Majątek będący własnością małżonków w chwili zawarcia małżeństwa

1.1. Majątek będący własnością małżonków w chwili zawarcia małżeństwa

Ważnym elementem intercyzy, z punktu widzenia przyszłych małżon-ków, było wskazanie majątków będących własnością każdego z nich w mo-mencie zawarcia małżeństwa.

1 Dyaryusz senatu seymu Krolestwa Polskiego 1825, t. II, Warszawa 1828, s. 95; W.

Dut-kiewicz, Prawo hipoteczne w Królestwie Polskiem, Warszawa 1850, s. 337; Prawo cywilne.

Sto-sunki majątkowe pomiędzy małżonkami opracowane według wykładów Prof. Karola Lutostań-skiego, b. m. i d. w., s. 46, 66.

Zaledwie w 12 przypadkach nupturienci określili jedynie wartość tych majątków, nie wskazując w ogóle ich składników2. Jednak zazwyczaj wyli-czali składniki majątkowe stanowiące ich własność w chwili zawarcia mał-żeństwa, wśród których wskazywali przede wszystkim sumy pieniężne oraz nieruchomości, a także wierzytelności3. Sporadycznie określali nawet datę nabycia nieruchomości przez nupturienta, imię i nazwisko zbywcy oraz nota-riusza spisującego akt4.

Zwykle, bo aż w 693 intercyzach, opis majątku choćby jednego z małżon-ków miał ogólny charakter5.

W treści niektórych umów opis majątku narzeczonych przybierał po-stać bardzo szczegółową, jak np. w intercyzie zawartej przez Majera Halperna i Chanę Ryfkę Kronsilber, zgodnie z którą „narzeczona wnosi przyszłemu mę-żowi w gotowiźnie rubli dwa tysiące w kosztownościach jako to: cztery lichta-ry srebrnych, sześć łyżek, trzy noże, trzy widelce, sześć łyżeczek od kawy, ka-dzielniczkę, kubek wszystko srebrne, tabakierkę, zegarek z łańcuchem, broszę z łańcuszkiem, i medaljonem wszystko złote – parę kolczyków brylantowych – w książkach hebrajskich w ogóle rubli srebrem tysiąc – na koniec w garde-robie, bieliźnie i pościeli rubli srebrem sześćset […] Narzeczony posiada w go-towiźnie rubli dwa tysiące, posiada oraz parę kolczyków brylantowych, parę kolczyków djamentowych, broszę brylantową z łańcuszkiem, i haczykiem do zegarka, branzoletę brylantową, dwie szpilki djamentowe, pierścionek brylan-towy, dwa pierścionki djamentowe, branzoletę złotą, cztery zegarki złote, dwie

2 Np. „[…] narzeczony posiada majątek wynoszący rubli dwanaście tysięcy” – Ferdy-nand Szlimm, sygn. 15, akt nr 6092/672 z 23 VII (4 VIII) 1870 r., s. 1.

3 Np. „Paragraf Pierwszy Fajga Rubinsztein Panna wchodząc w związki Małżeńskie z Szlamą Wagmann, wnosi mu posagu w gotowiźnie Rubli srebrem pięćset pięćdziesiąt, a w Garderobie wartości rubli srebrem dwieście […] posiada także własność Nieruchomą, to iest Dom pod N 255. na gruncie Czynszowym Proboszczowskim w Zgierzu położony i w tym domu prowadzi Fabrykę Kortów i Sukna pod własną Firmą…” – Kajetan Szczawiński, sygn. 21, akt nr 178 z 12 (24) IV 1857 r., s. 1–2;

„§ 4. Współstawający Henryk Zieliński nadmienia, iż posiada majątek z wierzytelności w kwocie rubli czterysta pięćdziesiąt hypotecznie na nieruchomości No 17 w Łowiczu zabez-pieczonej – oraz ruchomości i gotowizny składający się – ogólną summę rubli srebrem dzie-więćset czyniący […]” – Marcelli Jaworski, sygn. 14, akt nr 340 z 12 (24) IX 1866, s. 3.

4 Takie informacje wprowadzono np. do umowy zawartej 9 (21) II 1865 r. Własność narzeczonego Walentego Waleckiego stanowił młyn „[…] z umowy aktem dnia 3/15 Lutego roku bieżącego przed czyniącym Rejentem od ojca Wojciecha Waleckiego nabyty z obciążenia-mi w akcie tym wyszczególnioneobciążenia-mi” – Ferdynand Szlimm, sygn. 3, akt nr 928/131 z 9 (21) II 1865 r., s. 1–2.

5 Np. „§ 2. Narzeczona posiada majątek w towarach i gotowiźnie rubli srebrem siedm-set, zaś w wyprawie rubli srebrem trzysta […]

§ 3. Chajm Herszkowicz zaś podał, że jego majątek obecny w towarach, ruchomo-ściach i gotowiźnie wynosi kwotę rubli srebrem pięćset…” – Roman Danielewicz, sygn. 4, akt nr 1029/372 z 26 VII (7 VIII) 1874 r., s. 1–2.

dewizki złote, ośm lichtarzy srebrnych, ośmnaście łyżek stołowych srebrnych, sześć takichże łyżeczek do kawy, dziesięć widelcy, sześć noży, dwie łyżki wa-zowe srebrne, jedną lampę srebrną, dziesięć kubków Tulskich, cukierniczkę srebrną, toaletę srebrną, bibliotekę w ogólnej wartości rubli tysiąc siedmset, garderobę meble i sprzęty domowe wartości rubli sześćset”6.

W 7 przypadkach tak szczegółowego opisu majątku nie zamieszczono w intercyzie, lecz w dołączonej do aktu notarialnego specyfikacji, czyli spi-sie składników majątkowych. Taki załącznik sporządzano w języku polskim, z wyjątkiem spisu dołączonego do intercyzy zawartej przez Augusta Frydery-ka Wagnera i Amalię Land, wykonanego w języku niemieckim7.

Specyfikacje obejmowały zawsze tylko ruchomości będące własnością żony i były podpisane przez obu przyszłych małżonków. Niekiedy ograniczały się do wskazania składników majątkowych8, zaś w innych przypadkach zawie-rały również określenie wartości poszczególnych ruchomości oraz ich łączną wartość. Taki bardziej precyzyjny spis został dołączony m. in. do jednego z ak-tów przyjętych przez Konstantego Płacheckiego. W treści intercyzy nupturien-ci wskazali jedynie, iż własność żony stanowiła kwota pieniężna w wysokośnupturien-ci 1500 rubli srebrem oraz sprzęty domowe o wartości 293 rubli srebrem wyli-czone w specyfikacji9. Natomiast w załączniku podano co następuje:

„Specyfikacya.

1. Sześć krzeseł jesionowych wartości Rs. 30 2. Takaż kanapa --- 25 3. Dwa łóżka jesionowe --- 20 4. Szafa jesionowa --- 30 5. Komoda jesionowa --- 15 6. Dwa fotele --- 18 7. Stół okrągły jesionowy --- 15 8. Lustro w złoconych ramach --- 10 9. Lustro w palisandrowych ramach --- 15 10. Sześć rądli miedzianych --- 30 11. Cztery lichtarze platerowane --- 15 12. Serwis porcellanowy wartości Rs. --- 20 13. Garnki żelazne, i w ogóle wszelkiego

rodzaju sprzęty kuchenne --- 50 Razem Rubli --- 293

wyraźnie Rubli srebrem Dwieście dziewięćdziesiąt trzy w Łodzi dnia 3/15 Listopada 1871 r.

Lejb Abramowicz [narzeczony – D. W.-J.] Rozalia Dębińska [narzeczona – D. W.-J.]”10.

6 Ibidem, sygn. 9, akt nr 3489/30 z 26 XII 1867 r. (7 I 1868 r.), s. 1–3.

7 Ibidem, sygn. 20, specyfikacja z 24 I 1872 r.

8 Ibidem, sygn. 6, specyfikacja z 10 XII 1866 r.

9 Konstanty Płachecki, sygn. 2, akt nr 472/241 z 3 (15) XI 1871 r., s. 2.

W 20 przypadkach przyszły małżonek, który nie określił majątku w ak-cie notarialnym ani w dołączonej do niego specyfikacji, powoływał się w in-tercyzie na to, iż majątek stanowiący jego własność został wyszczególniony w spisie inwentarza11. Upowszechnienie takiej praktyki postulowała doktryna, podkreślając istotną rolę tego dokumentu jako stanowiącego dowód własności ruchomości i stanu nieruchomości. Sporządzenie spisu inwentarza było istot-ne zwłaszcza dla ochrony interesów majątkowych żony, m. in. ze względu na domniemanie wprowadzone przez ustawodawcę w art. 217 KCKP12.

W praktyce nupturienci, zamieszczając w akcie informację o sporządze-niu spisu inwentarza, wskazywali datę jego sporządzenia oraz podmiot, któ-ry tego dokonał. Wzmiankę tej treści wprowadzili np. do umowy przyjętej przez Ferdynanda Szlimma Bogumił Stoltz i Katarzyna Riedel. Określając ma-jątek stanowiący własność żony w chwili zawarcia małżeństwa, wskazali oni, iż został on wyszczególniony w spisie inwentarza sporządzonym przez tego samego notariusza 10 (22) II 1864 r.13

Niekiedy nupturient będący właścicielem majątku wskazywał w intercy-zie, że w przyszłości sporządzi spis inwentarza, w którym określi składniki majątkowe stanowiące jego własność. Takie oświadczenie złożył np. Henryk Vorwerk w intercyzie zawartej 25 IX (7 X) 1859 r.14.

Jednak nie we wszystkich umowach przyszli małżonkowie wskazywa-li wartość lub opisywawskazywa-li majątki będące ich własnością. Zazwyczaj w takich przypadkach nie wprowadzali do aktu notarialnego żadnych sformułowań, które wyjaśniałyby brak takich postanowień15. Nie musieli ich zamieszczać, ponieważ prawo nie nakładało na nupturientów obowiązku ujawnienia ma-jątków w intercyzie.

Jeżeli któryś z przyszłych małżonków w ogóle nie posiadał majątku, in-formację o tym zamieszczano w akcie. Oświadczenie o braku majątku złożyli np. Juliusz Frick i Maryanna Engel: „Majątków żadnych dziś nie wykrywają, oświadczając że takowych nie posiadaią”16.

11 Np. Roman Danielewicz, sygn. 8, akt nr 2102/806 z 22 X (3 XI) 1875 r., s. 1–2.

12 J. Lange, O prawach kobiety jako żony i matki (według przepisów obowiązujących

w Królestwie Polskim), Warszawa 1907, s. 74–76.

13 „Katarzyna Riedel ma własny majątek spisem inwentarza pozostałości przez czynią-cego Rejenta po jej mężu Jakóbie Riedel dnia 10/22 Lutego roku bieżączynią-cego sporządzonym wykazany i nieruchomość później od Jana Sydka nabytą” – Ferdynand Szlimm, sygn. 2, akt nr 574/507 z 2 (14) IX 1864 r., s. 1.

14 „2. Przyszła Małżonka nie przynosi żadnego posagu prócz wyprawy którey wartość ustanawia się na Rubli Srebrem sto pięćdziesiąt. 3. Wszystko to, co od dnia dopełnionego Związku Małżeńskiego z dorobku przybędzie stanowić ma wspólną własność przyszłych Mał-żonków, i dla tego w jak naykrótszym czasie Henryk Vorwerk postara się o spis Jnwentarza majątku swego przez właściwego Reyenta” – Kajetan Szczawiński, sygn. 26, akt nr 396 z 25 IX (7 X) 1859 r., s. 1–2.

15 Np. Władysław Hertzberg, sygn. 11, akt nr 2988/614 z 9 (21) X 1873 r.

Podobną klauzulę polecił notariuszowi wpisać do intercyzy Reinhold Snaj, który oświadczył „że obecnie nie posiada żadnego majątku, lecz ma wi-doki spadku po matce”17.

Jedną z intercyz, w których zastrzeżono największe majątki była umowa zawarta 13 (25) V 1875 r. przez Matyldę Zofię Scheibler, najstarszą córkę Ka-rola Wilhelma Scheiblera oraz Edwarda Augusta Maurycego Herbsta18.

Ojciec narzeczonej był jednym z największych przedsiębiorców w dzie-dzinie przemysłu włókienniczego w Królestwie Polskim, a nawet Cesarstwie Rosyjskim19. Natomiast Edward Herbst od około 1869 r. pracował w fabry-kach Scheiblera, gdzie szybko awansował i w 1874 r. został dyrektorem na-czelnym przedsiębiorstwa20. Narzeczeni zawarli intercyzę w Łodzi, w domu nr 1253, czyli w domu rodziców panny młodej, przed notariuszem Ferdynan-dem Szlimmem21.

W jej treści wyszczególniono składniki majątku posiadanego przez każ-dego z małżonków w chwili zawarcia małżeństwa. Majątek Edwarda Herb-sta Herb-stanowiła jedynie kwota pieniężna w wysokości 10 tys. rubli. Narzeczona wnosiła wyprawę o wartości również 10 tys. rubli „w kosztownościach, sre-brze, meblach, garderobie, bieliźnie i tym podobnych przedmiotach”22. Jedno-cześnie przyszły mąż pokwitował w intercyzie przyjęcie wyprawy w podanej wyżej wartości.

Z treści umowy wynika, że rodzice narzeczonej, Karol Wilhelm i Anna Scheibler, nie dali jej posagu, lecz zobowiązali się do dokonywania na rzecz przyszłych małżonków corocznej wypłaty kwoty pieniężnej w wysokości 5 tys. rubli. Wypłata ta miała zostać zastąpiona odpowiednim posagiem. Jed-nakże nie wskazano czasu, w ciągu którego miałoby to nastąpić, ale pozosta-wiono to uznaniu małżonków Scheibler23.

Znaczny majątek wnosili także do małżeństwa Anna Poznańska, córka Izraela Poznańskiego, i Jakób Hertz, którzy zawarli intercyzę 25 III (6 IV) 1875 r.24 Narzeczona była córką Izraela Kalmanowicza Poznańskiego, który początkowo trudnił się handlem towarami łokciowymi. W latach pięćdzie-siątych XIX w. rozpoczął działalność gospodarczą w przemyśle włókienni-czym. Jego przedsiębiorstwo, stale rozbudowywane, stało się drugim co do

17 Ferdynand Szlimm, sygn. 9, akt nr 3604/145 z 28 I (9 II) 1868 r., s. 1.

18 Ibidem, sygn. 39, akt nr 13273/608 z 13 (25) V 1875 r.

19 Polski słownik biograficzny, t. XXXV/3, z. 146: Sawicki Jerzy – Schilling Jan, Warszawa–

Kraków 1994, s. 427–428.

20 Polski słownik biograficzny, t. IX: Gross Adolf – Horoch Kalikst, Wrocław–Warszawa–

Kraków 1960–1961, s. 438; M. Bartczak, Scheiblerowie – historia rodu, Łódź 1999, s. 39.

21 Ferdynand Szlimm, sygn. 39, akt nr 13273/608 z 13 (25) V 1875 r.

22 Ibidem, s. 1.

23 Ibidem.

wielkości zakładem przemysłu bawełnianego w Królestwie Polskim, ustępu-jąc jedynie zakładom Scheiblera25. Przyszli małżonkowie byli blisko ze sobą spokrewnieni, w związku z tym, że Jakób Hertz był bratem matki Anny – Le-onii Hertz26.

Anna Poznańska otrzymała od rodziców posag wynoszący 15 tys. rubli w gotówce i wyprawę o wartości 5 tys. rubli, a więc jej wyprawa była o poło-wę mniejsza od tej, którą dostała Matylda Scheibler. Majątek przyszłego męża stanowiła kwota 7 tys. rubli w gotówce27.

Z drugiej strony małżeńskie umowy majątkowe zawierały także osoby mało znaczące i nieposiadające dużych majątków, jak np. Marya Syne i Abra-ham Chęciński. W punkcie opisującym stan majątkowy nupturientów wska-zano, iż „Panna prócz odzieży pościeli szczupłey nie ma żadnego majątku”, natomiast mienie narzeczonego miało składać się wyłącznie z 45 rubli sre-brem oraz wyprawy, które zobowiązał się darować mu ojciec po zawarciu małżeństwa28.