WYBRANE PROBLEMY USTALANIA I STOSOWANIA WARTOŚCI GODZIWEJ
1. Metody pomiaru i wyceny a wartość godziwa
Wspomniana we wprowadzeniu konieczność dostosowania rachunkowości do zmieniających się warunków gospodarczych w skali globalnej spowodowała, że ustalenie „prawidłowej, wiarygodnej” informacji w sprawozdawczości finan-sowej było, jest i będzie jednym z najtrudniejszych problemów do rozwiązania.
O ile określenie rzeczowych składników majątkowych w jednostkach natural-nych jest relatywnie łatwe, to ich wartość1 w księgach rachunkowych i bilansie może być różna, w zależności od przyjętego modelu wyceny oraz zastosowa-nych przez podmiot metod i zasad wyceny.
Według Założeń koncepcyjnych Międzynarodowych Standardów Sprawoz-dawczości Finansowej (MSR/MSSF) „Wycena to proces zmierzający do ustale-nia kwot pieniężnych, w jakich składniki sprawozdaustale-nia finansowego mają zostać ujęte i wykazane w bilansie oraz rachunku zysków i strat”2. Różne zasady wyce-ny zawarte w MSSF, ujęte w trzech rodzajach modeli, przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1 Modele wyceny
Rodzaj modelu Charakterystyka
Modele oparte na koszcie historycznym Podstawowymi kategoriami modelu są cena nabycia i koszt wytworzenia. W bilansie wycenia się składniki aktywów według tych kategorii.
Wartość początkową składników majątkowych pomniejsza się o odpisy amortyzacyjne i umorze-nie oraz o odpisy z tytułu trwałej utraty wartości.
Modele oparte na wartości godziwej W tym modelu dokonuje się aktualizacji wyceny najpóźniej na dzień bilansowy. Skutki aktualizacji odpisuje się na wynik finansowy lub na kapitał z aktualizacji wyceny. Jeżeli nie utworzono kapitału z aktualizacji wyceny, to skutek aktualizacji zalicza się do kosztów.
Modele mieszane Modele oparte są na stosowaniu zasady ostrożnej wyceny. Składniki majątkowe wycenia się po niższej z dwóch wartości: kosztu historycznego lub wartości godziwej. Wartość bilansowa nie może być wyższa od ich wartości początkowej.
Źródło: A.A. Jaruga, M. Frendzel, R. Ignatowski, P. Kawalski: Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej. Kluczowe zagadnienia i rozwiązania praktyczne. Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2006, s. 106-110.
1 „Wartość, to ile coś jest warte pod względem materialnym, cecha jakiejś rzeczy dająca się wyrażać równoważnikiem pieniężnym lub innym środkiem płatniczym, wartościowy człowiek:
odznaczający się dodatnimi cechami charakteru”. Słownik języka polskiego. Tom III. PWN, Warszawa 1989, s. 660.
2 Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej 2007. Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, IASB, Warszawa 2007, s. 90.
Wybrane problemy ustalania i stosowania wartości godziwej w rachunkowości 99
Aby zastosować odpowiedni model wyceny elementów sprawozdania fi-nansowego, należy wybrać odpowiednią zasadę/koncepcję wyceny, nazywaną w literaturze podmiotu również metodą. Podstawowe zasady wyceny przedsta-wiono na rys. 1.
Podstawowe zasady wyceny składników sprawozdania finansowego
Zasada kosztu historycznego Aktywa ujmuje się na dzień nabycia w wartości równej zapłaconej za nie kwocie pieniężnej lub wartości go-dziwej zapłaty niepieniężnej dokona-nej celem ich nabycia
Zobowiązania wycenia się w wartości równej kwocie wpływów otrzymanych w zamian za przyjęcie na siebie obowiąz-ku lub w pewnych przypadkach w warto-ści równej kwocie środków pieniężnych i ich ekwiwalentów, która według prze-widywań zostanie zapłacona w celu uregulowania zobowiązania w normal-nym toku działalności gospodarczej
Zasada aktualnej ceny nabycia Aktywa wycenia się w wartości równej kwocie, jaką należałoby zapłacić w razie nabywania takiego samego lub równoważnego składnika aktywów w chwili obecnej
Zobowiązania wycenia się w wysoko-ści niezdyskontowanej kwoty środków pieniężnych i ich ekwiwalentów, która byłaby w chwili obecnej wymagana do uregulowania obowiązku
Zasada wartości możliwej do uzyskania realizacji Aktywa wycenia się w wartości
równej kwocie pieniężnej, jaką moż-na by w chwili obecnej uzyskać w normalnej zaplanowanej transakcji
Zobowiązania wykazuje się w warto-ści realizacji, czyli w wysokowarto-ści zdyskontowanej kwoty środków pie-niężnych i ich ekwiwalentów, jaką według przewidywań zapłaci się w celu uregulowania zobowiązań w normal-nym toku działalności gospodarczej
Zasada wartości bieżącej
Aktywa wycenia się w zdyskontowanej wartości bieżącej przyszłych wpływów środków pieniężnych netto, które dana pozycja, według przewidywań, wypra-cuje w toku działalności gospodarczej
Zobowiązania wykazuje się w zdys-kontowanej wartości bieżącej przy-szłych wypływów środków pienięż-nych netto, które według przewidywań będą wymagane do uregulowania zobowiązań w normalnym toku dzia-łalności gospodarczej
Rys. 1. Zasady wyceny aktywów i pasywów według MSSF
Źródło: Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej 2007. Stowarzyszenie Księgowych w Pol-sce, IASB, Warszawa 2007, s. 71, par. 100.
Kazimierz Sawicki 100
Analizując cztery podstawowe zasady wyceny składników aktywów i pa-sywów w kontekście Założeń koncepcyjnych sporządzania i prezentacji spra-wozdań finansowych3, należy zwrócić uwagę na następujące zagadnienia.
Przy sporządzaniu sprawozdań finansowych najczęściej stosuje się zasadę kosztu historycznego, łączoną zazwyczaj z innymi metodami wyceny. Na przy-kład zapasy wycenia się w wartości niższej spośród ceny nabycia/kosztu wytwo-rzenia i wartości netto możliwej do uzyskania, papiery wartościowe przeznaczo-ne do obrotu można wyceniać w wartości rynkowej, a zobowiązania emerytalprzeznaczo-ne w wartości bieżącej.
W przypadku występowania znacznych różnic w cenach aktywów niepie-niężnych, zwłaszcza dotyczących zapasów, zasadne może być stosowanie aktu-alnej ceny nabycia zamiast wyceny według kosztu historycznego.
Przedstawione na rys. 1 zasady wyceny odnoszą się tylko do składników aktywów i zobowiązań, pomijane są kapitały własne, stanowiące w praktyce istotną grupę pasywów bilansu.
Ze względu na różnorodność czynników, które należy uwzględnić w proce-sie wyceny, stosowanie jednej zasady nie zapewnia przedstawienia w sprawoz-daniu finansowym wiernego i rzetelnego obrazu jednostki gospodarczej.
W określonych sytuacjach podmiot powinien wybrać model mieszany, obejmu-jący różne, odpowiednio wybrane zasady szczegółowe.
W żadnej spośród czterech podstawowych zasad wyceny wymienionych w Założeniach koncepcyjnych nie ma terminu wartość godziwa, chociaż wystę-puje on w wielu MSR oraz w MSSF 13 Wycena wartości godziwej4. Oznacza to, że wartość godziwa nie jest piątą podstawową zasadą wyceny i może być para-metrem drugiej/trzeciej podstawowej zasady wyceny.
W podstawowych koncepcjach/zasadach wyceny występują terminy: koszt, cena i wartość. Te ogólne nazwy są uzupełniane wyrazami umożliwiającymi odniesienie nazwy do określonego podmiotu, przedmiotu, czasu lub zjawiska.
Obecnie MSR/MSSF zawierają dwa określenia – ceny nabycia lub kosztu wy-tworzenia i 16 określeń wartości, łącznie z wartością godziwą5. Znacznie mniej-sza liczba terminów znajduje się w Ustawie o rachunkowości6. Wyróżnia ona w szczególności koszt wytworzenia produktu, cztery określenia cen, wartość nominalną, wartość firmy i wartość godziwą.
Istnienie wielu metod i zasad wyceny sprzyja dokonaniu wyceny w rachun-kowości podmiotów gospodarczych. Teoretycznie mogą one, a nawet powinny,
3 Ibid., s. 71, par. 101.
4 Wartość godziwa – omówienie MSSF 13. „Rachunkowość” 2012, nr 1 (dodatek specjalny).
5 J. Wielgórska-Leszczyńska: Ewolucja sprawozdawczości finansowej jednostki z uwzględnie-niem specyfiki działalności bankowej. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s. 109-111.
6 Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości. Dz.U. z 2009 r., nr 152, poz. 1223 z późn. zm.
Wybrane problemy ustalania i stosowania wartości godziwej w rachunkowości 101
zastosować takie metody wyceny, które zapewniają wierne i rzetelne odzwier-ciedlenie rzeczywistej wartości aktywów, pasywów i wyniku finansowego, czyli dokonań poszczególnych jednostek przynoszących korzyści ekonomiczne w szerszym zakresie. W praktyce jednak to „polityka zarządu jednostki oddzia-ływuje na wartość składników aktywów a przez to na wysokość kosztów i pła-conych obciążeń podatkowych. Ujęte w dokumentacji polityki rachunkowości decyzje kierownictwa przesądzają o poziomie amortyzacji a przez to o kosztach zużycia majątku trwałego w długim okresie oraz o wartości majątku obrotowe-go. Można sporządzić wiele różnych bilansów dla różnych celów (handlowych, podatkowych, wewnętrznych), ale żaden nie będzie pełny, wszechstronny. War-tość wyrażona w stanach bilansowych jest funkcją polityki zarządu i fiskalnej polityki państwa. Dane sprawozdawcze występują na swoistym rynku informacji rzutując na otoczenie i decyzje wewnętrzne firmy”7.
Dokonując wyboru odpowiednich metod/zasad wyceny, jednostka może za-stosować również wartość godziwą. Zgodnie z definicją w polskim prawie bilan-sowym jest to „Kwota, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymie-niony a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowych, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą, stronami”8. Definicja ta, chociaż różni się sformułowaniem, w istocie jest zgodna z określeniem zawartym w MSR/MSSF9.