Część intercyz zawartych przed łódzkimi notariuszami wprowadza-ła ustrój wyłączności majątkowej, a zatem poddawawprowadza-ła stosunki majątkowe między małżonkami przepisom oddziału 2, zatytułowanego O prawach i obo-wiązkach między małżonkami ze względu na ich stosunki maiątkowe w przy-padku niezawarcia w tey mierze umowy (KCKP). W związku z tym wyłącz-ność majątkowa, uregulowana w KCKP jako ustrój ustawowy, funkcjonowała w praktyce również jako ustrój umowny. Ustanowiono ją w 2 intercyzach spisanych przez Leopolda Fryderyka de Brixena38, 14 – Kajetana Szczawiń-skiego39, 6 – Jana Cichockiego40, 40 – Ferdynanda Szlimma41, 2 – Władysława Hertzberga42, 11 – Konstantego Płacheckiego43 i 2 – Romana Danielewicza44, czyli łącznie w 77 spośród 795 intercyz spisanych przez łódzkich notariuszy w latach 1841–1875. Stanowi to aż 9,7% wszystkich tego rodzaju umów.
Przyjęcie wyłączności majątkowej (ustroju ustawowego) odbywało się w rozmaity sposób. Niekiedy strony wprowadzały do aktu notarialnego 37 „[…] chcą aby ten dzisiejszy ich majątek był wyłączną każdego z przyszłych małżon-ków własnością, a wspólnym ich majątkiem, co przez czas pożycia małżeńskiego przybędzie im przez pracę, dorobek, oszczędność, los, kupno, spadek lub darowiznę, jeżeli ta pod warun-kiem wyłączności udzieloną nie zostanie” – Konstanty Płachecki, sygn. 10, akt nr 2879/312 z 16 (28) V 1875 r., s. 1–2.
38 Leopold Fryderyk de Brixen, sygn. 4, akt nr 1407 z 5 (17) IV 1845 r.; ibidem, akt nr 1650 z 12 (24) XI 1845 r.
39 Np. Kajetan Szczawiński, sygn. 23, akt nr 53 z 14 (26) I 1858 r.; ibidem, sygn. 26, akt nr 375 z 14 (26) IX 1859 r.
40 Np. Jan Cichocki, sygn. 8, akt nr 3984/283 z 12 (24) IV 1863 r.
41 Np. Ferdynand Szlimm, sygn. 1, akt nr 72/5 z 23 XII 1863 r. (4 I 1864 r.).
42 Władysław Hertzberg, sygn. 11, akt nr 2934/560 z 4 (16) IX 1873 r.; ibidem, sygn. 12, akt nr 3312/211 z 9 (12) IV 1874 r.
43 Np. Konstanty Płachecki, sygn. 4, akt nr 964/456 z 17 (29) X 1872 r.
44 Roman Danielewicz, sygn. 4, akt nr 1136/479 z 30 IX (12 X) 1874 r., s. 1; ibidem, sygn. 2, akt nr 618/466 z 29 XI (11 XII) 1873 r., s. 1.
klauzulę, która w sposób wyraźny zastrzegała obowiązywanie przepisów re-gulujących zasady funkcjonowania tego ustroju („Elżbieta z Millerów Harn wdowa i Frydrych Klausner mają zamiar zawrzeć z sobą związki małżeńskie i na ten cel zostawując urządzenie Stosunków majątkowych prawu dziś obo-wiązującemu”45).
W wyjątkowych przypadkach wskazano wprost, iż strony przyjęły ten ustrój majątkowy („mając zamiar połączyć się węzłem małżeńskim postana-wiają iż żyć z sobą będą pod wyłącznością majątkową”46, posługiwano się też terminem „zupełnej wyłączności majątkowej”47).
W 13 umowach nupturienci przyjmujący ten ustrój nie wskazywali bez-pośrednio, iż ustanawiają wyłączność majątkową, ani nie powoływali się na właściwe przepisy. Do aktów notarialnych wprowadzali klauzule, zgodnie z którymi „majątki przez nich przed obchodem ślubnym posiadane staną się wyłączną ich własnością”48 albo odnosili się tylko do majątku przyszłej żony, oświadczając np.: „wniosek więc ten i to wszystko coby jeszcze od ojca do-stała i co jej przez spadek przybędzie pozostanie wyłączną jej własnością”49, „Majątek, jaki w czasie małżeństwa lub przed małżeństwem wniesie, będzie jej wyłączną własnością”50.
Natomiast aż w 44 umowach przyszli małżonkowie w ogóle nie dokonali wyboru ustroju majątkowego, w związku z tym w zakresie stosunków ma-jątkowych między nimi obowiązywały przepisy o wyłączności majątkowej51. O tym, iż sporządzane przez nich akty notarialne stanowiły intercyzy, świad-czy przede wszystkim zamieszczone w treści określenie spisywanego aktu jako tego rodzaju umowy.
Zawarcie intercyzy ustanawiającej wyłączność majątkową podyktowane było dążeniem przez nupturientów do uregulowania innych, istotnych dla nich kwestii. Spośród najważniejszych wymienić należy: wskazanie mająt-ku stanowiącego własność żony w chwili zawarcia małżeństwa, dokonanie darowizny przez jednego z małżonków na rzecz drugiego, regulację zasad dziedziczenia przez małżonków, a także skutków majątkowych rozwodu lub separacji oraz ochronę interesów majątkowych dzieci.
45 Kajetan Szczawiński, sygn. 22, akt nr 452 z 12 (24) IX 1857 r., s. 1–2. Podobnie: ibidem, sygn. 18, akt nr 1654 z 22 IX (4 X) 1855 r., s. 2; ibidem, sygn. 22, akt nr 517 z 22 X (3 XI) 1857 r., s. 2; ibidem, akt nr 531 z 2 (14) XI 1857 r., s. 2; Ferdynand Szlimm, sygn. 12, akt nr 5297/825 z 2 (14) XI 1869 r., s. 1–2; ibidem, sygn. 36, akt nr 12172/1007 z 22 VIII (3 IX) 1874 r., s. 1;
ibidem, sygn. 40, akt nr 13752/1087 z 16 (28) VIII 1875 r.
46 Roman Danielewicz, sygn. 4, akt nr 1136/479 z 30 IX (12 X) 1874 r., s. 1. Podobna klauzula: ibidem, sygn. 2, akt nr 618/466 z 29 XI (11 XII) 1873 r., s. 1.
47 Np. Konstanty Płachecki, sygn. 4, akt nr 964/456 z 17 (29) X 1872 r., s. 1.
48 Władysław Hertzberg, sygn. 11, akt nr 2934/560 z 4 (16) IX 1873 r., s. 2.
49 Ferdynand Szlimm, sygn. 10, akt nr 4212/753 z 31 VIII (12 IX) 1868 r., s. 2.
50 Jan Cichocki, sygn. 8, akt nr 3793/92 z 15 (27) I 1863 r., s. 2.
Zasadniczym celem sporządzenia takiej intercyzy było, jak się wydaje, przede wszystkim wyszczególnienie majątku wniesionego przez żonę, po-kwitowanie jego odbioru oraz zabezpieczenie go przez męża. Potwierdza to np. kontrakt zawarty przez Floryana Reslera i Luizę Slejnbrecher, w którym nie uregulowano żadnych innych kwestii poza powyższymi. Zgodnie z za-mieszczonymi w nim postanowieniami, własność przyszłej żony stanowiła kwota pieniężna w wysokości 200 rubli srebrem oraz ruchomości, na które składały się: garderoba, koszule, obrusy, serwety oraz pościel. Narzeczony potwierdził odbiór tego majątku i zabezpieczył go na swoim mieniu52. Zaś w zakresie wyboru ustroju majątkowego przez przyszłych małżonków wy-raźnie zastrzeżono, iż „pod względem […] dalszych stosunków majątkowych stawający poddają się przepisom prawa obowiązującego”53.
Postanowienia dotyczące wskazanych wyżej kwestii miały istotne zna-czenie dla nupturientów i były ważną przyczyną zawierania intercyz. W kilku przypadkach, tak jak w opisanym powyżej, ich uregulowanie stanowiło je-dyny powód sporządzenia umowy ustanawiającej wyłączność majątkową54.
Kolejną przesłanką zawierania intercyz wprowadzających ten ustrój było dokonanie darowizny przez jednego małżonka na rzecz drugiego, jak miało to miejsce np. w umowie sporządzonej przez Adama Wessnera i Wilhelminę Pitschman (?). Adam Wessner darował swej przyszłej żonie kwotę pieniężną w wysokości 300 rubli, która miała zostać wypłacona obdarowanej dopiero po śmierci darczyńcy55. Dokonanie tej darowizny musiało mieć bardzo istot-ne znaczenie dla nupturientów, ponieważ stanowiło jedyny powód sporzą-dzenia umowy, podobnie jak w kilkunastu innych przypadkach56.
Niekiedy przyszli małżonkowie działali w celu uregulowania wzajem-nych uprawnień spadkowych. Taki powód skłonił do zawarcia umowy Wła-dysława Kołaczkowskiego i Dorotę Ciechanowską, którzy dokonali zmiany
52 Ibidem, sygn. 12, akt nr 5297/825 z 2 (14) XI 1869 r., s. 1.
53 Ibidem, s. 1–2.
54 Ibidem, sygn. 34, akt nr 11322/157 z 27 I (8 II) 1874 r.; ibidem, sygn. 36, akt
nr 12035/870 z 17 (29) VII 1874 r.; ibidem, akt nr 12172/1007 z 22 VIII (3 IX) 1874 r.; Roman Danielewicz, sygn. 2, akt nr 618/466 z 29 XI (11 XII) 1874 r.
55 „Stawający mają połączyć się przez małżeństwo i z okazyi tej Adam Wessner czyni swej przyszłej małżonce Wilhelminie Pitschman darowiznę w summie rubli trzysta które jej wypłacone zostaną zaraz po zgonie darującego pod warunkiem przecież jeżeli obdarowana przeżyje darującego, bo inaczej darowizna pozostanie bez skutku. Taką darowiznę obdarowa-na przyjmuje” – Ferdyobdarowa-nand Szlimm, sygn. 34, akt nr 11357/192 z 5 (17) II 1874 r., s. 1.
56 Np. Kajetan Szczawiński, sygn. 21, akt nr 72 z 8 (20) II 1857 r.; ibidem, sygn. 22, akt nr 452 z 12 (24) IX 1857 r.; ibidem, akt nr 517 z 22 X (3 XI) 1857 r.; ibidem, sygn. 23, akt nr 1 z 22 XII 1857 r. (2 I 1858 r.); ibidem, akt nr 53 z 14 (26) I 1858 r.; Jan Cichocki, sygn. 8, akt nr 3793/92 z 15 (27) I 1863 r.; ibidem, akt nr 3984/283 z 12 (24) IV 1863 r.; Ferdynand Szlimm, sygn. 1, intercyza nr 431/364 z 13 (25) VI 1864 r.; ibidem, sygn. 24, akt nr 8919/145 z 5 (17) I 1873 r.; ibidem, sygn. 27, akt nr 9939/1175 z 11 (23) IV 1873 r.
zasad dziedziczenia w razie braku zstępnych, przyznając odmienne upraw-nienia mężowi i żonie. W razie wcześniejszej śmierci żony, mężowi miała przypaść własność całego jej majątku57. Zaś w przypadku śmierci męża, żona miała uzyskać wyłącznie dożywotnie użytkowanie przychodów pochodzą-cych z majątku stanowiącego jego własność58. Intercyza ta nie regulowa-ła żadnych innych kwestii, co jest wyjątkiem wśród umów spisanych przez łódzkich notariuszy. Zwykle postanowienia dotyczące spadkobrania małżon-ków stanowiły tylko jedno z kilku zagadnień opisanych w intercyzie59.
Umowy zawierano także, by uregulować skutki rozwiązania małżeństwa. Takie postanowienia zostały wprowadzone m. in. do aktu spisanego przez Józefa Leiba Bimka i Taubę Lipszyc. Przyjęto w nim, iż w razie rozwiązania małżeństwa żona odbierze wniesioną przez nią wyprawę. Wydanie wyprawy miało nastąpić w naturze i w związku z tym, by uniknąć jakichkolwiek wątpli-wości, wyliczono szczegółowo jej składniki; ewentualnie równowartość wy-prawy mogła zostać zapłacona gotówką. Zwrot wywy-prawy miał jednak nastą-pić tylko, o ile żona nie rozporządziłaby nią w czasie trwania małżeństwa60.
Ostatnią z najistotniejszych przesłanek zawierania umów wprowadza-jących wyłączność majątkową była ochrona interesów majątkowych dzie-ci pochodzących z poprzednich małżeństw nupturientów. Między innymi w tym celu sporządzili intercyzę Zysie Litwak i Gittel Ritter. Nupturienci, poza określeniem majątku stanowiącego własność żony w chwili zawarcia małżeństwa i zabezpieczeniem tego majątku61, odnieśli się jeszcze do sytuacji dzieci narzeczonej, pochodzących z jej pierwszego małżeństwa. Zysie Litwak zobowiązał się do wychowywania i ponoszenia kosztów ich utrzymania aż do 57 „[…] na przypadek zejścia z tego świata w przyszłym małżeństwie Doroty Ciechanow-skiej bezpotomnie, wówczas cały majątek iaki z dniem iey śmierci okaże się i iaki inwentarzem wykryty zostanie służyć będzie w tytule własności przyszłemu małżonkowi” – Kajetan Szcza-wiński, sygn. 18, akt nr 1583 z 21 VII (2 VIII) 1855 r., s. 2.
58 „[…] prawo używania dożywotniego przychodów od majątku całkowitego współmał-żonka” – Kajetan Szczawiński, sygn. 18, akt nr 1583 z 21 VII (2 VIII) 1855 r., s. 3.
59 Np. Leopold Fryderyk de Brixen, sygn. 4, akt nr 1650 z 12 (24) XI 1845 r.; Ferdynand Szlimm, sygn. 23, akt nr 8521/1119 z 1 (13) XI 1872 r.; ibidem sygn. 32, akt nr 10658/1894 z 31 VII (12 VIII) 1873 r.; Władysław Hertzberg, sygn. 12, akt nr 3312/211 z 9 (21) IV 1874 r.; Konstanty Płachecki, sygn. 3, akt nr 682/174 z 18 (30) IV 1872 r.
60 „[…] wyprawa po rozwiązaniu małżeństwa powróconą jej będzie w naturze to jest a cztery lichtarze srebrne, b sześć par łyżek, widelcy i noży srebrnych, c takaż wazowa łyżka, d cztery kubki i e koszyczek do cukru, f pięć sznurów pereł orleańskich z klamrą, brylantami wysadzaną g brosza dyamantami ozdobiona h para kolczyków z rautem i dziesięć pierścion-ków, z których ośm z dyamentami k zegarek damski złoty z łańcuchem złotym, l i drugi łańcuch złoty lub zapłacona gotowizną, jeżeliby narzeczona w trakcie małżeństwa kosztownościami temi nie rozporządziła” – Ferdynand Szlimm, sygn. 38, akt nr 12745/80 z 7 (19) I 1875 r., s. 2.
61 „§ 2. Narzeczony przyznaje że przyszła jego żona Gittel Ritter wnosi posag w gotowiźnie i towarach summę rubli srebrem pięćset czyniącą, które jako wniosek jej na całym swym mająt-ku zabezpiecza” – Roman Danielewicz, sygn. 4, akt nr 1136/479 z 30 IX (12 X) 1874 r., s. 1.
osiągnięcia przez nie pełnoletności. Potwierdził ponadto otrzymanie kwoty pieniężnej w wysokości 400 rubli srebrem, stanowiącej własność dzieci. Zo-bowiązał się też do wypłaty z tej kwoty na rzecz dzieci 300 rubli srebrem w 6 półrocznych ratach po 50 rubli srebrem, na żądanie ich opiekuna przyda-nego. Resztę kwoty miał zachować do osiągnięcia przez nie pełnoletności62.
Nupturienci zawierający intercyzę, w której przyjmowali ustrój wyłącz-ności majątkowej, nie działali bezcelowo. Stosunki majątkowe istniejące między nimi w czasie trwania małżeństwa podlegały, co prawda, tym samym przepisom, jakie regulowałyby ich funkcjonowanie w razie niezawarcia lub nieważności umowy, jednak przyszli małżonkowie sporządzali taką umowę w celu określenia innych, bardzo istotnych dla nich kwestii, takich jak: wska-zanie majątku będącego własnością żony w chwili zawarcia małżeństwa, do-konanie darowizny przez jednego z małżonków na rzecz drugiego, regulacja zasad dziedziczenia przez małżonków, skutków majątkowych rozwodu lub separacji, a także ochrona interesów majątkowych dzieci pochodzących z po-przednich małżeństw nupturientów.
3. Umowne ustroje majątkowe uregulowane w Kodeksie Cywilnym