Majątek nieobjęty zastrzeżeniem niezbywalności (wolny)

za-strzeżeniem niezbywalności, stanowiące własność żony, w tym także rucho-mości i kapitały niehipotekowane, to znaczy wierzytelności niezabezpieczo-ne hipoteką103. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego przewidywał bowiem możliwość zastrzeżenia niezbywalności wyłącznie w odniesieniu do nieru-chomości i wierzytelności zabezpieczonych hipoteką. Nie regulował nato-miast kwestii niezbywalności innych składników majątkowych104.

W praktyce rząd posagowy mógł funkcjonować także wówczas, gdy w ogóle nie wprowadzono warunku niezbywalności. W takim wypadku całe mienie stanowiące własność żony nie podlegało tego rodzaju ograniczeniu, a zatem wchodziło w skład tzw. majątku wolnego105.

3.2.2. Praktyka

Rząd posagowy został ustanowiony w 28 umowach, w tym w 2 aktach spisanych przez Leopolda Fryderyka de Brixena106, 8 – przez Kajetana Szcza-wińskiego107, 8 – przez Marcellego Jaworskiego108, 4 – przez Władysława Hertzberga109, 2 – przez Konstantego Płacheckiego110 i 4 – przez Romana Da-nielewicza111. Daje to zaledwie około 3,5% wszystkich intercyz zawartych w latach 1841–1875.

Zwykle przyjęcie tego ustroju majątkowego następowało przez wprowa-dzenie do umowy tylko pewnego ogólnego sformułowania, takiego jak np.: „stanowią między sobą, co do stosunków maiątkowych, iż w małżeństwie 103 W. Dutkiewicz, Prawo hipoteczne…, s. 341; A. Okolski, Zasady prawa cywilnego…, s. 104.

104 Prawo cywilne […] opracowane według wykładów Prof. Karola Lutostańskiego, s. 86; Prawo cywilne obowiązujące w b. Królestwie Polskiem. Repetitorjum egzaminacyjne opracowa-ne na podstawie wykładów uniwersyteckich Prof. K. Lutostańskiego i Prof. H. Konica…, s. 76.

105 Prawo cywilne […] opracowane według wykładów Prof. Karola Lutostańskiego, s. 75; Prawo cywilne obowiązujące w b. Królestwie Polskiem. Repetitorjum egzaminacyjne opracowa-ne na podstawie wykładów uniwersyteckich Prof. K. Lutostańskiego i Prof. H. Konica…, s. 75.

106 Leopold Fryderyk de Brixen, sygn. 2, akt nr 519 z 26 IV (8 V) 1843 r.; ibidem, sygn. 3, akt nr 842 z 2 (14) II 1844 r.

107 Np. Kajetan Szczawiński, sygn. 28, akt nr 493 z 1 (13) XI 1860 r.

108 Np. Marcelli Jaworski, sygn. 21, akt nr 198 z 9 (21) VI 1870 r.

109 Np. Władysław Hertzberg, sygn. 4, akt nr 630/47 z 17 (29) I 1870 r.

110 Konstanty Płachecki, sygn. 1, akt nr 138/135 z 6 (18) VIII 1870 r.; ibidem, akt nr 145/142 z 23 VIII (4 IX) 1870 r.

tem, żyć chcą pod rządem posagowym, to iest, co które z nich przy zawarciu małżeństwa mieć i posiadać będzie, stanowić ma każdego wyłączny maią- tek”112, „stosunki Majątkowe na przyszłość urządzają pod powagą prawa o Rządzie posagowym”113, „po zawarciu zaś religijnego ślubu, w trakcie mał-żeństwa swego, żyć pragną i będą pod rządem posagowym”114, „w małżeń-stwie zawrzeć się mającem, żyć będą pod rządem posagowym”115.

W sporadycznych przypadkach, m. in. w intercyzie zawartej przez Bernar-da Weilbacha i Elżbietę Nunenmacher, ogólną klauzulę, za pomocą której wpro-wadzano ten ustrój, uzupełniono następującym sformułowaniem: „Elżbieta z Haków Nunenmacherowa wnosi w Dom męża pościel Garderobę i sprzęty kobiece które wraz z Summą zapisaną stanowić mają jey majątek przedślubny Rządowi posagowemu ulegający”116. Podkreślało ono, że rządowi posagowemu podlega majątek stanowiący własność żony w chwili zawarcia małżeństwa.

Natomiast w jednej z intercyz spisanych przez Marcellego Jaworskie-go klauzulę poddającą majątek rządowi posaJaworskie-gowemu odniesiono nie tylko do mienia będącego własnością żony, ale również do majątku stanowiącego własność męża („§ 5. Majątki powyżej wykazane jako posagowe, oraz co do narzeczonej majątek z zapisu aktem tym uczynionego przybyły – a kwotę ru-bli srebrem dwieście dziesięć ogółem wynoszący stanowić będzie każdego z niedoszłych [w znaczeniu przyszłych – D. W.-J.] małżonków respective wy-łączną osobistą własność i podlegać mają Rządowi posagowemu”)117.

Jedną z charakterystycznych cech rządu posagowego była możliwość za-strzeżenia niezbywalności i nieobciążalności pewnych składników majątko-wych stanowiących własność żony, to znaczy nieruchomości i wierzytelności zabezpieczonych hipoteką. Jednak w praktyce w żadnej z intercyz przyjmu-jących ten ustrój nie zamieszczono takiej klauzuli. Być może wynikało to z faktu, iż żadna z kobiet nie była właścicielką nieruchomości ani nie przysłu-giwała jej wierzytelność zabezpieczona hipoteką. Przypuszczenie znajduje uzasadnienie w tym, że zwykle w skład ich majątków wchodziły ruchomości i kwoty pieniężne w gotówce118. Zaś w intercyzie zawartej przez Francisz-ka Skotnickiego i Józefę Nagórską wsFrancisz-kazano nawet wyraźnie, iż narzeczona

112 Leopold Fryderyk de Brixen, sygn. 2, akt nr 519 z 26 IV (8 V) 1843 r., s. 1.

113 Np. Kajetan Szczawiński, sygn. 23, akt nr 225 z 22 IV (4 V) 1858 r., s. 1.

114 Np. Marcelli Jaworski, sygn. 8, akt nr 552 z 9 (21) VIII 1862 r., s. 1.

115 Np. Władysław Hertzberg, sygn. 2, akt nr 287/150 z 18 (30) IV 1869 r., s. 2.

116 Kajetan Szczawiński, sygn. 28, akt nr 372 z 8 (20) VIII 1860 r., s. 1. Podobna klauzula też: Marcelli Jaworski, sygn. 10/I, akt nr 196 z 22 IV (4 V) 1864 r., s. 2–3.

117 Marcelli Jaworski, sygn. 10/I, akt nr 214 z 30 IV (12 V) 1864 r., s. 2–3.

118 Np. „§ 2. Rachela Bichner Wdowa wnosi w dom przyszłego małżonka swego Goldhelfa Eisert, tak w sprzętach, jako i gotowiźnie, prócz garderoby, bielizny i pościeli, jak sama szacuie, Summę Rubli srebrem Siedmset pięćdziesiąt /Złotych polskich pięć Tysięcy/ […]” – Leopold Fryderyk de Brixen, sygn. 2, akt nr 519 z 26 IV (8 V) 1843 r., s. 1–2.

„oprócz garderoby, bielizny, pościeli, kosztowności i ozdób damskich tudzież drobnych ruchomości domowych żadnego majątku nieruchomego ani też w kapitałach nie posiada”119.

W związku z tym stosunki majątkowe powstałe na podstawie powyż-szych intercyz cechowały się brakiem ograniczeń w rozporządzaniu mieniem stanowiącym własność żony, a zatem brakiem majątków niezbywalnych. Z treści wszystkich wskazanych wyżej umów wynika, iż wszelkie składniki majątkowe będące własnością żony stanowiły majątek wolny.

W niektórych aktach znajdują się postanowienia, zgodnie z którymi przyszli mężowie brali na siebie odpowiedzialność za majątki żon120. Nie było to jednak charakterystyczne wyłącznie dla umów ustanawiających rząd po-sagowy. Taką klauzulę zamieszczano również w umowach wprowadzających inne ustroje, ponieważ nie była ona związana z niezbywalnością majątku, ale ze sprawowaniem przez męża zarządu majątkiem żony.

3.2.3. Podsumowanie

Rząd posagowy, charakteryzujący się ograniczeniami w zakresie zby-wania i obciążania majątku żony, miał przede wszystkim na celu ochronę interesów majątkowych żony i dzieci. Takie ograniczenia utrudniały obrót kapitałem, a tym samym mogły wywoływać negatywne konsekwencje dla przedsiębiorczych małżonków dążących do powiększania majątku rodzi-ny121. Ustawodawca, widząc wszystkie wady tego ustroju majątkowego, nie pozbawił małżonków możliwości wprowadzenia go w drodze umowy. Uznał, że w pewnych okolicznościach wyższą wartością było bezpieczeństwo mate-rialne niż ewentualne korzyści z czasami ryzykownych mężowskich działań zmierzających do pomnożenia majątku.

Działając w interesie małżonków, KCKP wprowadzał natomiast przepisy o charakterze wyjątkowym, które przyznawały możliwość dokonywania czyn-ności alienacyjnych na rzecz dzieci, a w testamencie nawet na rzecz innych osób. W praktyce rząd posagowy ustanawiano rzadko. Interesujące jest to, iż przyjmowano go w sytuacji, gdy narzeczona nie była właścicielką nierucho-mości ani wierzytelności zabezpieczonych hipoteką. Trudno wyjaśnić celo-wość wprowadzania rządu posagowego w sytuacji, gdy nie korzysta się z jego elementów.

119 Marcelli Jaworski, sygn. 16, akt nr 490 z 10 (22) X 1867 r., s. 1–2.

120 „§ 2. Józefa Spikowska oświadcza iż oprócz domowizny którą na Rubli srebrem trzysta /300/ ocenia wnosi w dom przyszłego swego małżonka gotowizną Rubli srebrem tysiąc, za całość którego to wniosku Franciszek Jastrzębski przyjmuje odpowiedzialność z całego swego obecnego i przyszłego majątku i na dochodzenie wniesionego posagu wedle praw obowiązują-cych zezwala” – Konstanty Płachecki, sygn. 1, akt nr 138/135 z 6 (18) VIII 1870 r., s. 1.

3.3. Wspólność majątkowa