Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego, regulując zasady funkcjonowa-nia stosunków majątkowych między małżonkami, przewidywał możliwość określenia tych stosunków w drodze umowy zawartej między małżonkami, zaś w jej braku – podległość ustawowemu ustrojowi majątkowemu. Kodeks opierał się w znacznej mierze na rozstrzygnięciach Kodeksu Napoleona. Nie wprowadził jednak jako ustroju ustawowego przyjętej w tym akcie prawnym wspólności majątkowej. Twórcy projektu odrzucili możliwość wprowadzenia tego ustroju jako ustawowego, wskazując, iż w razie rozwiązania małżeństwa mogło dojść do naruszenia płynności finansowej, a niejednokrotnie do ban-kructwa małżonków. Stwierdzili również, iż ustrój ten był niesprawiedliwy z punktu widzenia momentu rozwiązania małżeństwa, gdy majątek wspólny podlegał podziałowi na równe części1.
Zgodnie z art. 191–206 KCKP, zawartymi w oddziale 2 zatytułowanym O prawach i obowiązkach między małżonkami ze względu na ich stosunki ma-iątkowe w przypadku niezawarcia w tey mierze umowy (KCKP księga I, tytuł V, dział V), ustrój ustawowy stanowiła wyłączność majątkowa2. Twórcy
kodek-1 Powody skrócone do księgi pierwszey kodexu cywilnego Królestwa Polskiego, b. m. i d. w.,
s. 30 i 32. W trakcie prac nad kodeksem profesorowie J. W. Badtkie i A. Engelke proponowali wprowadzenie jako ustroju ustawowego wspólności ogólnej, czyli obejmującej cały majątek małżonków posiadany w chwili zawarcia małżeństwa oraz nabyty w czasie jego trwania –
Nie-znane memorjały profesorów J. W. Bandtkiego i Engelkego o stosunkach majątkowych między małżonkami z przedmową J. J. Litauera, Warszawa 1917, s. 6, 11–22.
2 Pojęcie to było stosowane przez Anotniego Okolskiego – A. Okolski, Zasady prawa
cy-wilnego obowiązującego w Królestwie Polskiem, Warszawa 1885, s. 94–100. Błąd przy
ustala-niu, jakiemu ustrojowi podlegali małżonkowie w razie niezawarcia umowy, popełnił Antoni Czaykowski. Wskazał on, iż: „Polskie ustawy domniemywają się wszędzie rządu posagowego, jeśli się inaczej nie ułożono” – A. Czaykowski, O prawach kobiet, Kraków 1836, s. 53.
su wskazywali, iż najlepiej odpowiadała ona istocie małżeństwa i jego celom w ówczesnej sytuacji społecznej: zniesienia prawnego zróżnicowania stanów i ciągle istniejącej niesamodzielności kobiet3.
Na wprowadzenie wyłączności majątkowej jako ustawowego ustroju majątkowego miały zapewne również wpływ zmiany zachodzące w sferze stosunków gospodarczych Królestwa, a więc likwidacja folwarków i rozwój miast.
1.2. Warunki powstania
Przepisy KCKP określające zasady funkcjonowania ustawowego ustroju majątkowego, zgodnie z art. 191 kodeksu, znajdowały zastosowanie wówczas, gdy małżeńskie stosunki majątkowe nie podlegały regulacji umownej4. Miało to miejsce w dwóch przypadkach: w razie niezawarcia przez nupturientów mał-żeńskiej umowy majątkowej albo jeżeli zawarta umowa okazała się nieważna.
Jak wskazywał Antoni Okolski, można domniemywać, iż przyszli małżon-kowie często w ogóle nie wiedzieli o możliwości zawarcia takiej umowy5. Zapewne byli oni o tym informowani zbyt późno, brak zresztą informacji o tym, czy w ogóle duchowni dopełniali tego obowiązku. Ponadto obywate-le nie musieli być zainteresowani możliwością zawarcia małżeńskiej umowy majątkowej z uwagi na całkowity brak lub posiadanie niewielkiego majątku. Nie bez znaczenia był również fakt, iż zawarcie takiej umowy wymagało spo-rządzenia aktu notarialnego i wiązało się z dodatkowymi kosztami6.
Natomiast nieważność umowy następowała w razie niedopełnienia wa-runków formalnych wskazanych w oddziale 3, działu V, tytułu V, księgi I lub też, na co wskazuje Władysław Holewiński, z powodu wad wewnętrznych, 3 Dyaryusz senatu seymu Krolestwa Polskiego 1825, t. II, Warszawa 1828, s. 87 i 88.
W uzasadnieniu do projektu kodeksu wskazano, iż przepisy o ustawowym ustroju majątko-wym były wzorowane na regulacji pruskiej. Walenty Dutkiewicz zwrócił jednak uwagę na fakt, iż owe podobieństwo zachodziło w kwestii zasad pozbawienia męża zarządu majątkiem żony. Natomiast w pozostałym zakresie widoczne było zbliżenie przepisów KCKP do uregulowane-go w art. 1530–1535 KN posagu bez rządu posauregulowane-goweuregulowane-go – W. Dutkiewicz, Prawo hipoteczne
w Królestwie Polskiem, Warszawa 1850, s. 319.
4 Art. 191 KCKP: „Stosunki maiątkowe między małżonkami, o ile przez umowę urzą-dzone nie są, ulegać będą następuiącym prawidłom”. Przepis ten nawiązywał do art. 1387 KN, który stanowił, iż stosunki majątkowe między małżonkami podlegały regulacji kodeksowej tylko w braku umów szczególnych – H. Konic, Prawo majątkowe małżeńskie. Wykład ustaw
obowiązujących w b. Królestwie Kongresowem, z uwzględnieniem przepisów innych dzielnic oraz kodeksu szwajcarskiego, Warszawa 1933, s. 29.
5 A. Okolski, Prawo cywilne w Królestwie Polskiem obowiązujące z objaśnieniem wszystkich
artykułów, znajdujących zastosowanie w sądach gminnych, t. III Podręcznika dla Sądów gminnych Królestwa Polskiego, Warszawa 1877, s. 42; A. Okolski, Zasady prawa cywilnego…, s. 93.
które mogły dotyczyć każdej umowy7 (zob. rozdział III. Umowny ustrój ma-jątkowy – wymogi prawne i funkcjonowanie w Łodzi na podstawie przepisów notarialnych i KCKP).
1.3. Zakres podmiotowy
Przepisom KCKP dotyczącym ustawowego ustroju majątkowego podle-gali obywatele Królestwa Polskiego, którzy zawarli małżeństwo w czasie ich obowiązywania i nie podlegali regulacji umownej. Stanowił o tym art. 12 pra-wa przechodniego z 1825 r.8
Od tej zasady istniały wyjątki rozszerzające. Wyłączności majątkowej podlegali także, w braku małżeńskiej umowy majątkowej, obywatele Króle-stwa Polskiego, którzy zawarli małżeństwo za granicą. Wyłączenie mocy obo-wiązującej tych przepisów i zastosowanie norm prawnych państwa, w któ-rym małżeństwo zostało zawarte, wymagało wykazania, iż małżonkowie obrali miejsce zamieszkania za granicą9.
Normy KCKP stosowano również w razie zawarcia małżeństwa przez obywatela Królestwa z cudzoziemką, a także w przypadku przysługiwania żonie majątku znajdującego się za granicą, o ile stosowanie przepisów ko-deksu nie było zabronione przez prawo miejsca położenia majątku10.
Pogląd ten został wyrażony przez IX Departament Senatu w treści orze-czeń wydanych w 1854 r. i 1856 r. W pierwszym z nich, wydanym w spra-wie Prokuratorii przeciwko Szczawińskiemu, sąd orzekł, iż w razie braku umowy przedślubnej stosunki majątkowe między małżonkami podlegają re-gulacji prawnej państwa, którego mieszkańcem był mąż w czasie zawarcia małżeństwa. Orzeczenie zostało wydane właśnie na podstawie art. 12 prawa przechodniego. Senat odniósł się również do art. 3 KCKP ustęp 3, zgodnie z którym Polak, będący poddanym Królestwa Polskiego, podlegał odnośnie stanu i zdolności przepisom Królestwa nawet w razie mieszkania za granicą. Wskazał również, iż żona na skutek zawarcia małżeństwa przybierała stan i narodowość męża11.
7 W. Holewiński, O stosunkach majątkowych między małżonkami, w razie niezawarcia
umowy przedślubnej podług Kodeksu Cywilnego Polskiego, Petersburg 1861, s. 76.
8 Art. 12 prawa przechodniego: „Stosunki iednak maiątkowe między małżonkami będą uważane podług przepisów tego prawa, które w czasie zawarcia małżeństwa obowiązywało”.
9 W. Holewiński, O stosunkach majątkowych między małżonkami…, s. 76–81. Zwolenni-kiem koncepcji domniemanej umowy stron, jako podstawy funkcjonowania ustroju ustawo-wego, był również Karol Lutostański – Prawo cywilne. Stosunki majątkowe pomiędzy
małżon-kami, opracowane według wykładów Prof. Karola Lutostańskiego, b. m. i d. w., s. 7–8.
10 W. Holewiński, O stosunkach majątkowych między małżonkami…, s. 81.
11 Jurysprudencja Senatu z lat dwudziestu sześciu (1842–1867). Opatrzona skorowidzem wyrazowym, zebrał P. Kapuściński, Warszawa 1869, s. 352, orzeczenie nr 296/33; D.
Wyrok wydany w 1856 r. rozstrzygał sprawę z powództwa poddanki pruskiej Laskowskiej przeciwko spadkobiercom męża, który w chwili za-warcia małżeństwa był mieszkańcem Księstwa Warszawskiego. Małżeństwo natomiast zostało zawarte na terenie Prus, z czego wnoszono, iż to pruskie małżeńskie prawo majątkowe powinno być stosowane do majątku wniesio-nego przez żonę mężowi. Senat wydał jednak wyrok wskazujący, iż stosunki majątkowe małżeńskie powinny podlegać regulacji prawnej państwa, które-go mieszkańcem był mąż w czasie zawarcia małżeństwa12.
Wyroki IX Departamentu Warszawskiego Senatu miały charakter rewi-zyjny i choć nie stanowiły urzędowej interpretacji prawa, miały jednak istot-ne znaczenie, ponieważ uznawaistot-ne były za komentarz13.
1.4. Zakres przedmiotowy
Wyłączności majątkowej, jako ustrojowi ustawowemu, podlegały zarów-no majątki przysługujące małżonkom przed zawarciem małżeństwa, jak i na-byte przez nich w czasie jego trwania.
Wyjątek od tej zasady wprowadził art. 212 kodeksu, który odnosił się do składników majątkowych nabytych przez oboje małżonków lub jednego z nich w drodze spadku lub darowizny. Ustawodawca przyznał spadkodawcy lub darczyńcy możliwość zadecydowania o tym, czy przedmiot spadku lub darowizny będzie podlegał regulacji kodeksowej14.
2. Zasady organizacji ustawowego ustroju majątkowego