Specyficzne formy radzenia sobie z chorobą przewlekłą W literaturze przedmiotu wskazuje się, że jedną z poważniejszych sytuacji

trudnych jest pojawienie się choroby przewlekłej, przy czym większość z nich wymaga posługiwania się odmiennymi strategiami radzenia sobie (Delongis i Puterman, 2007). Zestawienie fizjologii choroby z psychospo-łecznymi warunkami życia chorego określa konieczne i możliwe formy jego aktywności w tym czasie. Przeprowadzenie analizy radzenia sobie z choro-bą przewlekłą wymaga więc uwzględniania kontekstu biopsychospołeczne-go funkcjonowania chorebiopsychospołeczne-go (Smith i Dalen, 2007).

Choroba przewlekła zwiększa ryzyko przedwczesnej śmierci. Jednak w wyniku ogromnego postępu medycyny zagrożenie życia jest mniejsze niż jeszcze kilkanaście lat temu. Obecnie będąc przewlekle chorym, można pro-wadzić w miarę normalne życie przez wiele lat, ale długo trzeba mierzyć się z wymaganiami i ograniczeniami w funkcjonowaniu psychospołecznym spowodowanymi przez chorobę. W tym celu można stosować różne strate-gie radzenia sobie. Warto się jednak zastanowić, czy radzenie sobie z choro-bą przewlekłą wymaga specyficznych strategii. Część badaczy zajmujących się tą problematyką uważa, że tak, i zalicza do nich radzenie sobie skoncen-trowane na znaczeniu oraz proces porównań społecznych. Osoby wykorzy-stujące te formy radzenia sobie lepiej znoszą sytuację choroby przewlekłej (Manne, 2003; Kozaka, 2010).

Radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu. Jedną z form radzenia sobie, specyficzną dla sytuacji trudnych egzystencjalnie, np. utraty bliskiej

100 Rozdział iii

osoby, często wskutek śmiertelnej choroby, jest radzenie sobie skoncentro-wane na znaczeniu. idea tej formy radzenia sobie wywodzi się z prac Susan Folkman i Judith t. Moskowitz (2000, 2004), które poszerzyły zapropono-wane przez lazarusa funkcje radzenia sobie (skoncentrozapropono-wane na emocjach i skoncentrowane na problemie) o radzenie sobie skoncentrowane na zna-czeniu. Wyodrębnienie tej funkcji było rezultatem obserwacji i stwierdzenia, że w sytuacji silnego stresu wzbudzane są również emocje pozytywne (Folk-man, 2008; 1997; Park i Folk(Folk-man, 1997).

Radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu następuje w efekcie zmia-ny postrzegania sytuacji, tj. dostrzeżenia dobrych stron zaistniałego stanu oraz nadania nowej sytuacji osobistego znaczenia. tę formę radzenia sobie traktuje się jako proces poznawczy pozwalający ludziom widzieć niepo-żądane wydarzenia jako znaczące w ich życiu, znajdować własne sposoby rozumienia konsekwencji tych sytuacji oraz odkrywać dobre strony stanu, w którym się znajdują. Proces ten prowadzi do wzrostu akceptacji swojej sytuacji życiowej i częstszego przeżywania pozytywnych stanów emocjonal-nych (Greenberg, 1995).

Radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu obejmuje następujące strategie: wzmacnianie pozytywnego afektu, nasycanie zwykłych zdarzeń pozytywnym znaczeniem, dostrzeganie korzyści w wydarzeniach streso-wych (bliskie pozytywnemu przewartościowaniu), celowe przypominanie sobie korzyści, urealnianie priorytetów oraz adaptacyjne przeformułowa-nie celów (Folkman, 2008; Heszen, 2013). Uważa się, że posługiwaprzeformułowa-nie się tą formą radzenia sobie wyzwala pozytywne emocje, które wywierają wpływ na przebieg procesu radzenia sobie oraz na ogólną sytuację życiową oso-by. emocjom pozytywnym przypisuje się funkcję motywacyjną, co oznacza, że dzięki ich wzbudzeniu proces radzenia sobie z sytuacją trudną może być kontynuowany. Ponadto radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu sprzyja modyfikacji wartości, celów i przekonań, co według Folkman (1997) przekłada się na rozwój osobisty i silniejsze poczucie dobrostanu. Ponadto pełni ono szczególną rolę w sytuacjach, w których zawodzą strategie radze-nia sobie skoncentrowane na problemie (Folkman i Moskowitz, 2004).

Osoby chore wykorzystujące strategię radzenia sobie skoncentrowane-go na znaczeniu mogą zacząć w odmienny sposób postrzegać swoje życie, cele życiowe bądź przypisywać większą wartość relacjom z innymi ludźmi.

Potrafią również wyjaśnić sobie, dlaczego spotkała je choroba i zaakcep-tować udzieloną sobie odpowiedź (np. „zachorowałem, bo Bóg tak chciał”;

„zachorowałem, ponieważ styl życia, jaki prowadziłem, był ryzykowny”) (Manne, 2003).

Procesy związane z poszukiwaniem znaczenia można opisać, odwołu-jąc się do teorii adaptacji poznawczej opracowanej przez Shelly e. taylor

(1983; 1989). Autorka ta uważa, że proces powrotu do optymalnego pozio-mu funkcjonowania po przeżyciu zagrożenia przebiega w trzech etapach.

etap pierwszy to nadanie znaczenia zaistniałej sytuacji poprzez udzielenie sobie odpowiedzi na pytanie, dlaczego spotkało mnie dane zdarzenie, oraz zmodyfikowanie oceny własnego życia i przeformułowanie celów i postaw życiowych z uwzględnieniem aktualnych doświadczeń. etap drugi to opa-nowywanie zaistniałej sytuacji, w tym próby odzyskiwania kontroli nad sy-tuacją oraz poczucia wpływu na nią. etap trzeci to wzmacnianie własnego Ja, czyli odzyskiwanie pozytywnej samooceny, głównie w efekcie procesu porównań społecznych.

Porównania społeczne. W literaturze podkreśla się znaczenie procesu porównań społecznych jako specyficznej strategii radzenia sobie, sprzyja-jącej adaptacji do choroby przewlekłej (Manne, 2003). Dzięki niemu cho-rzy mogą określić stan swojego zdrowia na tle innych osób oraz porównać i ewentualnie zmodyfikować stosowane strategie radzenia sobie z chorobą przewlekłą (Derlega, Robinett, Winstead i Saadeh, 2005). Chorzy różnią się między sobą w zakresie sposobu dokonywania porównań (np. przez poszu-kiwanie informacji, kontakt z innym chorym, ocenę własnego stanu zdro-wia i porównywanie go ze stanem zdrozdro-wia innych chorych) oraz obiektu porównań (np. osoby w gorszym lub lepszym stanie). Porównania w górę (z osobami w lepszym stanie) są przeważnie źródłem informacji i inspiracji, jak bardziej efektywnie radzić sobie z chorobą. Chorzy mogę chcieć w wy-niku tego procesu uzyskać informacje bądź dowiedzieć się, w jaki sposób i w jakim kierunku mogliby się rozwijać, aby lepiej radzić sobie z chorobą.

Porównania w dół (z osobami będącymi w gorszej kondycji) są przeważnie motywowane chęcią poczucia się lepiej i nadzieją na poprawę stanu zdro-wia, a czynione są przez wyobrażenie sobie, że inni są w gorszej sytuacji (taylor i lobel, 1989; za: Derlega i in., 2005).

Znaczenia tego procesu upatruje się w zmianie nastroju, jaka następuje podczas porównywania swojej sytuacji zdrowotnej z sytuacją innych osób.

Jedno z nielicznych badań poświęconych temu problemowi zostało przepro-wadzone przez Neville’a A. Stantona i współpracowników (2000; za: Manne, 2003). Wykazało ono, że jeśli w procesie porównań społecznych wzbudza-ne są pozytywwzbudza-ne emocje, to skutkuje to lepszym zdrowiem w przyszłości.

Kierunki dokonywanych porównań społecznych, czy to w górę (z osobami w lepszej sytuacji zdrowotnej), czy w dół (z osobami w gorszej sytuacji zdrowotnej), nie miały znaczenia. W jednej i drugiej sytuacji mogą zostać wzbudzone emocje pozytywne, np. wdzięczność w przypadku dokonywania porównań w dół i nadzieja w przypadku porównań w górę.

102 Rozdział iii