Pierwsze zmiany w sferze prawa cywilnego obowiązującego na ziemiach polskich przyłączonych do monarchii pruskiej nastąpiły już w 1772 r., czy-li zaraz po I rozbiorze. Na tereny te została rozciągnięta moc obowiązująca przepisów Landrechtu wschodniopruskiego99.
Kolejna reforma miała miejsce 1 VI 1794 r. i polegała na wprowadze-niu w życie przepisów Landrechtu pruskiego (Allgemeines Landrecht für die Preussischen Staaten), którego celem było ujednolicenie prawa w ca-łym państwa. Kodeks obowiązywał również na ziemiach polskich wcie-lonych do Prus w wyniku II rozbioru, zaś w 1797 r. został wprowadzony również w III rozbiorze. Zgodnie z ogólnym założeniem Landrecht miał mieć jedynie charakter posiłkowy w stosunku do praw prowincjonal-nych. Wyjątkiem były ziemie II i III rozbioru, na terenie których zostało zastrzeżone jego bezwzględne obowiązywanie. Zasady tej nie przestrze-gano jednak w pełni, stosując w niektórych dziedzinach dotychczasowe regulacje100.
Nowy kodeks, obejmujący w całości prawo materialne, był wynikiem wieloletniej pracy101. W sferze małżeńskiego prawa majątkowego wprowa-dzał jako ustrój ustawowy rozdzielność majątkową. Przy czym w tych pro-wincjach, w których prawo przewidywało wspólność majątkową, utrzymano ją jako ustrój ustawowy102.
Rozdzielność majątkowa charakteryzowała się istnieniem odrębnych majątków męża i żony. Jednak o ile składniki majątkowe stanowiące wła-sność kobiety w chwili zawarcia małżeństwa nadal jej przysługiwały, o tyle pożytki z nich pochodzące miały przechodzić na własność męża103.
98 Dyaryusz senatu…, s. 86 i 87.
99 S. Płaza, Historia prawa…, cz. II, s. 49; A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia ustroju
i prawa…, s. 23.
100 S. Płaza, Historia prawa…, cz. II, s. 27–28, 49; A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia
ustroju i prawa…, s. 23.
101 S. Płaza, Historia prawa…, cz. II, s. 27–28; A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia
ustro-ju i prawa…, s. 23.
102 Historia państwa i prawa…, t. III, s. 628–629; S. Płaza, Historia prawa…, cz. II, s. 64.
Kobieta traciła również na rzecz męża zarząd mieniem stanowiącym jej własność. Jednak uprawnienia przekazane mężowi nie miały charakteru sa-modzielnego, lecz doznawały pewnych ograniczeń w zakresie czynności alie-nacyjnych. Mąż mógł co prawda samodzielnie zbywać ruchomości, jednak rozporządzanie nieruchomościami i wierzytelnościami (kapitałami) przysłu-gującymi żonie wymagało jej zgody. Podobnie zgody męża wymagało doko-nanie przez żonę czynności mającej na celu obciążenie jej majątku104.
Powyższe zasady dotyczące zarządu majątkiem żony nie odnosiły się do tzw. majątku zastrzeżonego, który pozostawał pod zarządem kobiety, o ile nie przekazała ona swoich uprawnień mężowi105.
Landrecht przyznawał małżonkom prawo do samodzielnego uregulo-wania swych wzajemnych stosunków majątkowych. W tym celu musieli oni zawrzeć intercyzę, w której mogli wprowadzić ustrój wspólności ogólnej lub wspólności dorobkowej106.
4.2. Zabór austriacki
Początkowo na ziemiach polskich wcielonych do Austrii w wyniku rozbio-rów obowiązywało nadal prawo polskie. Jednak prawo małżeńskie zostało zno-welizowane już w 1783 r. Kolejnym aktem prawnym, regulującym m. in. tę dzie-dzinę prawa, był Kodeks Józefiński, który zyskał moc obowiązującą w 1787 r. Do całkowitej reformy prawa cywilnego doszło w 1798 r. wraz z wejściem w życie przepisów Kodeksu Cywilnego Zachodniogalicyjskiego, obowiązującego po-czątkowo w Galicji Zachodniej, a później również w Galicji Wschodniej107.
Powyższy akt prawny stał się przyczynkiem do podjęcia prac nad ko-deksem cywilnym, który miał zunifikować prawo w całej Austrii. Ostatecznie działania legislacyjne zakończyły się w 1811 r. zatwierdzeniem przez cesarza Franciszka I Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch (ABGB)108.
Kodeks wprowadzał jako ustrój ustawowy rozdzielność majątkową, w ramach której miały funkcjonować dwa majątki: męża i żony109. W związku
104 Historia państwa i prawa…, t. III, s. 628; S. Płaza, Historia prawa…, cz. II, s. 64.
105 Historia państwa i prawa…, t. III, s. 628.
106 S. Płaza, Historia prawa…, cz. II, s. 64.
107 Historia państwa i prawa…, t. III, s. 749–750; S. Płaza, Historia prawa…, cz. II, s. 24,
27–28, 47, 49; A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia ustroju i prawa…, s. 37.
108 Historia państwa i prawa…, t. III, s. 751–752; S. Płaza, Historia prawa…, cz. II, s. 24,
47–48; A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia ustroju i prawa…, s. 37, 224.
109 W. L. Jaworski, Prawo cywilne na ziemiach polskich, t. I: Źródła. Prawo małżeńskie
osobowe i majątkowe, Warszawa 1919, s. 326; F. Zoll, Prawo cywilne opracowane głównie na podstawie przepisów obowiązujących w Małopolsce, t. IV: Prawo familijne i spadkowe, Poznań
1933, s. 72; idem, Prawo cywilne w zarysie, Kraków b. d. w., s. 47; S. Płaza, Historia prawa…, cz. II, s. 65; M. Stus, Małżeńskie umowy majątkowe na ziemiach polskich w latach 1918–1946 ze
z tym każdy z małżonków pozostawał właścicielem mienia przysługującego mu w chwili zawarcia małżeństwa oraz wszystkich składników majątkowych nabytych w czasie jego trwania, niezależnie od sposobu nabycia110.
Jednakże pozycja żony została upośledzona przez przyznanie mężowi zarządu jej majątkiem. W tym zakresie mąż był uważany za jej zastępcę usta-wowego111. Zakres przyznanych mu uprawnień mieszczących się w ramach zarządu majątkiem żony nie był nieograniczony. Bowiem mąż nie mógł sa-modzielnie dokonywać czynności przekraczających zwykły zarząd, w tym przede wszystkim prowadzących do zbycia majątku żony, czy też nabycia na jej rzecz jakichś składników majątkowych, zwłaszcza jeśli nabycie miało na-stąpić pod tytułem wynagrodzenia. Do tego rodzaju czynności potrzebował szczególnego upoważnienia udzielonego przez żonę112.
Przyznanie mężowi zarządu nie wywoływało dla kobiety negatywnych skutków z punktu widzenia prawa własności przychodów pochodzących z jej majątku, ponieważ mąż został pozbawiony powyższego uprawnienia. Ponad-to kodeks zabezpieczał dodatkowo interesy żony, przewidując możliwość po-zbawienia męża zarządu jej majątkiem113.
Małżonkowie nie musieli poddawać swoich stosunków majątkowych ustrojowi ustawowemu, ale mogli je sami uregulować w intercyzie. Przy czym tego rodzaju umowę można było sporządzić w każdej chwili, nawet po ślubie, a nie tylko przed zawarciem małżeństwa. Początkowo prawo nie wy-magało dla jej przyjęcia formy aktu notarialnego, takie ograniczenie zostało wprowadzone dopiero na mocy ustawy z 1871 r.114
ABGB nie ograniczał małżonków w kwestii wyboru ustroju majątkowe-go w intercyzie, a jedynie przykładowo określał reguły funkcjonowania rzą-du posagowego oraz wspólności majątkowej115. Zgodnie z zasadą swobody umów małżonkowie mogli dokonać modyfikacji któregoś z ustrój majątko-wych uregulowanych przez ustawodawcę albo przyjąć inny ustrój116.
szczególnym uwzględnieniem praktyki w świetle krakowskich akt notarialnych, Kraków 2010
(maszynopis pracy doktorskiej), s. 16.
110 H. Konic, Prawo majątkowe małżeńskie…, s. 280; F. Zoll, Prawo cywilne…, t. IV, s. 72; idem, Prawo cywilne w zarysie, s. 47.
111 F. Zoll, Prawo cywilne…, t. IV, s. 78; S. Płaza, Historia prawa…, cz. II, s. 65; M. Stus,
Mał-żeńskie umowy majątkowe…, s. 17.
112 H. Konic, Prawo majątkowe małżeńskie…, s. 281; F. Zoll, Prawo cywilne…, t. IV, s. 78; M. Stus, Małżeńskie umowy majątkowe…, s. 17.
113 H. Konic, Prawo majątkowe małżeńskie…, s. 280–281, 283.
114 W. L. Jaworski, Prawo cywilne…, t. I, s. 326, 411; Prawo cywilne. Wykłady Prof. W.
Mi-szewskiego opracowane przez Słuchaczów Szkoły Nauk Politycznych w Warszawie, Warszawa
1927/1928, s. 96; H. Konic, Prawo majątkowe małżeńskie…, s. 283; F. Zoll, Prawo cywilne…, t. IV, s. 82; M. Stus, Małżeńskie umowy majątkowe…, s. 44, 72.
115 L. Jaworski, Prawo cywilne…, t. I, s. 326, 402; M. Stus, Małżeńskie umowy majątkowe…, s. 48–57, 156.