Majątek niezbywalny

Zgodnie z przepisami KCKP majątek niezbywalny stanowiły nierucho-mości i kapitały hipotekowane, czyli wierzytelności zabezpieczone hipoteką. Skład tego majątku ustalały strony w intercyzie, przy czym mogły zaliczyć do niego wszystkie albo niektóre tylko nieruchomości czy wierzytelności75. Mogły to być zarówno składniki majątkowe wskazane w umowie, jak i nabyte w czasie trwania małżeństwa, w sposób określony w intercyzie76. W tej sytu-acji trudno się zgodzić ze stanowiskiem Ludwika Roszkowskiego, który chy-ba przez nieporozumienie twierdził, iż warunek niezbywalności mógł zostać ustanowiony „tylko co do majątków podarowanych przez osoby, które chcą majątki te zachować dla przyszłych dzieci”77. Niezbywalność strony zastrzegały w umowie i – podkreślmy raz jeszcze – to one określały skład tego majątku. Majątek niezbywalny mógł obejmować nie tylko składniki „podarowane”.

Doktryna, nawiązując zapewne do art. 1392 KN78, zwróciła uwagę na bardzo istotną kwestię dotyczącą ustanowienia posagu. Otóż wskazała, że wprowadzenie do intercyzy klauzuli, zgodnie z którą żona wnosi jako posag określone składniki majątkowe lub że dla żony ustanawia się posag, nie skut-kowało poddaniem stosunków majątkowych między małżonkami rządowi posagowemu. Małżonkowie podlegali w takim wypadku ustawowemu ustro-jowi wyłączności majątkowej, a klauzula powyższa stanowiła tylko dowód własności dla żony. W celu poddania majątku rządowi posagowemu koniecz-ne było wyraźkoniecz-ne wprowadzenie do intercyzy warunku niezbywalności79.

Formułując tę tezę, doktryna miała zapewne na względzie zwyczaj usta-nawiania posagu dostrzegalny w analizowanych intercyzach.

Możliwość wprowadzenia zastrzeżenia niezbywalności w intercyzie w od-niesieniu do nieruchomości stanowił art. 218 KCKP. Dokonanie zastrzeżenia wywoływało skutki w zakresie ograniczeń alienacji rzeczy nieruchomych, któ-re co do zasady w ogóle nie mogły być zbywane, nawet za zezwoleniem męża80.

75 A. Okolski, Zasady prawa cywilnego…, s. 104.

76 Prawo cywilne […] opracowane według wykładów Prof. Karola Lutostańskiego, s. 83.

77 L. Roszkowski, Dlaczego należy zawierać intercyzę, „Kalendarz Kobiety Polskiej”, [Warszawa] 1911, s. 2.

78 Art. 1392 KN: „Proste zastrzeżenie, że kobieta ustanawia sobie, lub że dla niej ustano-wiony jest majątek na posag, nie jest dostateczne do poddania tegoż majątku rządowi posago-wemu jeżeli niema w umowie przedślubnej wyraźnego w tej mierze oświadczenia. Poddanie się rządowi posagowemu nie wypływa również z prostego oświadczenia małżonków, iż łączą się bez wspólności, lub iż będą co do majątku rozłączeni”.

79 W. Dutkiewicz, Prawo hipoteczne…, s. 340–341; A. Okolski, Zasady prawa cywilnego…, s. 104; N. Wiśniewski, O małżeństwie, wynikających ztąd prawach i nierozwiązalności między

katolikami związku tego pod względem filozofii i prawa powszechnego, z dodatkiem o warun-kach szczęścia w pożyciu małżeńskiem, t. I, Warszawa 1866, s. 244–245.

80 Art. 218 KCKP: „Gdy zastrzeżono iest, aby nieruchomości żony, nawet za zezwoleniem męża zbywane nie były, zastrzeżenie takowe nie może się ściągać do przypadków

następu-Art. 221 KCKP przewidywał, iż zakaz zbycia nieruchomości pociągał za sobą również zakaz obciążania, chyba że strony umowy inaczej postanowi-ły81. Niemożność obciążania wynikała stąd, iż mogło ono prowadzić do alie-nacji82.

Do zabronionych czynności prawnych prowadzących do zbycia nieru-chomości zaliczano: sprzedaż, zawieranie i zmianę układów pojednawczych, tzw. zbycie częściowe (np. ustanowienie służebności), najem na okres dłuż-szy niż wynikający z przepisów o czynnościach zwykłego zarządu, udzielenie zezwolenia osobie trzeciej na otwarcie kopalni oraz dokonywanie czynno-ści pod tytułem darmym. Wątpliwoczynno-ści budziło natomiast dokonywanie da-rowizn między małżonkami83. Wydaje się, iż czynności te również należało objąć zakazem, z uwagi na to, że prowadziły one do alienacji składników ob-jętych niezbywalnością.

Konsekwencją nieobciążalności nieruchomości był brak możliwości wpisu hipoteki sądowej. W związku z tym, nawet gdyby sąd wydał wyrok korzystny dla wierzyciela osobistego żony, tenże wierzyciel nie mógł sku-tecznie wnosić o wpis hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości nieob-ciążalnej84.

Zdaniem jednego z przedstawicieli doktryny, W. Dutkiewicza, od-mienne zasady należało stosować wobec zobowiązań z czynu niedozwolo-nego. W takim wypadku możliwe było obciążenie nieruchomości hipoteką sądową, ponieważ żona nie mogła uniknąć odpowiedzialności cywilnej85. Stanowisko to nie znajduje jednak uzasadnienia w świetle przepisów KCKP dotyczących rządu posagowego, również sam autor nie przedstawił żadnej podstawy prawnej dla swojej koncepcji ani w inny sposób jej nie uzasadnił.

Jeżeli małżonkowie włączyli do majątku niezbywalnego wierzytelności zabezpieczone hipoteką, oznaczało to, zgodnie z art. 222 KCKP, iż nie mo-gły być one zbywane ani „podnoszone”, czyli realizowane, nawet za zezwole-niem męża. Ponadto, podobnie jak w przypadku nieruchomości, zastrzeżenie

iącymi artykułami obiętych”. Przepis ten oraz art. 221 KCKP nawiązywały do art. 1554 KN, który zakazywał zbywania i obciążania nieruchomości wniesionych przez żonę jako posag – H. Konic, Prawo majątkowe małżeńskie. Wykład ustaw obowiązujących w b. Królestwie

Kongre-sowem, z uwzględnieniem przepisów innych dzielnic oraz kodeksu szwajcarskiego, Warszawa

1933, s. 103, 106.

81 Art. 221 KCKP: „Nieruchomości żony, względem których zastrzeżono, aby nawet za zezwoleniem męża, zbywane nie były, nie mogą także bydź i obciążane, chybaby wolność ob-ciążania wyraźnie była zachowana. Lecz iak zastrzeżenie niezbywania, tak i niemożność obcią-żania, nie rozciąga się do przypadków artykułami 219 i 220 obiętych”.

82 W. Dutkiewicz, Prawo hipoteczne…, s. 342; A. Okolski, Zasady prawa cywilnego…, s. 105.

83 Prawo cywilne […] opracowane według wykładów Prof. Karola Lutostańskiego, s. 83–85.

84 W. Dutkiewicz, Prawo hipoteczne…, s. 342.

niezbywalności pociągało za sobą również zakaz obciążania, o ile strony nie zdecydowały inaczej86.

Jednakże art. 223 KCKP ustanawiał wyjątek od zasady, przewidując moż-liwość zbycia wierzytelności lub realizacji uprawnień po spełnieniu określo-nych warunków. Po pierwsze, konieczne było zabezpieczenie wierzytelności na innej nieruchomości oraz wystąpienie do sądu o uznanie tego zabezpie-czenia za dostateczne. Jeśli sąd przychylił się do wniosku małżonków, udzie-lał im upoważnienia, na podstawie którego mogli dokonać zamierzonej czyn-ności87. KCKP nie precyzował warunków, jakie powinno spełniać udzielone zabezpieczenie, pozostawiając to decyzji sądu88.

Przepis ten został wprowadzony do kodeksu na wypadek, gdyby dłuż-nik chciał wykonać zobowiązanie lub też małżonkowie dążyli do realizacji uprawnień z tytułu wierzytelności w związku z zaistnieniem niebezpieczeń-stwa utraty tej wierzytelności. Twórcy kodeksu wskazywali na możliwość zastosowania art. 223 KCKP także w sytuacji, w której mąż potrzebowałby kapitału żony, a byłby w stanie zabezpieczyć go na swoim majątku89.

Do momentu uzyskania upoważnienia sądowego, dłużnik, który zamie-rzał wykonać zobowiązanie, mógł złożyć kapitał do depozytu sądowego i tym samym uwolnić się od odpowiedzialności. Z żądaniem o tej treści mogli też wystąpić wobec dłużnika małżonkowie, co przewidywał art. 224 KCKP90. Oczywiście małżonkowie mieli prawo do podjęcia depozytu dopiero po speł-nieniu wszystkich warunków wymienionych w art. 223 KCKP.

Zdaniem niektórych przedstawicieli doktryny, małżonkowie mogli także wskazać w intercyzie warunki, przy spełnieniu których niezbywalność usta-wała91.

86 Art. 222 KCKP: „Gdy zastrzeżono iest, aby kapitały hypotekowane do żony należące, nawet za zezwoleniem męża podnoszone i zbywane nie były, prawidła względem nieruchomo-ści w artykułach 219, 220 i 221 zawarte, stosować się będą do tychże kapitałów”.

87 Art. 223 KCKP: „Zastrzeżenie co do kapitałów hypotekowanych, o którem w art. 222 iest mowa, nie odeymuie wolności małżonkom podnoszenia lub zbywania tychże kapitałów za poprzedniem zabezpieczeniem hypotecznem, za uznaniem takowego zabezpieczenia przez Sąd za dostateczne, i za uzyskanem od tegoż Sądu upoważnieniem”.

88 H. Konic, Prawo majątkowe małżeńskie…, s. 108.

89 Dyaryusz senatu…, s. 97.

90 Art. 224 KCKP: „Dopóki warunki artykułem 223 obięte, dopełnionemi nie będą, dłuż-nik może złożyć kapitał hypotekowany do depozytu sądowego, i nawzaiem małżonkowie maią prawo żądać od dłużnika takowego złożenia”.

91 W. Dutkiewicz, Prawo hipoteczne…, s. 341; A. Okolski, Zasady prawa cywilnego…, s. 104; N. Wiśniewski, O małżeństwie…, s. 246; Prawo cywilne […] opracowane według

wykła-dów Prof. Karola Lutostańskiego, s. 92; M. Kurman, Notarjat i hipoteka. Pisanie aktu. Ogranicze-nia co do osób. Akty zabronione. Prawo familijne. Prawo o zobowiązaOgranicze-niach. Ustawa notarjalna. Ustawodawstwo z okresu wojny. Najnowsze przepisy. Opłaty stemplowe oraz na rzecz miast i gmin. Pytania do aktów. Schematy aktów, Warszawa 1920, s. 175.

Żądanie wpisania do księgi wieczystej zastrzeżenia niezbywalności nie-ruchomości oraz wierzytelności zabezpieczonych hipoteką przysługiwało na podstawie art. 225 KCKP przede wszystkim żonie. Uprawnienie powyższe miało charakter samodzielny, w związku z czym żona nie potrzebowała dla jego realizacji zezwolenia męża. Z żądaniem wpisu mogły wystąpić również „inne strony interesowane”, to znaczy osoby mające interes prawny92. Do ta-kich osób zaliczyć można następców żony oraz jej dłużnika, gdy chodzi o wie-rzytelność zabezpieczoną hipoteką93.

W celu zabezpieczenia interesów osób trzecich w art. 225 KCKP przyjęto, iż zastrzeżenie niezbywalności nie wywoływało skutków prawnych wobec tych osób, które działając w dobrej wierze, przed dokonaniem wpisu tego zastrzeżenia nabyły prawa w stosunku do niezbywalnych nieruchomości lub wierzytelności.

Jeżeli wpis dotyczył nieruchomości, zastrzeżenie niezbywalności miało zostać wpisane do działu III, jeżeli zaś wierzytelności – do działu IV, obok wpisu tejże wierzytelności94.

Ustawodawca przyznał żonie prawo do odstąpienia od zasady niezby-walności. Było to dopuszczalne przede wszystkim w zakresie sporządzenia testamentu i rozporządzenia w nim majątkiem niezbywalnym, ponieważ zasada niezbywalności odnosiła się tylko do okresu trwania małżeństwa95. Z tego powodu niezbywalność majątku nie dotyczyła również wdowy.

Odstąpienie od zasady niezbywalności było możliwe także w odniesie-niu do czynności alienacyjnych dokonywanych na rzecz dzieci96. Czynności te można bowiem traktować jako wcześniejsze decyzje o charakterze prospad-kowym.

Twórcy kodeksu podkreślali, iż ograniczenie możliwości dokonywania czynności alienacyjnych na rzecz dzieci byłoby niewskazane i bezcelowe, ponieważ zagwarantowanie niezbywalności nieruchomości i wierzytelności 92 Art. 225 KCKP: „Zastrzeżenia, o których w artykułach 218 i 222 iest mowa, maią bydź tak na żądanie żony nawet bez zezwolenia męża, iako i na żądanie innych stron interessowa-nych przyięte do hypoteki tych nieruchomości i kapitałów, których się też zastrzeżenia tyczą, lecz rozciągać nie będą swych skutków do praw, przed wniesieniem zastrzeżenia do hypoteki, przez trzeciego dobrą wiarą nabytych”.

93 H. Konic, Prawo majątkowe małżeńskie…, s. 110.

94 W. Dutkiewicz, Prawo hipoteczne…, s. 343; H. Konic, Prawo majątkowe małżeńskie…, s. 110.

95 Prawo cywilne […] opracowane według wykładów Prof. Karola Lutostańskiego, s. 84; Prawo cywilne obowiązujące w b. Królestwie Polskiem. Repetitorjum egzaminacyjne opracowa-ne na podstawie wykładów uniwersyteckich Prof. K. Lutostańskiego i Prof. H. Konica…, s. 76.

96 Karol Lutostański wskazywał, iż dopuszczalna była również alienacja na rzecz wnu-ków, o ile ich rodzice jeszcze żyli – Prawo cywilne […] opracowane według wykładów Prof.

Ka-rola Lutostańskiego, s. 89. Koncepcja ta nie została jednak uzasadniona, brak również

zabezpieczonych hipoteką wynikało z troski o dobro dzieci. Alienacja na rzecz dziecka nie naruszała postanowień umowy, ale przyspieszała cel, w ja-kim intercyza została zawarta. Kodeks rozróżniał jednak sytuację wspólnych dzieci małżonków i dzieci pochodzących z poprzedniego małżeństwa żony, co było uzasadniane przez jego twórców różnym stosunkiem każdego z mał-żonków do tych dzieci97.

Zgodnie z art. 219 KCKP żona mogła czynić, z nieruchomości stanowią-cych jej własność, udział na rzecz swoich dzieci pochodząstanowią-cych z poprzed-niego małżeństwa. Oznacza to, iż była uprawniona do przeniesienia prawa własności nieruchomości na dzieci. Nie mogła jednak działać samodzielnie, lecz potrzebowała zezwolenia męża, a gdyby ten odmawiał zgody – upoważ-nienia sądowego98. Przyznanie żonie prawa do wystąpienia do sądu wynikało z obawy, że mąż może działać w swoim interesie, jako zarządzający i użytku-jący majątek żony. Należy bowiem zauważyć, iż jako ojczym mógł nie być tak bardzo przywiązany do pasierbów, jak ich matka. Jednak jeżeli mąż odmó-wił udzielenia zgody i żona działała na podstawie upoważnienia sądowego, a mężowi przysługiwało wcześniej użytkowanie majątku żony, pozostawiano to użytkowanie w ręku męża. Było to wynikiem obowiązującej zasady, zgod-nie z którą oboje małżonkowie zostali obciążeni obowiązkiem ponoszenia ciężarów małżeństwa99.

Żona mogła także dokonać udziału z nieruchomości na rzecz dzieci wspól-nych. Jednak art. 220 KCKP bezwzględnie wymagał do takiej czynności zgody męża. Żona została więc pozbawiona możliwości wystąpienia do sądu o udzie-lenie jej upoważnienia w tym zakresie100. Było to podyktowane założeniem jednakowego stosunku małżonków do dzieci wspólnych101 oraz zapewne dą-żeniem do nienaruszania pozycji ojca jako głowy rodziny. Prawo nie przewi-dywało jednak rozwiązania sytuacji, w której mąż z jakiejś przyczyny nie mógł złożyć odpowiedniego oświadczenia. Skutkowało to pozbawieniem matki ustawowego prawa. Nie wiadomo, czy w tak wyjątkowych przypadkach żona mogła wystąpić do sądu o udzielenie jej stosownego upoważnienia102.

97 Dyaryusz senatu…, s. 96–97.

98 Art. 219 KCKP: „Żona za zezwoleniem męża, a gdyby nie zezwolił za upoważnieniem Sądu, może czynić udział z nieruchomości dzieciom, któreby miała z poprzedniego małżeń-stwa; lecz ieżeli mężowi służy użytkowanie, a żona tylko od Sądu ma upoważnienie, w takim razie, mąż zostaie przy użytkowaniu, bez uszczerbku jednak alimentów któreby się dziecku udział biorącemu należały”. Regulacja ta została zaczerpnięta z art. 1555 KN – H. Konic, Prawo

majątkowe małżeńskie…, s. 104.

99 Dyaryusz senatu…, s. 97.

100 Art. 220 KCKP: „Żona może także dzieciom wspólnym czynić udział z nieruchomości swoich za zezwoleniem męża, przeciw którego woli Sąd upoważnienia dać nie iest mocen”. Przepis ten miał swoje źródło w art. 1556 KN – H. Konic, Prawo majątkowe małżeńskie…, s. 104.

101 Dyaryusz senatu…, s. 97.

Art. 222 KCKP rozciągał moc obowiązującą przepisów o dokonaniu udziału na rzecz dzieci, na wierzytelności zabezpieczone hipoteką.

3.2.1.2. Majątek nieobjęty zastrzeżeniem niezbywalności (wolny)