Problemy wyceny w wartości godziwej jako przejaw doskonalenia rachunkowości w warunkach globalizacji

Pojęcie globalizacja „można określić jako postępujący proces integrowania się rynków krajowych i regionalnych w jeden globalny rynek towarów, usług i kapitału, jednak skutki globalizacji dotyczą wszystkich podmiotów gospodar-czych, nawet tych, działających tylko w jednym regionie kraju”¹⁰. Wydaje się zrozumiałe, że dynamiczne zmiany następujące w gospodarce globalnej deter-minują odpowiednią globalizację systemu rachunkowości. „Jego efektami są promulgowanie i stosowanie MSR/MSSF oraz tworzenie się globalnego modelu rachunkowości zarządczej, na skutek postępującej implementacji nowych metod

7 E.W. Babuśka: Niektóre aspekty teoretycznych i praktycznych zagadnień wyceny w rachunko-wości. W: Kluczowe problemy teorii i praktyki w rachunkorachunko-wości. Tom 1. Wydział Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2011, s. 166.

8 Ustawa…, op. cit., art. 28, ust. 6.

9 Uznano za zbędne przedstawienie tego pojęcia występującego w wielu MSR/MSSF.

10 Globalizacja. Wyzwania dla zarządzania i ekonomii. Red. E. Jantoń-Drozdowska. Ars boni et aequi, Poznań 2008, s. 19.

Kazimierz Sawicki 102

i technik w systemach rachunkowości przedsiębiorstw, działających w różnych obszarach geograficznych”¹¹.

Warto zaznaczyć, że wprawdzie rachunkowość, która od wielu lat gromadzi i dostarcza podstawowe informacje o wartości majątku, źródłach finansowania i wynikach działalności jednostki gospodarczej miała charakter „języka bizne-su”, to w miarę postępującej globalizacji „występuje coraz większa presja w kie-runku uczynienia z rachunkowości „międzynarodowego języka biznesu”. Cho-dzi o to, aby sprawozdania finansowe, to jest bilans, rachunek wyników i sprawozdania z przepływów pieniężnych, stanowiły syntetyczny, porównywal-ny, przejrzysty i wiarygodny obraz sytuacji finansowej podmiotu gospodarcze-go”¹². Porównywalność sprawozdań finansowych „można jednakże osiągnąć pod warunkiem zastosowania koncepcji i zasad unormowanych nie tylko w ra-mach jednego kraju, lecz także w obszarze regionalnej współpracy gospodarczej, jak Unia Europejska czy EFTA i w skali międzynarodowej”¹³.

Proces doskonalenia rachunkowości polega w przeważającym stopniu na istotnym ograniczeniu stosowania modelu wyceny w koszcie historycznym i ce-nie nabycia i zastąpieniu go modelem wyceny w wartości godziwej. Na podsta-wie literatury przedmiotu, MSR/MSSF i Ustawy o rachunkowości można wy-różnić kilka „mutacji tego modelu”. Przyjmując za kryterium podziału zakres przedmiotowy wartości godziwej, można wyodrębnić trzy „submodele” tej war-tości, które zawiera tabela 2.

Tabela 2

Kwota, za jaką na warunkach rynkowych składnik aktywów mógł-by zostać wymieniony, zobowiązanie zaspokojone, pomiędzy zainteresowanymi, dobrze poinformowanymi stronami i niepowią-zanymi stronami transakcji

Wartość godziwa (z uwzględnieniem instrumentów kapitało-wych)

Kwota, za jaką na warunkach rynkowych składnik aktywów mógł-by zostać wymieniony, zobowiązanie zaspokojone, a przyznany instrument kapitałowy wymieniany, pomiędzy zainteresowanymi, dobrze poinformowanymi i niepowiązanymi stronami transakcji Wartość godzina

(z uwzględnieniem kosz-tów zbycia)

Kwota możliwa do uzyskania ze sprzedaży składnika aktywów (lub zespołów ośrodków wypracowujących przepływy pieniężne) na wa-runkach rynkowych pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformo-wanymi stronami transakcji, po potrąceniu kosztów zbycia

Źródło: Ibid.

11 Wpływ międzynarodowych i krajowych regulacji sprawozdawczości finansowej i audytingu na zmia-ny w praktyce rachunkowości. Red. I. Sobańska, A. Szychta. Uniwersytet Łódzki, Łódź 2007, s. 5.

12 Międzynarodowe regulacje rachunkowości. Wpływ na rozwiązania krajowe. Red. A.A. Jaruga.

C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 1.

13 Ibid.

Wybrane problemy ustalania i stosowania wartości godziwej w rachunkowości 103

Jeżeli kryterium podziału będzie sposób odnoszenia skutków aktualizacji wyceny dokonanej na dzień wyceny, to można wyróżnić trzy inne submodele tej wartości. Zawiera je tabela 3.

Tabela 3 Submodele wartości godziwej uwzględniające sposób ujęcia skutków aktualizacji wyceny

Rodzaje submodeli Objaśnienia

Submodel wynikowy Skutki aktualizacji wyceny dokonanej na dzień wyceny zalicza się do wyniku finansowego

Submodel kapitałowy Skutki aktualizacji wyceny dokonanej na dzień wyceny zwiększają lub zmniejszają kapitał własny

Submodel mieszany Skutki aktualizacji wyceny dokonanej na dzień wyceny zalicza się częściowo do wyniku finansowego i częściowo do kapitału wła-snego

Źródło: Ibid.

Zgodnie z MSR/MSSF i Ustawą o rachunkowości wycena w wartości go-dziwej dotyczy różnych podmiotów i elementów sprawozdania finansowego.

W państwach członkowskich Unii Europejskiej stosują ją przede wszystkim emitenci papierów wartościowych będących przedmiotem obrotu giełdowego i banki, sporządzające obowiązkowo skonsolidowane sprawozdania finansowe według MSR. Inne jednostki, w szczególności emitenci papierów wartościo-wych zamierzający ubiegać się lub ubiegający się o ich dopuszczenie do obrotu na jednym z regulowanych rynków Europejskiego Obszaru Gospodarczego, skonsolidowane sprawozdania finansowe mogą dobrowolnie sporządzać zgodnie z MSR¹⁴. W przypadku elementów sprawozdania finansowego nie stosuje się wartości godziwej do wyceny kapitałów, przychodów, zysków, kosztów i strat.

Jak wynika z dotychczasowych treści opracowania, na kształtowanie kapitałów i pozycji rachunku zysków i strat wpływają jednakże skutki zmiany wartości aktywów i zobowiązań powstałe w wyniku zastosowania wartości godziwej.

Pomijając omówienie sposobu wyceny w wartości godziwej poszczegól-nych składników aktywów i zobowiązań, ważne wydaje się twierdzenie, że uży-cie tej metody jest zazwyczaj trudne, czasochłonne i kosztowne. Dotyczy to w szczególności wyceny instrumentów finansowych, przedstawianych w spra-wozdaniu finansowym w wartości godziwej, jeżeli nie są one przedmiotem obro-tu na aktywnym rynku¹⁵. W takiej sytuacji jednostka powinna ustalić wartość godziwą szacunkowo. Obowiązujący od 1 stycznia 2012 roku MSSF 13 Wycena       

14 Ustawa…, op. cit., art. 55, ust. 6.

15 Zgodnie z MSR/MSSF jest to rynek, który spełnia jednocześnie trzy warunki:

− składniki sprawozdania finansowego, będące przedmiotem obrotu na rynku są jednorodne,

− ceny są łatwo dostępne z giełdy, od dealera, brokera, grupy branżowej, instytucji usługowej.

− ceny reprezentują aktualne i regularnie występujące na rynku transakcje.

Kazimierz Sawicki 104

wartości godziwej zawiera zasady i warunki ustalania tej wartości, jednak w in-nych MSR/MSSF i Uor brakuje przykładów pomagających znaleźć odpowiedni sposób postępowania. Rozwiązanie problemu wyceny może ułatwić stosowanie następujących technik¹⁶:

− wykorzystanie ostatnich transakcji rynkowych przeprowadzonych bezpo-średnio między dobrze poinformowanymi, zainteresowanymi stronami; war-tością godziwą będzie cena ostatnio zawartej transakcji (najlepiej aktualnej) aż do wystąpienia zmiany istotnych warunków ekonomicznych po dniu otwarcia tej ostatniej transakcji,

− odniesienie do bieżącej wartości rynkowej podobnego składnika,

− wykorzystanie niedawnych cen z mniej aktywnego rynku (z uwzględnieniem korekt wynikających ze zmiany warunków ekonomicznych),

− analiza zdyskontowanych przepływów pieniężnych,

− modele wyceny opcji.

Należy zaznaczyć, że MSR 39 Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena zawiera również ogólne zasady postępowania w odniesieniu do technik szaco-wania wartości godziwej, a mianowicie:

1) jeżeli istnieje technika wyceny powszechnie stosowana przez uczestników rynku do wyceny instrumentu, a także wykazano, że ta technika dostarcza wiarygodnych oszacowań cen osiągniętych w rzeczywistych transakcjach rynkowych, to jednostka powinna zastosować tę metodę,

2) wartość godziwa jest szacowana na podstawie rezultatów osiągniętych w wy-niku zastosowania techniki wyceny, która w maksymalnym stopniu wyko-rzystuje dane rynkowe, a w minimalnym stopniu polega na subiektywnych danych specyficznych dla jednostki,

3) zastosowane techniki powinny być zgodne z najlepszymi ekonomicznymi metodologiami wyceny instrumentów finansowych,

4) użyte techniki należy okresowo testować pod względem aktualności zasto-sowanych cen.

Prawidłowa technika wyceny wartości godziwej powinna być oparta na różnych czynnikach. W przypadkach ustalenia w wartości godziwej instrumen-tów finansowych takimi czynnikami mogą być¹⁷:

− wartość pieniądza w czasie, to jest odsetki według stopy bazowej lub stopy wolnej od ryzyka,

− ryzyko kredytowe,

− kursy wymiany walut,

− ceny towarów,

− ceny instrumentów kapitałowych,       

16 M. Rówińska: Wartość godziwa jako kategoria wyceny. Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 53 (109). Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2009, s. 182.

17 MSSF/MSR 39, op. cit.

Wybrane problemy ustalania i stosowania wartości godziwej w rachunkowości 105

− zmienność, to jest rozmiary przyszłych zmian cen instrumentu finansowego lub innej pozycji (składnika),

− ryzyko przedpłaty i żądania zapłaty.

Przedstawione dotychczas treści informują tylko o części czynników od-działujących na wycenę instrumentów finansowych w wartości godziwej. Wy-cena tych instrumentów jest szczególnie złożona, a poprawność obliczeń może budzić wątpliwości. Ustalenie wartości godziwej niektórych składników akty-wów, np. udziałów obcych, jest mniej skomplikowana.