie jest podział na stre-sory naturalne i technologiczne. Pierwsze z nich pojawiają się bez udziału człowieka i są nimi np. trzęsienia ziemi, powodzie, huragany, drugie spowo-dowane są działalnością człowieka i mogą obejmować wypadki przemysło-we, katastrofy komunikacyjne (Schooler, 2001).

Klasyfikując stresory w wymiarze czasowym, można wyróżnić: wyda-rzenia stresowe jednorazowe (np. wypadek), wydawyda-rzenia cykliczne (np. se-sja), stresory chroniczne (np. przewlekła choroba), sekwencję wydarzeń stresowych, w której pojawienie się jednego stresora powoduje wystąpienie następnych (Heszen-Niejodek, 2000).

Z uwagi na siłę bodźca stresującego wyróżnia się: dramatyczne wyda-rzenia życiowe o rozmiarach katastrof, obejmujące całe grupy, poważne wyzwania i zagrożenia dotyczące jednostek lub kilku osób oraz drobne co-dzienne utrapienia (lazarus i Folkman, 1984; Heszen-Niejodek, 2000). Pod względem intensywności pierwsze z nich, które cechuje największa siła, są określane jako wydarzenia traumatyczne lub stres ekstremalny, natomiast drugie, o umiarkowanej sile, określa się jako wydarzenia zmiany życiowej lub krytyczne wydarzenia życiowe. Najsłabsze stresory to uciążliwości dnia co-dziennego, które ze względu na swoją powszechność i dużą częstotliwość wy-stępowania są znacznym obciążeniem (Sęk, 2001a; Heszen-Niejodek, 2000).