Warianty w zakresie określania granic majątków osobistych małżonków

Stosowane przez nupturientów kombinacje dotyczące wskazania granic majątków będących wyłączną własnością małżonków oraz majątku wspólne-go obrazuje poniższa tabela:

Tabela 2. Granice majątków osobistych i majątku wspólnego małżonków

Majątki małżonków W yłączność majątk ow a i w spólność majątk ow a W yłączność majątk ow a i w spólność dor obk ow a W yłączność majątk ow a i w spólność pr awna Rząd posago wy i w spólność majątk ow a Rząd posago wy i w spól -ność dor obk ow a Rząd posago wy i w spólność pr awna Ogółem 1 2 3 4 5 6 7 8

1. Majątek osobisty – majątek teraź-niejszy, spadek, darowizna,

przypad-ki losowe Majątek wspólny – reszta ^{14 1 4 4 23} 2. Majątek osobisty – majątek

teraź-niejszy, spadek, darowizna

Majątek wspólny – reszta ^{93 118 1 4 3 219}

3. Majątek osobisty – majątek teraź-niejszy, spadek

Majątek wspólny – reszta ^{29 14 2 45}

4. Majątek osobisty – majątek teraź-niejszy, darowizna

Majątek wspólny – reszta ^{1 1}

5. Majątek osobisty – majątek teraź-niejszy, przypadki losowe

Majątek wspólny – reszta ^{4 4}

6. Majątek osobisty – majątek

1 2 3 4 5 6 7 8 7. Majątek osobisty – część majątku

teraźniejszego

Majątek wspólny – reszta ^{5 1 6}

8. Majątek osobisty – majątek teraź-niejszy, nabyty przez żonę spadek, darowizna, przypadki losowe

Mają-tek wspólny – reszta

1 1

9. Majątek osobisty – majątek teraź-niejszy żony, nabyty przez nią spa-dek, darowizna, przypadki losowe

Majątek wspólny – reszta

1 1

10. Majątek osobisty – majątek naby-ty w czasie trwania małżeństwa

Ma-jątek wspólny – maMa-jątek teraźniejszy ^{1 1}

11. Majątek osobisty – spadek, daro-wizna, udział rodzicielski,

przypad-ki losowe Majątek wspólny – reszta ^{1 1}

12. Majątek osobisty – spadek,

daro-wizna Majątek wspólny – reszta ^{6 6}

13. Majątek osobisty – spadek, daro-wizna, udział rodzicielski Majątek

wspólny – reszta ^{1 1}

14. Majątek osobisty – spadek

Majątek wspólny – reszta ^{3 3}

15. Majątek osobisty – przypadki

lo-sowe Majątek wspólny – reszta ^{1 1}

Źródło: opracowanie własne.

Rozwiązanie, które wyznaczało najszersze granice majątków będących odrębną własnością małżonków, polegało na zaliczeniu do nich składników majątkowych stanowiących własność małżonków w chwili zawarcia małżeń-stwa, czyli majątków teraźniejszych, oraz nabytych później w drodze dzie-dziczenia, darowizny i dzięki przypadkom losowym. Natomiast wspólnością objęty był wszelki inny majątek.

W taki sposób zostały uregulowane stosunki majątkowe w 15 umowach wprowadzających ustrój wyłączności majątkowej i wspólności, w tym m. in. w intercyzie zawartej przez Piotra Beckera i Henryettę Abraham. Postanowili oni, że „każde z przyszłych małżonków co w chwili zawarcia niniejszej Intercy-zy posiada, albo przez los, spadek, lub darowiznę w czasie małżeństwa nabyć

może, będzie tego wyłącznym właścicielem; zaś majątek dorobkowy nabyty przez pracę, należeć będzie w równych połowach do każdego z przyszłych mał-żonków, to jest ustanawiają wyłączność majątku osobistego, a wspólność ma-jątku dorobkowego”215. Z treści tej umowy wynika, iż wyłączności majątkowej zostały poddane majątki stanowiące ich własność w chwili zawarcia umowy oraz nabyte później w wyniku spadkobrania, darowizny lub dzięki przypad-kom losowym. Natomiast wspólność majątkowa miała obejmować „majątek dorobkowy nabyty przez pracę”, czyli wynagrodzenie za pracę.

Takie same zasady przyjęli Karol Rakete i Emilia Zechlin, którzy wpro-wadzili ustrój wyłączności majątkowej i wspólności dorobkowej. Wspólności dorobkowej poddali oni tylko wynagrodzenie za pracę („co w trakcie pożycia małżeńskiego w majątku z wspólnej pracy przybędzie to stanowić ma wspól-ność dorobkową”)216. Inne składniki majątkowe, takie jak majątki będące własnością małżonków w chwili zawarcia małżeństwa lub nabyte później w drodze dziedziczenia, darowizny i dzięki przypadkom losowym, nie były wymienione w akcie. Jednak na podstawie przytoczonej wyżej klauzuli oraz zasady, zgodnie z którą w sprawach nieuregulowanych w umowie należało stosować przepisy o ustroju ustawowym, można stwierdzić, że podlegały one wyłączności majątkowej.

Ustanowienie tak obszernych majątków będących odrębną własnością każdego z małżonków nastąpiło także w 4 umowach wprowadzających rząd posagowy i wspólność dorobkową, np. w intercyzie zawartej przez Markusa Blumenthala i Annę Böhm. Zamieszczone przez nich wyliczenie składników majątkowych podlegających wspólności dorobkowej nie było szczegółowe i zawierało tylko wynagrodzenie za pracę i oszczędności217.

Powyższe rozwiązanie przyjęli również nupturienci w 4 intercyzach wprowadzających ustrój rządu posagowego i wspólności prawnej. Jedną z nich zawarli Samuel Hachman i Szarlotta Radziejewska, którzy objęli wspól-nością prawną wynagrodzenie za pracę, oszczędności oraz mienie nabyte dzięki zapobiegliwości lub gospodarności małżonków. Zaś określając mienie podlegające rządowi posagowemu, wyróżnili oni majątki będące własnością każdego z nich w chwili zawarcia małżeństwa oraz nabyte później w wyniku dziedziczenia, darowizny i dzięki przypadkom losowym218.

215 Konstanty Płachecki, sygn. 1, akt nr 100/97 z 22 V (3 VI) 1870 r., s. 1.

216 Ferdynand Szlimm, sygn. 1, akt nr 91/24 z 2 (14) I 1864 r., s. 1–2.

217 „[…] na przyszłość urządzają Stosunki Majątkowe pod Rządem posagowym i do wspólności dorobkowey […] § 3. Przychody od zobopólnych Majątków przyszłych małżonków, z prac i oszczędności naróść mogące w trakcie Małżeństwa, stanowić będzie wspólną własność obojga przyszłych Małżonków” – Kajetan Szczawiński, sygn. 23, akt nr 92 z 11 (23) II 1858 r., s. 1–2. Podobna regulacja – Kajetan Szczawiński, sygn. 23, akt nr 95 z 12 (24) II 1858 r., s. 1–2.

218 „§ 4. Wszelki zaś majątek jaki którekolwiek z niedoszłych małżonków w trakcie poży-cia swego małżeńskiego przez spadek darowiznę lub też losem nieprzewidzianym pozyskać

Wielu nupturientów zmniejszało liczbę składników majątkowych podle-gających wyłączności majątkowej albo rządowi posagowemu o mienie naby-te dzięki przypadkom losowym, które poddawali wspólności majątkowej. Za-tem wyłącznością majątkową, ewentualnie rządem posagowym, obejmowali majątek będący własnością małżonków w chwili zawarcia małżeństwa oraz mienie nabyte później w drodze spadku lub darowizny. Łącznie rozwiązanie powyższe zostało zastosowane w 219 intercyzach.

Większość z nich, bo aż 211 umów, wprowadzało ustrój wyłączności majątkowej i wspólności, jak np. intercyza Józefa Libiszowskiego i Stefanii Stokowskiej spisana przez Ferdynanda Szlimma. Zgodnie z jej treścią, wspól-ności majątkowej, obok mienia nabytego dzięki przypadkom losowym, miało podlegać wynagrodzenie za pracę. Natomiast wyłączności majątkowej zo-stał poddany posag narzeczonej, który miał zostać jej wydany przez matkę po dojściu do pełnoletności219. W akcie nie wskazano, czy Józef Libiszowski (urzędnik magistratu) posiadał jakiś majątek w chwili zawarcia małżeństwa. Jeżeli tak było, on również podlegał wyłączności majątkowej, podobnie jak składniki majątkowe pochodzące ze spadku lub darowizny.

Spośród umów ustanawiających wyłączność majątkową i wspólność, które poddawały wspólności składniki majątkowe nabyte dzięki przypadkom loso-wym, 118 posługiwało się terminem wspólności dorobkowej. Zwrot ten zamie-ścili w umowie np. Antoni Sejdel i Joanna Halex. Zastrzegli oni, iż „co w trakcie małżeństwa przysporzy się przez pracę, oszczędność, przemysł lub los to bę-dzie wspólną dorobkową własnością obojga w równych połowach”220. Zatem wśród składników majątkowych poddanych wspólności dorobkowej wskazali wynagrodzenie za pracę, oszczędności, mienie nabyte dzięki zapobiegliwości i gospodarności małżonków oraz w wyniku przypadków losowych.

Kombinację powyższą sporadycznie wykorzystywali także nupturien-ci przyjmujący ustrój rządu posagowego i wspólnośnupturien-ci majątkowej. Wśród

może, jak również majątki posagowe powyżej podane, stanowić będą każdego z niedoszłych małżonków respective wyłączną osobistą własność i podlegać mają Rządowi posagowemu.

§ 5. Wszelki zaś majątek dorobkowy to jest cokolwiek niedoszli małżonkowie w trakcie pożycia swego małżeńskiego wspólną pracą zabiegami oszczędnością i przemysłem przyrobić będą mogli – stanowić będzie obojga niedoszłych małżonków wspólną własność – i w tej mie-rze oboje namie-rzeczeni poddają się Rządowi wspólności prawnej” – Marcelli Jaworski, sygn. 11, akt nr 95 z 10 (22) II 1865 r., s. 3.

219 „[…] umawiają między sobą że wszelki majątek w trakcie małżeństwa z pracy lub losem przybyć mogący będzie wspólną własnością przyszłych małżonków w równych poło-wach. Tytułem posagu przeznacza Marya Stokowska swej córce Stefanii rubli srebrem trzy tysiące które jej po dojściu do pełnoletniości wypłacić obowiązuje się a do tego czasu płacić będzie córce procent piąty rocznie z dołu pod exekucyą z aktu tego. – Wniosek ten stanowić będzie wyłączną własność narzeczonej” – Ferdynand Szlimm, sygn. 7, akt nr 2479/7 z 21 XII 1866 r. (2 I 1867 r.), s. 1–2.

8 umów wprowadzających ją 4 posługiwały się terminem wspólności dorob-kowej, zaś 3 – wspólności prawnej.

Wspólności dorobkowej poddali składniki majątkowe nabyte dzięki przypadkom losowym Moszek Gezundhajt i Zysa Szefner, którzy zastrzegli, iż „urządzają stosunki majątkowe pod Rządem posagowym i do wspólności dorobkowey, poddając jedynie wspólności tey dochody od majątków dziś po-siadanych i to co im losem przybyć może, z wyłączeniem spadków”221. Tym samym wskazali, że wspólność dorobkowa miała obejmować, poza mieniem uzyskanym dzięki przypadkom losowym, także dochody z majątków sta-nowiących ich własność w chwili zawarcia małżeństwa. Natomiast wyraź-nie wyłączyli z majątku wspólnego składniki majątkowe nabyte w drodze dziedziczenia, które w związku z tym miały podlegać rządowi posagowemu. Poza nimi, choć w intercyzie wyraźnie tego nie wskazano, ustrojowi temu podlegały również majątki będące własnością małżonków w chwili zawarcia małżeństwa oraz mienie uzyskane w drodze darowizny. Składniki majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa w inny sposób niż wskazane wyżej (np. wynagrodzenie za pracę) podlegały wspólności.

Podobne zasady zostały przyjęte przez Leona Juliusza Michalskiego i Antoninę Franciszkę Engel, którzy ustanowili system rządu posagowego i wspólności prawnej. Mienie objęte wspólnością określili oni w sposób bar-dzo szczegółowy, zaliczając do niego wynagrodzenie za pracę, oszczędności, składniki majątkowe nabyte dzięki zapobiegliwości i gospodarności małżon-ków lub w wyniku przypadmałżon-ków losowych. Zaś rządowi posagowemu miały podlegać majątki posiadane przez małżonków w chwili zawarcia małżeństwa oraz składniki majątkowe nabyte później w drodze dziedziczenia, darowizny lub udziału rodzicielskiego222.

Innym wariantem, rzadziej występującym w intercyzach przyjętych w latach 1841–1875, było poddanie wyłączności majątkowej albo rządowi posagowemu mienia będącego własnością małżonków w chwili zawarcia małżeństwa oraz nabytego później w drodze spadkobrania. Zatem składniki majątkowe otrzymane przez któregokolwiek z małżonków w wyniku

daro-221 Kajetan Szczawiński, sygn. 27, akt nr 179 z 20 IV (2 V) 1860 r., s. 1.

222 „§ 5. Majątki wyżej podane jak również to wszystko cokolwiek które bądź z niedo-szłych małżonków, sposobem udziału Rodzicielskiego otrzyma, lub też przez spadek darowi-znę […] pozyskać może stawić będzie każdego z niedoszłych małżonków respective wyłączną osobistą własność i podlegać będzie rządowi posagowemu.

§ 6. Wszelki zaś majątek jaki niedoszli małżonkowie po zawartym ślubie Religijnego, w trakcie pożycia swego małżeńskiego wspólną pracą oszczędnością zabiegami i przemysłem przyrobią lub też losem nieprzewidzianym pozyskać będą mogli stanowić będzie obojga nie-doszłych małżonków wspólną własność i w tej mierze oboje narzeczeni poddają się rządowi wspólności prawnej” – Marcelli Jaworski, sygn. 23, akt nr 40 z 6 (18) II 1871 r., s. 2. Podobnie – ibidem, sygn. 13, akt nr 203 z 15 (27) VI 1866 r., s. 2–3.

wizny dokonanej w czasie trwania małżeństwa miały podlegać wspólności majątkowej, podobnie jak mienie nabyte przez nich w inny sposób.

Takie zasady przyjęli przyszli małżonkowie w 43 intercyzach wprowa-dzających ustrój wyłączności majątkowej i wspólności, m. in. Hejman Kohn i Anna Likiernik – „Majątek jaki każde z przyszłych małżonków posiada lub jakiby dostało w czasie małżeństwa przez spadek stanowić będzie wyłączną każdego z nich własność, to zaś co przybędzie w czasie małżeństwa z dorob-ku, nabycia dóbr nieruchomych i ruchomych, z pracy, procentów, przycho-dów, przez los lub darowiznę /jeżeliby ta ostatnia nie była pod warunkiem wyłączności dana/ stanowić będzie majątek wspólny obojga małżonków bez względu że nabycie nastąpi na imię jednego z nich”223. Wyłączności mająt-kowej poddali oni majątki stanowiące ich własność w chwili zawarcia mał-żeństwa oraz nabyte później w drodze dziedziczenia. Natomiast określając mienie objęte wspólnością majątkową, nupturienci wyszczególnili dorobek, wynagrodzenie za pracę, dochody z wierzytelności, wszelkie uzyskane przez nich przychody, mienie nabyte w drodze darowizny oraz dzięki przypadkom losowym. Podkreślili ponadto, iż zasada powyższa odnosiła się zarówno do ruchomości, jak i nieruchomości.

Należy także zwrócić uwagę na fakt, iż w wielu umowach spisanych przez Ferdynanda Szlimma, w których mienie nabyte w drodze darowizny wchodziło w skład majątku wspólnego, zastrzegano, iż ta zasada będzie obo-wiązywać, o ile darczyńca nie postanowił inaczej224. Podobną klauzulę za-mieszczano też w aktach przyjętych przez Władysława Hertzberga225. Takie sformułowanie nie musiało być wprowadzone do umowy, ponieważ wyrażo-na w nim zasada wynikała z treści art. 212 KCKP.

W ramach ogólnej liczby 43 aktów ustanawiających wyłączność mająt-kową i wspólność majątmająt-kową, w których majątki będące odrębną własnością małżonków okrojono o mienie nabyte w drodze darowizny, 14 intercyz po-sługiwało się terminem wspólności dorobkowej. Jedną z nich była umowa zawarta przez Gustawa Seilera i Emilję Henselman, w której obok składni-ków majątkowych pochodzących z darowizny wskazywano również wyna-grodzenie za pracę oraz mienie uzyskane dzięki przypadkom losowym jako składniki majątkowe podlegające wspólności dorobkowej226.

Poza wskazanymi wyżej intercyzami rozwiązanie powyższe wprowa-dziły także 2 umowy zastrzegające ustrój rządu posagowego i wspólności

223 Marcelli Jaworski, sygn. 21, akt nr 12 z 30 XII 1869 r. (11 I 1870 r.), s. 1–2.

224 Ferdynand Szlimm, sygn. 6, akt nr 2438/770 z 28 XI (10 XII) 1866 r., s. 2.

225 Np. Władysław Hertzberg, sygn. 4, akt nr 664/81 z 15 (27) II 1870 r., s. 2.

226 „Otóż wnioski te pozostają wyłączną własnością każdego z małżonków, o ile zaś mają-tek powiększy się przez pracę, los lub darowiznę to stanowić ma wspólność dorobkową obojga małżonków w równych połowach” – Ferdynand Szlimm, sygn. 9, akt nr 3957/498 z 23 V (4 VI) 1868 r., s. 2.

dorobkowej. Pierwsza, zawarta przez Stanisława Lipińskiego i Katarzynę Kucińską, poddawała wspólności dorobkowej dochody z majątków teraźniej-szych, wynagrodzenie za pracę oraz mienie nabyte w drodze darowizny lub dzięki przypadkom losowym227.

Podobne zasady przyjęli Frydrych Hofman i Karolina Engelman, którzy jednak bardziej szczegółowo wyliczyli składniki majątku wspólnego, zali-czając do niego oprócz wynagrodzenia za pracę, mienia nabytego w czasie trwania małżeństwa w drodze darowizny lub dzięki przypadkom losowym, także oszczędności i majątek nabyty dzięki zapobiegliwości i gospodarności małżonków228.

W kolejnej umowie wprowadzającej ustrój rządu posagowego i wspól-ności dorobkowej zostało zastosowane jeszcze inne rozwiązanie. Jan Folkman i Florentyna Berger, określając granice wspólności dorobkowej, wskazali, iż poddany jej był majątek nabyty w czasie trwania małżeństwa w drodze dziedziczenia, dzięki przypadkom losowym, a także dochody z majątków, wynagrodzenie za pracę i oszczędności229. Nie wskazali skład-ników majątkowych, które miały podlegać rządowi posagowemu, jednak w oparciu o wyliczenie mienia wchodzącego do majątku wspólnego należy przyjąć, iż majątki odrębne małżonków składały się z mienia stanowiącego własność małżonków w chwili zawarcia małżeństwa oraz nabytego później w drodze darowizny.

Wyjątkowo, bo zaledwie w 4 przypadkach, nupturienci uregulowali jesz-cze inajesz-czej swe stosunki majątkowe, zaliczając do majątków odrębnych mie-nie będące ich własnością w chwili zawarcia małżeństwa oraz nabyte późmie-niej dzięki przypadkom losowym. Zaś majątek nabyty w drodze dziedziczenia, wraz z wszelkimi innymi składnikami majątkowymi, miał być objęty wspól-nością majątkową.

227 „[…] stosunki Majątkowe na przyszłość urządzają pod Rządem posagowym i do wspólności dorobkowey, nie wyłączając od Dorobków tego wszystkiego co im zobopólnych prac z dochodów od Majątków posagowych, przez los lub darowiznę w trakcie małżeństwa przybyć może, jedynie tylko posagi dziś wyrażone i przez spadek przybyć mogące, od dorob-ków wyłączają się” – Kajetan Szczawiński, sygn. 23, akt nr 50 z 13 (25) I 1858 r., s. 1.

228 „[…] stosunki majątkowe na przyszłość urządzają pod rządem posagowym i do wspól-ności dorobkowey, maiątki zaś dziś posiadane jaki już Frydrych Hoffman Dokumentami urzę-dowemi ma wykryty, od wspólności wyłączają się, jedynie do takowey wspólności należeć mają przychody z obopólnych prac oszczędności i staranności mogące i to co przez Los i daro-wiznę przybyć im może, z wyłączeniem spadków” – Kajetan Szczawiński, sygn. 19, akt nr 1897 z 15 (27) III 1856 r., s. 1.

229 „§ 1. Jan Folkman Kawaler i Florentyna Berger Panna mają zamiar zawrzeć z sobą związek małżeński na co stawaiący ich Rodzice zezwalaią, a na przyszłość urządzaią stosun-ki Majątkowe pod Rządem posagowym i wspólnością dorobkową, poddaiąc tey wspólności dorobkowey to wszystko co im z dochodów od zobopólnych maiątków, z prac oszczędności spadkiem lub losem przybyć może” – ibidem, sygn. 30, akt nr 334 z 26 VI (8 VII) 1861 r., s. 1.

Wszystkie umowy, w których zostało zastosowane powyższe rozwiąza-nie, wprowadzały ustrój wyłączności majątkowej i wspólności majątkowej, jak np. intercyza zawarta przez Tomasza Adama Gellerta i Annę Rozynę Nit-schke. Wskazano w niej, iż w skład majątku wspólnego miał wchodzić doro-bek, oszczędności, przychody uzyskane przez małżonków oraz mienie nabyte w wyniku dziedziczenia lub darowizny230. Natomiast wyłączności majątko-wej podlegały majątki stanowiące własność małżonków w chwili zawarcia małżeństwa. Nie poddano jej wprost mienia nabytego dzięki przypadkom losowym. Podległość ta mogła jednak wynikać właśnie z braku wzmianki odnoszącej się do takich składników majątkowych, a zatem niepoddania ich wspólności majątkowej.

Wariant najczęściej stosowany w praktyce, przyjęty aż w 260 intercy-zach, polegał na włączeniu do majątków osobistych jedynie składników ma-jątkowych stanowiących własność małżonków w chwili zawarcia małżeń-stwa, a tym samym poddaniu wspólności majątkowej wszelkiego majątku nabytego w czasie trwania małżeństwa, niezależnie od sposobu nabycia.

Rozwiązanie powyższe zostało zastosowane w 67 umowach wprowa-dzających ustrój wyłączności majątkowej i wspólności, co w 5 aktach na-stąpiło przez użycie ogólnej klauzuli, takiej jak np.: „Majątek jaki by w cią-gu małżeństwa jakimkolwiek bądź sposobem przybył, ma bydź wspólnym obojga małżonków”231, „Wszelki dorobek w trakcie małżeństwa, to jest prze-wyżka nad wykazane wyżej wnioski”232, „wszelki majątek dorobkowy chcą iżby stanowił wspólność obojga w równych połowach, dla wykrycia zaś tego dorobku wykazują swoje mienie teraźniejsze […]. Otóż wnioski te pozostają wyłączną własnością każdego z narzeczonych”233. Z takich sformułowań wy-nika, iż wspólności majątkowej podlegały wszelkie składniki majątkowe na-byte przez małżonków w czasie trwania małżeństwa, bez względu na sposób ich nabycia.

W pozostałych intercyzach znajdowały się wyliczenia składników mająt-kowych objętych wspólnością. Na przykład w umowie zawartej przez Szaję